Qazaqstandaǵy uıǵyr, ózbek, qaraqalpaqtyń etnodemografııalyq ahýaly nemese olardy qalaı qazaq qylamyz

16.05.2019

3276

Búgingi kúni Qazaqstan mýltıetnıkalyq memleket. Sońǵy derekterge súıensek qazaqtyń sany 12 mıllıon 505 myń, al respýblıkada mólsheri 18 mıllıon 400 myń turǵyn bar. Sonda qazaqtyń úlesi mólsheri jyldyń aıaǵyna deıin-59%, al orystar úlesi-19% jetip jyǵylady. Orys, ýkraın, belorýs, nemis ultynyń ókilderi óz atamekenderine kóship jatyr. Kóshý sebebi Qazaqstan men Reseı, Qazaqstan men Germanııa arasyndaǵy turmys deńgeıiniń aıyrmashylyǵy. Men Germanııaǵa zertteý baǵdarlamasyna sáıkes kóship barǵan nemistermen kezdeskenimde olardyń arasynda nemisten basqa etnos ókilderiniń jartysyna jýyǵy orys eken. Ýkraın, tatar da kóptep kezdesedi. Sonymen jylma jyl elimizden 36-40 myń adam kóship jatyr. Reseıden esesine azdap oralman qazaq baýyrlas kelip jatyr. Shyǵys slavıandar men nemis jurtshylyǵy 1970 jyldardan bastap udaıy kóship jatyr. Derek boıynsha 1994-1995 jyldary 410- 300 myń adam kóshken, keıinnen kóshýshiler sany azaıdy. 1992 jyldan bastap elimizdegi orystar arasynda depopýlıaııa bastalyp: týǵandardan ólgender sany artyp ketti. Sonymen orystektiler sany orta eseppen 50 myń adamǵa kemidi. Qazaqtyń sanynyń jylma jyl ósimi- mólsheri 260 myńǵa ósip keledi. Sonda kelesi on jylda qazaqtyń sany 2 mıllıon 500 myńǵa ósedi. Biz biregeı memleket, birgeı ult qurýǵa umtylýdamyz. Osy baǵytta til birligi maqsatyna jetýimiz kerek.

Búgingi kúni ár ólkede qazaqtyń sany basym, tek elimizdiń eki oblysynda Soltústik Qazaqstan men Qostanaı oblystarynda qazaqtyń úlesi 31-35 paıyz.

Baýyrlas ózbek pen uıǵyr jurtshylyǵy ejelden bóten emes. Máselen, qazaq óz aǵam dep ózbekti ataǵan. Abylhaıyr han tusynda qazaq pen ózbek bir memleket, bir ulys bolǵan. Tek keıinnen ǵana eki ult bolyp bólingeni dınastııa prınıpine qatysty edi. Ózbek aǵaıyndar Sheıbanı han dınastııasynyń jaqtastary, al qazaqtar Oryshan dınastııasynyń bıligine baǵyndy.

Alty Alash – demokratııalyq prınıte qurylǵan memleket boldy. Alty Alashta Úsh júz Qazaq, Noǵaı, Qaraqalpaq, Qyrǵyz boldy. Biregeı qazaq handarynyń bári delik saılanbaly boldy. Qazaqtyń eki hany qyzmetterindegi sátsizdikter úshin ımpıchmentke ushyrady.

Biz birneshe tujyrym jáne usynys jasamaqpyz:

1.Qazaq pen birqatar Qazaqstandyq ult ókilderi – ózbek, qaraqalpaq, uıǵyr arasynda jaqyndasýy baıqalady. Sonymen birge, Ózbekstanda tólqujatynda ózbek, ne qaraqalpaq bolyp jazylyp ketken myńdaǵan qazaq balasy Qazaqstanda turǵysy bar. Olarǵa qazaqtyqqa oralýǵa kómektesý kerek. Bıýrokratııalyq talaptardy jumsartyp : qazaqsha bilse, qazaqpyn dese . Tólqujat pen azamattyq berip , pasportynda qazaq dep kórsetip bergen durys bolar.

2.Ózbek ulty ókilderi Qazaqstanada qazaqtan da joǵary. Bul jaǵdaı ońtústik ólkede ózbek ult ókilderiniń domınaııasyna ákelmeıdi. Sebebi ózbek jurtshylyǵy tutas ornalasqan aýdan Shymkent qalasyna kirdi. Bul jaǵdaı ózbek jurtshylyǵynyń áleýmettenýin kúsheıtpek. Búgingi kúni san jaǵynan ózbekter úshinshi orynda. Ózbek jurtshylyǵy negizinen Ońtústik Qazaqstan oblysynda turady. Ózbek-dıhanshy halyq. Sondyqtan ońtústiktiń ózbekterine jumyssyzdyqtan qutylý joly- ol Soltústik ólkege kóshýge jol ashý, soltústikte jumys qoly jetispeıdi. Soltústik ólkelerde qyzmetterinde karera jasaý jeńildeý tıedi. Al, kókónis, jemis jıdek ósirýshiler ol jaqta qat.

3.Uıǵyr jurtshylyǵynyń sany táýir ósip keledi. Uıǵyrlar negizinen tolyqqandy óz ulttyǵyn damyta alatyn aýdan- ol negizinen Uıǵyr aýdany. Basqa aýdandarda uıǵyr balalary orys, ne qazaq mektebine barýǵa májbúr bolady. Almaty qalasynda uıǵyrlar arasynda orys tili keń taraǵan. Aýyldyq jerlerde uıǵyr tektiler arasynda qazaqsha keń taraǵan. Sońǵy jylda uıǵyrsha oqıtyndar sany 2005 jyldan beri eki ese azaıǵan 31 myńnan 15 myńǵa qysqarǵan eken.[1]Uıǵyrlar basqa etnostarmen aralas ornalasyp, kóp eldi mekenderde kópshilik quramaıdy.

4.Qaraqalpaq ulty ata mekeni Qaraqalpaqstanda ekologııalyq, ekonomıkalyq qıyndyq pen áleýmettik qıyndyq pen ulttyq ezgige ushyrady.Sol sebepten qaraqalpaqtyń bir bóligi qazaq bolyp jazylady dep esepteledi. Qaraqalpaq ulty qurymaıdy, biraq atalǵan sol sebepterden olardyń sany oıdaǵydaı óspeıdi dep oılaımyz.[2]Ózbekstan qaraqalpaqtarynyń óz betimen qazaq bolyp jazylýy Qaraqalpaqstanda Nókis qalasynda baıqalǵan. Óz betimen qazaqtyqqa umtylǵandy tósinen ıtermeı- qosh keldińiz dep qarsy alý mańyzdy.

.......................................................

Saýle Isabaeva Mıfy ı pravda o kazahstanskıh ýıgýrah. 13-02-2015, https://camonitor.kz/15189-mify-i-pravda-o-kazahstanskih-uygurah.html
Olga Borısova KARAKALPAKI HOTIaT JIT V KAZAHSTANE. Pravıtelstvý Ýzbekıstana na rýký massovaıa mıgraııa jıteleı Karakalpakstana v Kazahstan, kýda vyehala, po nekotorym dannym, ýje shestaıa chast naselenııa avtonomıı. https://iwpr.net/ru/global-voices. Azımbaı Galı. Karakalpakskıı faktor v Sredneı Azıı ı Rossııa 01 aprelıa, 2015 https://www.altyn-orda.kz/azimbaj-gali-karakalpakskij-faktor-v-srednej-azii-i-rossiya/

Etnostar	1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2019
Qazaqtar	2327625	2794966	4161164	5289349	6534616	7985039	10096763	12505251
%	100	120
		100	149
			100	127
				100	124
					100	122
						100	126
							100	124
	100							537
		100						447
			100					301
				100				236
					100			191
						100		157
Ózbekter	120655	136570	207514	263295	332017	370 663	456 997	590 993
%	100	113
		100	152
			100	127
				100	126
					100	112
						100	123
							100	129
	100							490
		100						433
			100					285
				100				224
					100			178
						100		159
Uıǵyrlar	35 409	59 840	120784	147 943	185 301	210365	224 713	270096
%	100	169
		100	201
			100	122
				100	125
					100	114
						100	107
							100	120
	100							763
		100						451
			100					224
				100				183
					100			146
						100		128