اتالىچەستۆو ۆ يستوري كازاحسكوگو گوسۋدارستۆا

10576
Adyrna.kz Telegram

پەريود لەگەندارنىح اتالىكوۆ

سۋديا پو ماتەريالام ۋستنوي تراديتسي كازاحوۆ، ينستيتۋت اتالىچەستۆا يمەەت درەۆنيە كورني. ەتوگو تيتۋلا ۋدوستايۆاليس وتدەلنىە پرەدستاۆيتەلي نەسكولكيح سيلنىح كازاحسكيح رودوۆ. ودنو نەوسوپوريمو، زا نوسيتەليامي ەتوگو زۆانيا دولجەن ستويات وچەن سيلنىي رود يلي جە كونفەدەراتسيا رودوۆ، سپوسوبنايا وبەسپەچيت پوموشش ي پوددەرجكۋ پوليتيچەسكوي ۆلاستي. يمەننو پو ەتوي پريچينە ۆ پەريود وبرازوۆانيا كازاحسكوگو حانستۆا نا پوليتيچەسكۋيۋ ستسەنۋ پودنياليس پرەدستاۆيتەلي رودا التاي. زا ەتيم رودوم موششنىم فونوم ستويالا بولشايا كونفەدەراتسيا  ارگىن.

ۆوت چتو پيشەت شاكاريم كۋدايبەردىۋلى، يزلاگايا پريچينى وبرازوۆانيا كازاحسكوگو حانستۆا: «ۆ 1455 گ. حان از-جانيبەك ۆمەستە س براتوم شاحگيرەەم، بۋدۋچي ۆ وبيدە نا حانا ابۋلحايرا، ۋشەل ك حانۋ تۋگلۋكۋ، سىنۋ ەسەن-بۋگي يز چاگاتايسكوگو رودا، چتو ستويال نا ر. چۋ. پريچينۋ ەتوي وبيدى كازاحي وبياسنيايۋت تاك:... دالني پرەدوك ارگىنوۆ – پروسلاۆلەننىي دايىر-حودجا بىل ليۋبيمىم سۋدەي حانا ابۋلحايرا. نارود زا سپراۆەدليۆوست پروزۆال ەگو اكجول-بيەم. درۋگيم ليۋبيمتسەم ابۋلحايرا بىل كارا-كىپچاك كوبلاندى-باتىر. اكجول-بي ي باتىر كوبلاندى ۆتاينە نەناۆيدەلي درۋگ درۋگا، ي ودناجدى كوبلاندى (پوۆسترەچاۆ ۆ ستەپي اكجول-بييا) ۋبيل ەگو. ۋزناۆ وب ەتوم، از-جانيبەك وبراتيلسيا ك حانۋ ابۋلحايرۋ س ترەبوۆانيەم پرەدات ۋبيتسۋ سوگلاسنو زاكونۋ شارياتا مۋچيتەلنوي كازني. نو حان، وپاساياس ۆوزمۋششەنيا ي زاستۋپنيچەستۆا (زا باتىرا) منوگوچيسلەننوگو رودا كىپچاكوۆ، وتكازىۆاەت ەمۋ ۆ كازني كوبلاندى ي پرەدلاگاەت ۆزيات س كىپچاكوۆ كۋن (ۆىكۋپ زا ۋبيستۆو), راۆنىي كۋنۋ ترەح چەلوۆەك. نو از-جانيبەك، رازگنەۆاننىي رەشەنيەم حانا، وتكوچەۆىۆاەت وت نەگو سو ۆسەم سۆويم ەلەم. س توي پورى ي وستالاس پوگوۆوركا سرەدي كازاحوۆ: «ي زاچەم تەبە، موي ميلىي، بىلو سۆيازىۆاتسيا س كارا-كيپچاكوم كوبلاندى!». تاك، پو پرەدانيۋ، ۆوسكليكنۋل وتەتس داير-حودجي، كوتان-تايشي، پروليۆايا سلەزى ناد ترۋپوم سىنا. زۆالي ەگو كوتان، تايشي – پوەت، پەۆەتس. ۆوت پوچەمۋ كازاحي گوۆوريات، چتو دالني پرەدوك ارگىنوۆ – پروسلاۆلەننىي اكىن كوتان. ەششيو ودنو سۆيدەتەلستۆو تومۋ – ستيحي، سوچينەننىە ارگىنوم جاناك-اكىنوم ۆ سپورە س ۋاكوم جاركىن-بيەم. كوگدا جاركىن-بي سپروسيل ەگو، ا بىلي لي ۆ تۆوەم رودۋ پوەتى، تاك وتۆەتيل ەمۋ جاناك:

ۋ الاشا – پرەدوك ارگىن بىل نا رەدكوست ودارەننىم،

ۆىدەليالسيا ون پريمەتنو سرەدي درۋگيح.

پەرۆوپرەدوك (جە) ارگىنوۆ اكىن كوتان

بىل ۆ ستيحە كۋدا كاك ماستەروۆيتەي ناس وبويح!

كوگدا ۆىشەۋپوميانۋتىي از-جانيبەك رەشيل ۋۆەستي كازاحوۆ نا يۋگ، تو توگدا، گوۆوريات، ۆسە سامىە زناتنىە ليۋدي كازاحوۆ ي نوگايتسەۆ دولگو-دولگو پروششاليس سو سلەزامي نا گلازاح. وب ەتوم ەست پەچالنىي كيۋي، يزۆەستنىي سرەدي دومبريستوۆ، كوتورىي وني وبىچنو ناچينايۋت سلوۆامي: «كوگدا حان ورمانبەت ۋمەر، كوگدا راسكولولاس دەسياتيپلەمەننايا نوگايسكايا وردا، ۆوت كاك وپلاكيۆالي رازلۋكۋ نوگايتسى ي كازاحي...» (قۇدايبەردىۇلى، 2008, س.42-43).

ەتوت رازدەل «شەجيرە» شاكاريما كۋدايبەردىۋلى سودەرجيت وريگينالنىە ماتەريالى پو گەنەالوگي ي يستوري كازاحوۆ، نو وني ترەبۋيۋت ناۋچنوي ينتەرپرەتاتسي. تاك، ەتيۋد و ۆراجدە مەجدۋ دۆۋميا ۆوجديامي (كوبلاندى ي اكجول), سكورەە ۆسەگو، ۋكازىۆاەت نا ۆزايمنوە سوپەرنيچەستۆو مەجدۋ دۆۋميا كرۋپنىمي ۋلۋسامي چينگيزيدوۆ (اك وردا ي بوز وردا ) ت.ە. سوپەرنيچەستۆو مەجدۋ پوتومكامي وردا ەدجەنا ي شايبانا.

پو پوۆودۋ ەتوگو سكازانيا مەجدۋ م.ج. كوپەەۆىم ي ش. كۋدايبەردىۋلى بىلي وپرەدەلەننىە رازنوگلاسيا. پەرۆىي سچيتال، چتو ەپيچەسكي وبراز كوبىلاندى باتىرا يمەەت بولەە راننەە يازىچەسكوە پرويسحوجدەنيە. نو تسەننوست لەگەندى، پريۆوديموي شاكاريموم، ۆ توم، چتو ونا سۆيدەتەلستۆۋەت و ستاريننوي بوربە مەجدۋ دۆۋميا گرۋپپيروۆكامي ستەپنىح پلەمەن.  ەتا گرۋپپيروۆكا، گدە بىلي سيلنى ارگىنى ۆو گلاۆە س دايىر-حودجا، ينيتسيروۆالا وبرازوۆانيە كازاحسكوگو حانستۆا، پوددەرجاۆ پوتومكوۆ ۋرۋس حانا (ورمانبەتا). درۋگايا گرۋپپا، گدە بىلي سيلنى پوزيتسي كىپشاكوۆ، كاك مى ۋجە وتمەچالي، بىلا يزۆەستنا ۆ ەتوت پەريود كاك نوگايلى. يمەننو وني بوروليس زا سوحرانەنيە سۋپەرەتنيچەسكوي وبششنوستي. ۆ ەتوي بوربە وني پوددەرجيۆالي شايبانيدوۆ، كوتورىە پرەدستاۆليالي نايبولەە اكتيۆنۋيۋ ديناستيۋ چينگيزيدوۆ ۆ پەرۆوي پولوۆينە حV ۆەكا. ەتا بوربا ناچالاس ەششيو ۆ ەپوحۋ زاكاتا زولوتوي وردى ي ناشلا پرودولجەنيە ۆ پەريود پراۆلەنيا ابۋلحايرا. «پوسلە سمەرتي ابۋلحايرا ۋلۋس ۋزبەكسكي پريشەل ۆ راسسترويستۆو، توگدا منوجەستۆو نارودوۆ وتكوچەۆالو س كەرەي ي دجانيبەك حانامي، تاك چتو چيسلو سوبراۆشيحسيا وكولو نيح ليۋدەي ۆوزروسلو دو دۆۋحسوت تىسياچ، زۆات يح ستالي ۋزبەك-كازاحامي…» پيشەت ۆوستوچنىي يستوريك مۋحاممەد حايدار دۋلاتي. ودنۋ يز پريچين راسكولا نادو ۆيدەت ۆ بوربە دۆۋح ليني دجۋچيدوۆ: پوتومكوۆ وردا ەدجەنا ي شايبانا. ۆو ۆلادەنياح پوسلەدنەگو پرەوبلادالي پلەمەنا كىپچاكسكوگو سويۋزا، پوچەمۋ ي ۆ لەگەندە پوياۆيلسيا وبراز  كوبىلاندى.

تاكيم وبرازوم، ەسلي پرەدپولوجيت، چتو  اكجول بي ي كوبىلاندى باتىر ەپيچەسكيە گەروي، وتنوسياششيەسيا ك ۆرەمەنام لەگەندارنىم، تو پروسلاۆلەننىي  دايىر –حودجا رەالنىي پەرسوناج يستوري، ۆەروياتنو، بىل  اتالىكوم  جانيبەك حانا.  ۆ «شەجيرە» ەست نەبولشيە ناكلادكي، دەلو ۆ توم، چتو كازاحسكوگو جانيبەكا زۆالي «كىشى جانىبەك»، ا از جانيبەكوم زۆالي ودنوگو يز ۆىدايۋششيحسيا پراۆيتەلەي زولوتوي وردى. ودناكو سلەدۋەت پومنيت، چتو شەجيرە، وبرازوۆانيە ترەحسوستاۆنوي جۋزوۆوي سيستەمى كازاحوۆ، پريچيسلياەتسيا ك زاسلۋگام از جانيبەكا، ت.ە. زولوتووردىنسكوگو حانا. ك تومۋ جە ناچالو تاكوگو ترەحسوستاۆنوگو ۋسترويستۆا پوليتيچەسكوي ورگانيزاتسي ەتنوسا ۆ سووتۆەتستۆي س پرينتسيپوم رودستۆا پو پرەدستاۆلەنيام كازاحوۆ ۆوسحوديت ك ۆرەمەنام لەگەندارنوگو الاشا حانا (كوپەيۇلى، 8 ت.،2013, س.117).

ۆ ارگىنسكوي كونفەدەراتسي ستارشيمي بىلي كۋاندىك ي سۋيۋندىك، ۆەروياتنو، ەششيو ۆوسحودياششيە ك پراۆياششيم ديناستيام ۆوستوچنىح گۋننوۆ. وني ۆمەستە س رودامي بەگەندىك، شەگەندىك، كاراكەسەك ۆحوديات ۆ ستارشۋيۋ گرۋپپۋ – بەس مەيرام، تو ەست پيات سىنوۆەي مەيرام سوپى. نازۆاننىە ۆ داننوي گەنەالوگي يمەنا ۆوسحوديات ك راننەي يستوري كوچەۆىح پلەمەن تسەنترالنوي ازي. مەيرام سوپى كاك رودوناچالنيك يزۆەستەن نە تولكو ۋ كازاحوۆ، نو ي ۋ نەكوتورىح درۋگيح تيۋركويازىچنىح نارودوۆ سيبيري، ۆ توم چيسلە ۋ ياكۋتوۆ (ساحا). بولات كوجا (كاراكەسەك) – ۆەروياتنو، كارلۋكي، سلەدوۆاتەلنو، وني ۆ گەنەالوگيۋ ارگىنوۆ ۆوشلي پوزدنەە. پوەتومۋ ۆ گەنەالوگيچەسكوي يەرارحي وني حوتيا ي پوتومكي مەيرام سوپى، نو وت نالوجنيتسى-سلۋجانكي. نو تو، چتو يمەننو بولات كوجا ۆىستۋپيل اربيتروم ۆ سپورە زا لوشادەي مەجدۋ كۋاندىكوم ي سۋيۋندىكوم، گوۆوريت و توم، چتو ۆ ەپوحۋ گوسپودستۆا كارلۋكوۆ گرۋپپى، بىۆشيە رانشە ۆ سوستاۆە گۋننوۆ، ۆىنۋجدەنى بىلي سچيتاتسيا ي پودچينياتسيا يم.

پوسلە دايىر كوجا ۆ پەريود پراۆلەنيا كاسىم حانا بىل يزۆەستەن ۆ كاچەستۆە اتالىكا مەيرام، يميا كوتوروگو ۆەروياتنو پوستاۆلەنو ۆ چەست لەگەندارنوگو مەيرام سوپى. گەنەالوگيا لەگەندارنوگو  پەرۆوپرەدكا  نارودا ساحا ەلدەي بااتۋرا (ۆ كازاحسكيح ۆەرسياح –ەلتاي، ەل اتا، التاي) ۆوسحوديت يمەننو ك مەيرام سوپى (مايارام سۋپپۋ). ۆ  ۋستنوي تراديتسي كازاحوۆ  پودچەرنۋتو ستارشينستۆو  رودا التاي يز ارگىنوۆ. ۆوت ۆ چەم كروەتسيا سمىسل سلەدۋيۋششەگو چەتۆەروستيشيا ۋ كازاحوۆ:

ەسلي تى ارگىن – بۋد التاەم،

ەسلي تى الشىن – بۋد اداەم،

ەسلي تى ۋيسۋن – بۋد سيكىموم، جانىسوم، بوتپاەم،

ەسلي تى نايمان – بۋد كاراكەرەەم، ماتاەم.

 كاك وتمەچال ۆ سۆوە ۆرەميا م.ج.كوپەيۋلى: «ءسوزدىڭ وتىرىگىنە نانبا، كەلىسىمىنە نان. وتىرىگىنە نانسا بولار،  كەلىستىرىپ ايتۋشىسى بولسا دەپ ءاز جانىبەك حان ايتقان ەكەن» (كوپەيۇلى، ت.8, س.117). يسحوديا يز تاكيح سووبراجەني ي فاكتوۆ مى موجەم پرەدپولوجيت چتو ۆ پەريود وبرازوۆانيا كازاحسكوگو حانستۆا   زاداچي پوكروۆيتەلستۆا ي زاششيتى  حانسكوي وردى  بىلي ۆوزلوجەنى رودۋ التاي.

نەكوتورىە ماتەريالى و فۋنكتسياح ينستيتۋتا اتالىچەستۆا

 اتالىك – ۆ كازاحسكوي پوليتيچەسكوي تراديتسي چەلوۆەك زامەنيايۋششي  وتتسا، ي ودنوۆرەمەننو  سوۆەتنيك حانا. پو ەتوي پريچينە  رۋسسكيە پوسلى، پوبىۆاۆشيە ۆ كازاحسكوي وردە ۆ  ەپوحۋ از تاۋكە حانا نازىۆالي اتالىكوۆ «ديادكا حانا»، «لۋتشي چەلوۆەك».

انكە فون كيۋگەلگەن داەت سلەدۋيۋششەە وپرەدەلەنيە پونياتيۋ اتالىكا: «اتالىك (تيۋركويازىچن. «وتتسوۆستۆا») ۆ زولوتوي وردە ي پري ەيو پريامىح پرەەمنيكاح زانيمال مەستو ۆوسپيتاتەليا پرينتسا ي وتۆەچال تاكجە زا دوماشنەە حوزيايستۆو سۆوەگو پودوپەچنوگو; كرومە توگو، اتالىك موگ سلۋجيت تاكجە حانۋ ۆ كاچەستۆە سوۆەتنيكا ي دوۆەرەننوگو ليتسا ۆ ۆوەننىح ي ادمينيستراتيۆنىح ۆوپروساح» (كيۋگەلگان، 2004, س.5, 414).

زناتوك كازاحسكوگو گەنەالوگيچەسكوگو درەۆا ماشحۋر جۋسۋپ كوپەەۆ، ينتەرپرەتيرۋيا ودنو ستيحوتۆورنوە -پرويزۆەدەنيە – تولگاۋ وت كۋدەري كوجا، گوۆوريت: «ەگيز، تايىم، يز رودا مالاي-جاديگەر، ۆ سۆوە ۆرەميا بىلي «اتالىكامي» ي ۋپراۆليالي كوچەۆيامي حانوۆ». ۋپوميانۋتىە زدەس باتىرى ەگيز، تايم سلۋجيلي ديناستي بۋكەي حانا، سىنا باراك حانا، ا سلوۆا «كوشى-قون» وزناچاەت، چتو ۋپراۆليالي ۆسەمي حوزيايستۆەننىمي ي پوليتيچەسكيمي دەلامي حانسكوي وردى. اتالىكي سلۋجات پرەجدە ۆسەگو مەدياتورامي مەجدۋ پوليتيچەسكوي ۆلاستيۋ ي رودوپراۆيتەليامي. س ودنوي ستورونى، حان ۆسەگدا وبيازان سچيتاتسيا س نارودوم، س درۋگوي ستورونى، ون موجەت پروۆوديت سۆويۋ پوليتيكۋ چەرەز سيلنىي رود، يزبيرايۋششي اتالىكوۆ. ۆ ليۋبوي سيتۋاتسي زاداچەي اتالىكوۆ ياۆليالوس دوۆەدەنيە نەپوكورنىح پلەمەن دو ۋروۆنيا، ۆ كوتوروم وني پريسلۋشيۆاليس حانا، وپيراياس نا سيلۋ سۆوەگو رودا ي پلەمەني.

يزۆەستنىي سوۆەتسكي سپەتسياليست پو سرەدنەۆەكوۆوي يستوري ۆوستوكا ا. ياكۋبوۆسكي، وپيسىۆايا سترۋكتۋرۋ ۆلاستي بۋحارسكوگو حانستۆا، ۆىسوكو وتسەنيۆاەت رول اتالىكوۆ. سوگلاسنو منەنيۋ ۋچەنوگو، اتالىك – ەتو كاك دولجنوست پرەمەر-مينيسترا، دالەە يدۋت مينيستر فينانسوۆ – ديۋان بەگي, نا ترەتەي ستۋپەني راسپولاگاەتسيا پارۆانشي, نا چەتۆەرتوي – داتحا. نا لەستنيتسە دولجنوستەي بۋحارسكوگو حانستۆا بي زانيمايۋت سەدموە مەستو، ا باتىرى – پياتنادتساتوە.

ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا بلاگوداريا تاكيم يسسلەدوۆاتەليام-ۆوستوكوۆەدام، كاك گاليا كامباربەكوۆا، نۋرلان اتىگاەۆ، كوتورىە ۆۆەلي وتدەلنىە رازدەلى يرانسكوگو پرويزۆەدەنيا «تاريح-ي سەفەۆيا» (يستوريا ديناستي سەفەۆي) ۆ ناۋچنىي وبوروت، پوياۆيليس داننىە وب اتالىكە مەيرامە. سۋديا پو يرانسكومۋ يستوچنيكۋ، مەيرام اتالىك بىل ۆوسپيتاتەلەم ابۋلحايرا – سىنا كاسىما. كاسىم حان ۆ پەريود سۆوەگو موگۋششەستۆا، كاك سۆيدەتەلستۆۋيۋت ۆوستوچنىە يستوچنيكي، «بىل نە مەنەە يزۆەستەن، چەم دجۋچي حان».

سوگلاسنو ماتەريالام «تاريح-ي سەفەۆيا» (يستوريا ديناستي سەفەۆي), پريۆەدەننىم گاليەي كامباربەكوۆوي، ۋ كاسىم حانا بىلو 1200 پوۆەليتەلەي – ەميروۆ (گەنەرالوۆ). سرەدي نيح وسوبەننو ۋپوميناەتسيا يميا اتالىكا مەيراما. ون بىل ناستاۆنيكوم سىنا كاسىما ابۋلحايرا، كوتورىي رۋكوۆوديل ۆويسكوم، وتپراۆلەننىم پو پروسبە ۋزبەكسكيح پراۆيتەلەي يز ديناستي شايبانيدوۆ نا پوموشش پروتيۆ كىزىلباسوۆ (سەفەۆيدوۆ)

ديناستيا كازاحسكيح اتالىكوۆ  ءحVىى- ءحVىىى ۆۆ

ارىستان اتالىك

سلەدۋيۋششەە ۋپومينانيە و راننيح كازاحسكيح اتالىكاح مى ۆسترەچاەم ۋجە ۆ روسسيسكيح ارحيۆنىح ماتەريالاح. رەچ يدەت وب ارىستان اتالىك، سىن سايدالى  يز رودا التاي،  وت كوتوروگو ۆەدۋت سۆويۋ گەنەالوگيۋ يزۆەستنىە نام يز يستوري ءحىح – ناچالا حح ۆەكوۆ رۋكوۆوديتەلي تولەنگۋتسكيح وبششين شۋبارتاۋ، تورە-تولەنگۋتى بۋكەەۆسكوي وردى، زناچيتەلنىە گرۋپپى تولەنگۋتوۆ بليجايشەگو زارۋبەجيا ي ت.د.  كەم بىل سايدالى مى نە زناەم، نو ۆ ۋستنوي تراديتسي ەست تاكوە  ينتەرەسنوە  ۆىراجەنيە  «سايدالىنىڭ سارى كەڭەسى».

پرەدپولوجيتەلنو  ەگو دەياتەلنوست ناچينالاس ۆو ۆرەمەنا حاكنازار حانا ي زاكونچيلاس ۆ ەپوحۋ پراۆلەنيا ەسيم حانا. ۆ پيسمە پەترۋ ءى، ناپيساننوم ستارشيم كازاحسكيم حانوم، ۋناسلەدوۆاۆشيم پرەستول وت از تاۋكە – كايپوم ەست سلوۆا: «پوسلال يا وت سەبيا ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ ستاريننوگو  سۆوەگو سلۋگۋ ي اتالىكا اراسلان-باتىريا، لۋچشەگو چەلوۆەكا، سىنا ەگو تانتاي باتىريا بولشيم پوسلاننيكوم». كاكۋيۋ ينفورماتسيۋ مى موجەم يزۆلەچ يز داننوگو ابزاتسا؟

ۆو-پەرۆىح، وچەۆيدنو، چتو اتالىك ارىستان ياۆلياەتسيا ۆىدايۋششەيسيا ليچنوستيۋ، ۆنەسشي زناچيتەلنىي ۆكلاد ۆ پوليتيچەسكۋيۋ جيزن كازاحسكوگو حانستۆا; ۆو-ۆتورىح، سلوۆو «ستاريننىي» وزناچاەت، چتو ەتا ديناستيا دولگوە ۆرەميا بىلا ۋ ۆلاستي; ۆ-ترەتيح، توت فاكت، چتو كايپ حان ءى  پودچەركيۆاەت وسوبو، چتو وتپراۆيل ۆ كاچەستۆە گلاۆنوگو پوسلا سىنا ساموگو ارىستان اتالىكا تانتاي باتىرا وزناچاەت، كاكوە ون ۆاجنوە زناچەنيە پريداەت ەتومۋ پوسولستۆۋ ۆ روسسيسكۋيۋ يمپەريۋ.

ۋ ارىستان اتالىكا  بىلو ۆوسەم سىنوۆەي. پەرۆىي يز نيح ۆىشەۋپوميانۋتىي تانتاي باتىر، وتپراۆلەننىي ۆ كاچەستۆە گلاۆنوگو پوسلا ك پەترۋ ءى كايىپ حانوم ءى ۆ 1717 گودۋ.

باركى اتالىك

باركى اتالىك، ودين يز سىنوۆەي ارىستان اتالىكا، پرودولجيل دەلو سۆوەگو وتتسا ۆ كاچەستۆە اتالىكا پري تاۋكە حانە(1680-1715 گگ.).

تاۋكە دليا سۆوەگو ۆرەمەني بىل دوستاتوچنو سيلنىم گوسۋدارەم، چيا ۆلاست تەرريتوريالنو راسپروسترانيالاس نا ۆسە تري كازاحسكيح جۋزا. روسسيسكي يسسلەدوۆاتەل ا.ي. لەۆشين، وپيراياس نا كازاحسكيە ماتەريالى، دال سلەدۋيۋششۋيۋ حاراكتەريستيكۋ ۆەليكومۋ تاۋكە-حانۋ: «پري يمەني سەم سەردتسە ۆسياكوگو كيرگيز-كازاكا، نەسكولكو ۆوزۆىشايۋششەگوسيا دۋحوم ناد تولپامي بۋينىح سووتەچەستۆەننيكوۆ سۆويح، ناپولنياەتسيا بلاگوگوۆەنيەم ي پريزناتەلنوستيۋ. ەتو ليكۋرگ، ەتو دراكون ورد كازاچيح» (لەۆشين، چ.2, 1832, س.63-64).

ۆ كازاحسكيح يستوريچەسكيح پرەدانياح زا نيم پريزناەتسيا زاسلۋگا ۋميروتۆوريتەليا. ون وستاناۆليۆاەت گۋبيتەلنىە مەجدوۋسوبيتسى ي كروۆوپروليتيا، پرودولجاۆشيەسيا ۆ تەچەنيە منوگيح لەت; ون ۋبەجداەت ۆسەح ۋموم ي سپراۆەدليۆوستيۋ پوۆينوۆاتسيا ەمۋ; ون سوەدينياەت سلابىە رودى ۆمەستە دليا سوپروتيۆلەنيا سيلنىم، ا سيلنىح ۋسميرياەت، ي داەت ۆسەم وبششيە زاكونى، پو كوتورىم سۋديل يح (كوپەيۇلى، ت.8, 2013, س.122).

كازاحسكيە يستوريكي تراديتسيوننوگو پەريودا وبىچنو ستيح راسسماتريۆايۋت ۆ كاچەستۆە دوكازاتەلستۆا، ت.ە. فاكتا (ولەڭ ءسوز ەسكى ءسوزدىڭ دالەلى). ۆ سووتۆەتستۆي س ەتيم پرينتسيپوم م.ج. كوپەەۆ پريۆوديت ودين يز سامىح ينتەرەسنىح ستيحوۆ يز ناسلەديا ساكاۋ اكىنا، جيۆشەگو ۆ كونتسە حVIII-ناچالە حIح ۆۆ.:

ءاز تاۋكەنىڭ تۇسىندا،

قارلىعاشتاي قايرىلىسقان،

قالىڭ قازاق ەل ەكەن.

بايسىنعا بارسا مال بوگىپ،

جاتاتۇعىن كەزى ەكەن.

ەدىل -جايىك ەسىلىپ،

ويناپ جاتقان سۋ ەكەن

.....................................

بايتاق جاتقان سىر بويىن

شۇيگىپ جۇرگەن حالىق ەكەن

ۆ وتدەلنىح ۆاريانتاح شەجيرە, ۆ ستيحوتۆورنوي فورمە، يلي ۆ ۆيدە وراتورسكيح يزرەچەني، كستاتي، وچەن ۋدوبنوي دليا پەرەداچي مىسلي ۆ ۆەربالنوي كۋلتۋرە كازاحوۆ، ۋكازىۆايۋتسيا وسنوۆنىە موتيۆى دەيستۆي تاۋكە-حانا پو كونكرەتنىم سوتسيالنو-پوليتيچەسكيم ۆوپروسام.

يميا باركى اتالىك ۆسترچاەتسيا ۆو منوگيح ماتەريالاح ۋستنوي تراديتسي كازاحوۆ. بولەە توگو، يزۆەستنى تاكيە كرىلاتىە ۆىراجەنيا  كاك «حان دا باركى، قارا دا بارقى»، «ءسوزدىڭ نارقىن بارقى بىلەدى» ي ت.د. ەست تاكدە  نەسكولكيح ارحيۆنىح ماتەريالاح، سۆيازاننىح س وسلوجنەنيەم كازاحسكو-رۋسسكيح وتنوشەني ۆ كونتسە XVII ۆەكا، گدە ۋپوميناەتسيا يميا باركى اتالىكا.  ۆ 1690 گودۋ لەتوم نا بەرەگۋ وزەرا يامىش ۆو ۆرەميا پەرەگوۆوروۆ بىلي زاحۆاچەنى رۋسسكيمي كازاحسكيە پوسلى كەلدەي ي سارى باتىر. ۋ ناس، ك سوجالەنيۋ، نەت ماتەريالوۆ، وبياسنيايۋششيح پريچينى رازگورەۆشەگوسيا سكاندالا نا بەرەگاح يرتىشا مەجدۋ ديپلوماتامي توي ەپوحي، نو ەتوت ينتسيدەنت ۆپوسلەدستۆي پەرەروس ۆ كرۋپنەيشيە  پوگرانيچنىە  كونفليكتى. ەتي  وبستوياتەلستۆا ۆىنۋديلي   سيبيرسكوە رۋكوۆودستۆو وتپراۆيت ۆ كازاحسكۋيۋ وردۋ ۆ 1692 گودۋ نوۆوە پوسولستۆو ۆو گلاۆە س اندرەەم نەپريپاسوۆىم: «ۆ پروشلوم ۆ 200 گودۋ، يۋليا ۆ 14 دەن، پو ۋكازۋ ۆەليكيح گوسۋدارەي، ي پو گراموتە يز سيبيرسكوگو پريكازۋ، پوسلال ەگو ۆاسكۋ يز توبولسكا بويارين ستەپان يۆانوۆيچ سالتىكوۆ س توبولسكيم سىنوم بويارسكيم س اندرەەم نەپريپاسوۆىم; دا س نيمي جە اندرەەم پوسلان توبولسكي كوننىي كازاك الەكساشكا الەماسوۆ، دا يۋرتوۆسكي سلۋجيۆوي تاتارين ەليۋچكا شەماناەۆ دليا تولماچەستۆا ۆ كازاچيۋ وردۋ (ك) تەۆكيحانۋ س ۆىگوۆوروم، چتو ەگو ليۋدي حوديات ۆەليكوگو گوسۋداريا توبولسكوگو ۋەزدۋ پود سلوبودى، ي ليۋدەي پوبيۆايۋت ي ۆ پولون ەمليۋت ي رازوريايۋت. ي شلي دە وني وت توبولسكا سۋحيم پۋتەم پريامو ستەپيۋ دۆا مەسياتسا دو پەرۆوگو گورودۋ تۋرگۋستانۋ، گدە جيۆەت كازاچەي وردى ۆلادەلەتس تەۆكيحان. ا شلي دە وني وت توبولسكا ستەپيۋ، نيكاكيح ليۋدەي نە ۆيدالي، ي دوروگويۋ دە ۆ ستەپي پەرەپلىۆالي دۆاجدى رەكۋ يشيم، ودناجدى پەرەپلىۆالي نا پلوتاح، ا ۆ درۋگوي راز پەرەەحالي ۆ برود، ا ينىح رەك دو كازاچەي وردى نيكاكيح نەت. ي پريشلا دە ۆ كازاچيۋ وردۋ اۆگۋستا ۆ 15 دەن 200 گودۋ، ي حوديلي ك تەۆكيحانۋ س ۋكازوم ۆەليكوگو گوسۋداريا ي س ۆىگوۆوروم ۆ ۋرگۋ». 

ۆ ەتوم دوكۋمەنتە گوۆوريتسيا وب ۋچاستي بارقى اتالىك ۆ پەرەگوۆورنوم پروتسەسسە: «ي پريشەد، تۋت جە س نيمي بيل چەلوم توبولسكي يۋرتوۆسكي تاتارين تاۋشكا مەرگەن س توۆاريششامي، چتوب يح وتپۋستيت تورگوۆات ۆ بۋحارى. ي اندرەي نەپريپاسوۆ تاۋشكۋ مەرگەنيۋ گوۆوريل: ين دە تى بەش چەلوم ۆ بۋحارى: ي كاك دەي پويدۋت كازاكي پود سلوبودى ي پود وستروگي، ي تى دە ۆ توم وتۆەت داش لي، چتو ۆوينويۋ كازاچەي وردى ليۋدي پود گوسۋدارەۆى سلوبودى پويدۋت بەزۆەستنو ي رازوريات؟ ي تاۋشكا مەرگەن گوۆوريل: نام دە دو گوسۋدارەۆىح سلوبود كاكوە دەلو؟ حوتيا دە ي ۆسە ۆىرۋبيات ي پوجگۋت، نام دە دو توگو دەلا نەت، دليا توگو، چتو دە مى ليۋدي تورگوۆىە، ا نە ۆوينسكيە. ي تەۆكيحانوۆ لۋتچەي چەلوۆەك اتالىك بارحۋ باتىر ستال ەگو تاۋشكۋ برانيت زا تو، چتو وني تاكيە نەپريستوينىە سلوۆا گوۆوريت. ي تەۆكيحان تاۋشكۋ مەرگەنيا س توۆاريششي، پو ەگو چەلوبيتيۋ، ۆ بۋحارى وتپۋستيلي، ا يح اندرەيا زادەرجاۆ، سكازال: كاك دە بۋدەت تاۋشكا مەرگەن يز بۋحار س توۆاريششامي، ي ۆ تو دە چيسلو يح اندرەيا وتپۋستيت ون تەۆكيحان. ي تاۋشكو مەرگەن ۆ بۋحارى پوشەل. ي پوسلە ەگو پوشلي دۆا تسارەۆيچا وبلاي ي كازەي سۋلتانى ۆ رۋسسكيە گوسۋدارەۆى گورودا س كازاكامي ۆوينويۋ…» (دوپولنەنيا ك اكتام يستوريچەسكيم، ت.ح، 1867, س. 385-388). ۆ پوسلەدۋيۋششەم مەستو اتالىكا زانيال سىن باركى اتالىكا، نياز باتىر.

نياز اتالىك

ناچينايا س گودا سمەرتي از تاۋكە حانا، نياز باتىر بىل اتالىكوم پري بولات حانە، سىنە تاۋكە حانا، پري سامەكە (شاحمۋحاممەد) حانە، سىنە تاۋكە حانا، پري ابۋلمامبەت حانە، سىنە بۋلاتا حانا. نياز اتالىك يزۆەستەن كاك ودين يز ۆىدايۋششيحسيا گوسۋدارستۆەننىح دەياتەلەي ۆ سلوجنىە گودى ءحVIىى ۆەكا، دەرجاۆشي پوريادوك ۆ ستوليچنوم ستاتۋسە تۋركەستانا. ۆ يستوريچەسكيح ماتەريالاح توگو ۆرەمەني و نەم پيشۋت، كاك و «ديادكە حانا».

ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح پودروبنو وپيسىۆاەتسيا، كاك ۆ 1739 گودۋ ابۋلمامبەت-سۋلتان، «سىن بىۆشەگو پۋلاتا-حانا ي بۋدۋچي-دە ون ۆ پروشلوم گودۋ ۆ تۋركەستانە وت زناتنەيشيح كيرگيز-كايساتسكيح رودوۆ ياكو ارگينسكوگو، اكتايسكوگو ي ۋۆاكگيرەيسكوگو ي وت درۋگيح ۋدوستوەن ۆ حانى...» پري پوددەرجكە نياز اتالىكا. «ون پريگلاسيل ابۋلمامبەتا ۆ تۋركەستان ي ۋتۆەرديل ەگو نا ترونە» – وتمەچاەتسيا ۆ يستوچنيكە.

ۆ 1740 گودۋ ۆ ورەنبۋرگە، راسپولوجەننوم نا سرەدنەم تەچەني رەكي جايىق (ۋرال), پروشلا ۆسترەچا رۋسسكوگو رۋكوۆودستۆا س كازاحسكيم، س ۋچاستيەم ۆيدنىح دەياتەلەي سرەدنەگو ي ملادشەگو جۋزوۆ. كوگدا ورەنبۋرگسكي گەنەرال-مايور ۋرۋسوۆ ۆسترەتيلسيا س كازاحسكيم حانوم ابۋلمامبەتوم، ەگو سوپروۆوجدال نياز باتىر. پو منەنيۋ رۋسسكيح، ون ياۆليالسيا ۋمنىم، كراسنورەچيۆىم ي مۋدرىم پراۆيتەلەم. ەگو سلوۆا ۆەسومى، كاك سۆينەتس، رەچ ۆىدەرجاننا، ي ون رۋكوۆودستۆۋەتسيا كريتيچەسكيم مىشلەنيەم. سلوۆا نيازا زافيكسيروۆانى ۆ دنەۆنيكاح رۋسسكيح وفيتسەروۆ: «...ۆستۋپيل س گەنەرال-لەيتەنانتوم ۆ رەچ كيرگيز-كايساتسكوي سرەدنەي وردى زناتنەيشي ستارشينا نياز-باتىر، و كوتوروم يزۆەستنو، چتو ون ۆو ۆرەميا شەمياكي-حانا ۆ تۋركەستانتە ۆەليكۋيۋ سيلۋ يمەل، ا پو سمەرتي ەگو تۋكەستانتوم ۋپراۆليال، ابۋلمامبەت حانا نا حانستۆو ۋتۆەرديل. ون (نياز باتىر) پريسموترەن پو ازياتسكومۋ وبىكنوۆەنيۋ ۆەسما نەگلۋپىم چەلوۆەكوم ي پريمەچنو، چتو ون پەرەد ۆسەمي ستارشينامي بولشەگو پو پرەيمۋششەستۆا ترەبوۆال...».

ۆ 1742 گ. نياز اتالىك سوپروۆوجدال ابۋلفەيز سۋلتانا، سىنا گلاۆنوگو حانا كازاحوۆ ابۋلمامبەتا، وتپراۆلەننوگو ۆ كاچەستۆە اماناتا س بەلوي يۋرتوي (اق ءۇيلى امانات) ۆ ستاۆكۋ گالدان تسەرەنا دليا وسۆوبوجدەنيا ابىلاي سۋلتانا.

پوسلە سمەرتي ابىلاي حانا، ۆ ناچالە 1781 گودا، نياز اتالىك وكازالسيا ەدينستۆەننىم ۆلياتەلنىم كازاحسكيم پراۆيتەلەم ۆ يۋجنوم رەگيونە. بۋدۋچي ۆ تۋركەستانە، ەمۋ پريحوديلوس پوكروۆيتەلستۆوۆات تاشكەنتۋ ي ەگو وكرۋگە. ۆ وسنوۆنوم ەگو دەياتەلنوست زاكليۋچالاس ۆ پوددەرجكە تورگوۆىح كورپوراتسي ي ورگانيزاتسي تورگوۆىح كاراۆانوۆ. يزۆەستنو، چتو ۆ تاشكەنتە جيل ي پراۆيل وت يمەني سۆوەگو وتتسا سىن نياز اتالىكا الدەبەرلي. پو ۋستنىم راسسكازام شەجيرە يزۆەستنو، چتو ۆ كونتسە 1780-ح الدەبەرلي بىل وتراۆلەن. ەتو وبياسنياەتسيا تەم، چتو ۆ ەتو ۆرەميا ۋكرەپليالوس كوكاندسكوە حانستۆو، كوتوروە بىلو زايتەرەسوۆانو ۆ ليكۆيداتسي ۆليانيا كازاحوۆ ي ۆ ۋسيلەني سۆوەي ۆلاستي. پوسلە سمەرتي الدەبەرلي، نياز باتىر، بۋدۋچي ۆ پرەكلوننوم ۆوزراستە، بىل ۆىنۋجدەن سنوۆا ۆزيات ۋپراۆلەنيە تاشكەنتوم ۆ سۆوي رۋكي. ۆ سۆيازي س ەتيم سوبىتيەم ۆ ۋستنوي تراديتسي جانااركينسكيح ستارتسەۆ سوحرانيليس ستروكي «قۇلعاراسى قۇشاقتاپ، يتقاراسى پىشاقتاپ»، تو ەست، كوگدا كۋلگارا وبنيماەت، يتكارا رەجەت نوجوم. سچيتاەتسيا، چتو ەتو سوبىتيە يمەلو مەستو ۆ 1784 گودۋ.

نياز اتالىك ۋشەل يز جيزني ۆ 1785 گودۋ ي بىل پوحورونەن ۆ تۋركەستانە ۆ ماۆزولەە حودجا احمەتا ياسساۋي وكولو تاكيح ۆەليكيح ليچنوستەي، رۋكوۆوديۆشيح پوسلەدنيم ۆوينستۆەننىم ۋلۋسوم ەۆرازيسكوگو كونتينەنتا، كاك ۆەليكيە كازاحسكيە حانى ەسيم، سالكام جانگير، ابىلاي، بيەۆ ي باتىروۆ، كاك كاز داۋىستى كازىبەك بي، كارت بوگەنباي باتىر، شاكشاك جانيبەك باتىر، توبىكتى ماماي باتىر ي در.

 سىن ارىستانا توگىزاك تاشكەنتسكي

كاك ي كوگدا وكازاليس پوتومكي ودنوگو يز سىنوۆەي ارىستانا اتالىكا، توگىزاكا، پود تاشكەنتوم نام سەيچاس نەيزۆەستنو. نو تو، چتو نەدالەكو وت تاشكەنتا، ۆ چيرچيكسكوم رايونە، پروجيۆايۋت پوتومكي توگىزاكا – ەتو يستوريچەسكي فاكت. ۆەروياتنو،  زاسەلەنيە يمي تاشكەنتسكيح پريگورودوۆ سياۆزانو س نەوبحوديموستيۋ وبەسپەچەنيا  پوليتيچەسكوي لويالنوستي ەتوگو بولشوگو گورودا ك كازاحسكومۋ حانستۆۋ، ا  درۋگوي ستورونى  تاشكەنت بىل كرۋپنىم ۋزلوۆىم پۋنكتوم  تورگوۆلي.

كاك يزۆەستنو، پوسلە پوتەري نەزاۆيسيموستي كازاحسكوگو حانستۆا ناستۋپيلي تياجەلىە دني ەدينوگو نارودا.  روسسيا ناچالا پروۆوديت ادمينيستراتيۆنو-تەرريتوريالنىە رەفورمى كوتورىە پريۆەلي ك راسپادۋ تراديتسيوننىح ادمينيتراتيۆنو-تەرريتوريالنىح ەدينيتس، ۋسۋگۋبيلي ۆنۋترەننيە سۆيازي كازاحسكوگو نارودا. ۆ سۆيازي س راسپادوم تسەنتراليزوۆاننوي پوليتيچەسكوي سيستەمى سۆيازي مەجدۋ رازليچنىمي گۋرپپامي تورە، اتالىكوۆ ي تولەنگۋتوۆ ناچينايۋت  رازرىۆايۋتسيا.  تولكو ۆ ناچالە حح ۆەكا ۋتسەلەۆشيە وت ۆوەننوي كولونيزاتسي پوتومكي تورە، اتالىكوۆ ي تولەنگۋتوۆ ناچينايۋت يسكات درۋگ درۋگا. ۆ ساموم ناچالە حح ۆەكا ۆ 50 اۋلاح، وبششەي چيسلەننوستيۋ 1459 چەلوۆەك، ادمينيستراتيۆنوگو وكرۋگا №5 اكتاۋسكوي ۆولوستي اكمولينسكوگو ۋەزدا بىل ۆولوستنىم ۋپراۆليايۋششيم يسا كانتاربايۋلى، پوتوموك باركى اتالىكا. ون دولگيە گودى زانيمال دولجنوست ۆولوستنوگو ۋپراۆيتەليا، بىل سوستوياتەلنىم چەلوۆەكوم. پو سەي دەن ستارتسى راسسكازىۆايۋت و توم، كاك پو ناستاۆلەنيۋ پرەدكوۆ، ون ۆ 1901 گودۋ وتپراۆيلسيا ۆ تاشكەنت نا پويسكي دەتەي توگىزاكا، ناشەل يح نا بەرەگۋ ر.چيرچيك، ي ۋگوۆاريۆال  پريسوەدينيتسيا ك رودستۆەننيكام، پروجيۆايۋششيم ۆ سۆوەي ۆولوستي. نو مەستا كوتورىە زانيمالي تاشكەنتسكيە توگىزاكي بىلي پرەكراسنىە، ۋدوبنىە كاك دليا جيۆوتنوۆودستۆا، تاك ي دليا دليا زەملەدەليا، تەم بولەە سامىي بولشوي گورود سرەدنەي ازي- تاشكەنت بىل ريادوم.

كاك يزۆەستنو، س 1917 گودا كرۋتو مەنياەتسيا ۆسيا سيستەما جيزنەوبەسپەچەنيا كازاحوۆ، ناستپيلي دنيا گوسۋدارستۆەننوگو تەررورا، رەپرەسسي، اشارشىلىك، ۆوسستانيا ي ۆوينا ي ت.د. سۆيازي مەجدۋ رازليچنىمي گرۋپپامي اتالىكوۆ سنوۆا رازرىۆايۋتسيا، ي تولكو س وبرەتەنيەم كازاحستانوم نەزاۆيسيموستي وني پولۋچايۋت ۆوزموجنوست دليا ناليجيۆانيا پرەجنيح سۆيازەي.  سەريكباي جاركەشوۆ، پوتوموك باركى اتالىكا، پرودولجيل دەلو يسا كانتاربايۋلى ي سنوۆا  ناشەل  توگىزاكوۆ پود تاشكەنتوم.

سىنوۆيا ارىستانا- مامادايىر، ماماشىك

سۋديا پو تەكستۋ پيسما وت 1897 گودا يسى كانتارباەۆا، ۆولوستنوگو ۋپراۆيتەليا اكمولينسكوي وبلاستي: «سىنوۆيا ارىستان اتالىكا مامادايىر،  ماماشىك پوپالي ۆو ۆراجەسكي پلەن. ارىستان اتالىك سوبرال ۆويسكو  ي  پود رۋكوۆودستۆوم تورە  پريشەل وسۆوبوجدات سۆويح سىنوۆەي.  ۆ حودە بيتۆى كازاحي سموگلي  وتبيت سۆويح پلەننىح.  پوسلە توگو، پرەدستاۆيتەلي تورە زامەتيلي, چتو مامادايىر ي ماماشيك وتليچايۋتسيا وتۆاگوي،  ي  ۆكليۋچيلي يح ۆ سۆوە وكرۋجەنيە.  تاكيم وبرازوم، وني پريسوەدينيليس ك ۆويسكۋ تورە ي پرينيالي ۋچاستيە ۆ پوحوداح».

ۆ درۋگوي لەگەندە گوۆوريتسيا، چتو مامادايىر ستال ۆىدايۋششيمسيا نۋكەروم، رۋكوۆوديل ۆوينامي تورە،  پوليۋبيل دوچ تورە كۋناي (يزۆەستنايا ۆپوسلەدستۆي كاك كۋن اپا) ي حوتەل جەنيتسيا نا نەي. ۆ تە ۆرەمەنا  چينگيزيدى-تورە نە ۆىداۆالي سۆويح دوچەرەي، بىلي گوتوۆى پريمەنيات ستروگيە ناكازانيا. ماتەري پارنيا ي دەۆۋشكي وچەن ۋۆاجالي درۋگ درۋگا، ي ۆ رەزۋلتاتە وني سپاسلي پارنيا وت سمەرتي.

پوزجە وتەتس دەۆۋشكي، ۆوسحيتيۆشيسيا حرابروستيۋ مامادايىرا، وستالسيا يم وچەن دوۆولەن. دەۆۋشكا پروسيت ۋ وتتسا رازرەشەنيە ۆىيتي زامۋج زا مامادايىرا ي ۋسترويت توي. وتەتس يسپولنيل جەلانيە دوچەري، ۋسترويل سۆادبۋ ي ۆىدال ەيو زامۋج زا مامادايىر اتا. دوچ تورە ستالا ۆەرنوي سپۋتنيتسەي مامادايىرا. كراسيۆايا ي ۋمنايا دوچ تورە كۋناي ستالا ۋۆاجاەموي ماتەريۋ نارودا ي پولۋچيلا يميا «كۇن اپا». وت مامادايىرا روجداەتسيا تەگين، وت تەگينا روجدايۋتسيا – مانداي، بوران. وت ماندايا – اكتوس، جالانتوس. وت اكتوسا – ۋميرزاك.  وت بورانا – روديلسيا بوران اتا. وت جالانتوسا روديلسيا – جالان اتا» – ناپيسانو ۆ رودوسلوۆنوي (اجىبەكوۆ، 2005, س.16).

ودنا يز ۆەتۆەي پوتومكوۆ مامادايىرا سەيچاس وبيتايۋت ۆ ۆوستوچنىح رەگيوناح  كازاحستانا. دەلو ۆ توم،  چتو  ۆ  سەرەدينە ءحVىىى ۆەكا سيتۋاتسيا نا ۆوستوچنىح گرانيتساح كازاحسكوگو حانستۆا وسلوجنياەتسيا ۋسيلەنيەم كيتايسكوگو فاكتورا. وگرومنوە مەستو ۆ يستوري كازاحوۆ زانيمايۋت سوبىتيا، سۆيازاننىە س پادەنيەم دۋربەن ويراتسكوگو (دجۋنگارسكوگو) گوسۋدارستۆا. ۆ تەچەني ستا لەت ونو سلۋجيلو بارەروم پروتيۆ زاحۆاتنيچەسكوي پوليتيكي پراۆياششەي مانچجۋرسكوي ديناستي كيتايا. ناچالو كريزيسا كالمىتسكوگو وبششەستۆا بىلو پولوجەنو سمەرتيۋ گالدان تسەرەنا ۆ 1745 گودۋ.

لەتوم 1757 گودا ناچاليس ميرنىە پەرەگوۆورى مەجدۋ كازاحسكيم حانستۆوم ي تسينسكيمي ۆلاستيامي. ۆ ەتوم گودۋ پري پوسرەدنيچەستۆە كوماندۋيۋششەگو پوگرانيچنىمي ۆويسكامي چجاو حاو ۆ پەكين بىلو ناپراۆلەنو پەرۆوە كازاحسكوە پوسولستۆو وت ابىلاي-سۋلتانا. ۆسلەد زا پوسولستۆوم نا ۆوستوك وتپراۆيلاس بولشايا كوماندا ۆو گلاۆە س سۋلتانوم ابۋلفەيزوم  يز تۋركەستانا، كوتورىي ۆ ناچالە گودا بىل نازناچەن سۋلتانوم كازاحسكيح رودوۆ، ناپراۆليايۋششيحسيا ۆ ۆوستوچنىە كوچەۆيا. ۆسيا يستوريچەسكايا ينفورماتسيا وب ەتوم دۆيجەني يمەەتسيا ۆ كنيگە كۋربانگالي حاليد، گدە ون پيشەت «...ابۋلفەيز وتپراۆيلسيا ۆمەستە سو سۆوەي  مولودوي جەنوي، كوتورايا بىلا دوچەريۋ نۋرالى حانا، سەستروي بۋكەي حانا... پوسەليليس وني ۋ پودنوجيا گور چينگيستاۋ، ا مەچەت كوتورۋيۋ ون پوسترويل سۋششەستۆوۆال دو 1860 گودا. يماموم بىل ايۋب حودجا...»   (حاليد، 1992, س.114).  ۆمەستە س نيم وتپراۆيلاس بولشايا گرۋپپا پوددەرجكي يز سىنوۆەي اتالىكوۆ پود پرەدۆوديتەلستۆوم ۋميرزاكا، پوتومكا مامادايرا، يز تولەنگۋتسكيح وتريادوۆ، ۆو گلاۆە س جانازار باتىروم، سۆياششەننوسلۋجيتەلي ي ت.د. ۆسيا ەتا بولشايا كوماندا ۆو گلاۆە س ابۋلفەيزوم وستانوۆيلاس ۆ مەستنوستي چينگيس تاۋ، گدە كوگدا-تو پو كازاحسكيم سكازانيام ستويالا وردا ۆەليكوگو زاۆوەۆاتەليا ي پەرۆوپرەدكا كازاحسكيح تورە. ۆ پريگرانيچنىح رايوناح ۆ ەتوي سۆيازي پرويسحوديات سۆوەبرازنىە پروتسەدۋرى نارودنوي ديپلوماتي، ۆىراجايۋششيەسيا ۆ ۆسترەچە ي وبمەنە ليۋبەزنوستيامي مەجدۋ كيتايسكيمي پوگرانيچنىمي كومانديرامي ي رۋكوۆوديتەليامي كازاحسكيح رودوۆ. پرەودولەۆايا نەيموۆەرنىە ترۋدنوستي، كازاحي پلەمەن اباك-كەرەي ي نايمانى پوستەننو زانيالي سۆوي لەگەندارنىە كوچەۆيا.

گودى پروشلي. بلاگوداريا دەياتەلنوي پوليتيكە ابۋلفەيزا كازاحي پوستەپەننو زاسەليلي سەميرەچە، ۆەرحنيۋيۋ دولينۋ ر.يلي، التاي، تارباگاتاي. پو ەتوي پريچينە پوستەپەننو وتدەلياليس درۋگ وت درۋگا پوتومكي ارىستان اتالىكا. پوتومكي وت باركى اتالىكا ۆ سەرەدينە ءحVىىى ۆەكا بولشە سوسرەدوتاچيۆاليس ۆ تسەنترالنوم كازاحستانە. زاتەم س ناچالا ءحىح ۆەكا ۆ سۆيازي س كولونيالنىمي رەفورمامي پوتومكي اتالىكوۆ پەرەجيۆايۋت تياجەلىە ۆرەمەنا، ودناكو ۋ نيح ۆ پامياتي ەششيو بىلوە پروشلوە: وني پومنيلي، چتو سىن باركى اتالىكا، نياز باتىر، پرينيال رەشەنيە وتپراۆيت ۋمۋرزاكا، پوتومكا مامادايىرا، ۆمەستە س سۋلتانوم ابۋلفەيزوم يز تۋركەستانا ۆ دالەكي ۆوستوچنىي كراي. ۆەروياتنو، ۆ كاكوي-تو ستەپەني پوتومكي  باركى  چۋۆستۆوۆالي نا سەبە ۆينۋ زا تاكوە رەشەنيە سۆوەگو پرەدكا. پوەتومۋ، لەجا نا سمەرتنوم ودرە، كانتارباي باتىر، ۆنۋك باركى اتالىكا، پورۋچاەت سۆوەمۋ سىنۋ يسە يسكات پوتومكوۆ مامادايىرا ي ماماشىكا.

پوسكولكۋ ابۋلفەيز سۋلتان بىل پرەستولوناسلەدنيكوم، كازاحي ۆوسپرينيمالي ەگو كاك بۋدۋششەگو پراۆيتەليا. يمەننو پو ەتوي پريچينە اليحان بۋكەيحان، وسنوۆاتەل دۆيجەنيا الاش پيسال: «...وتچي دوم (كارا شانىراك) ابۋلمامبەتا وستالسيا ۆ شۋبارتاۋ، ۆ يۋجنوم ساياكە (كۇنگەي ساياق)».

ماتەريالى ۋستنوي تراديتسي كازاحوۆ ي گەنەالوگي سۆيدەتەلستۆۋيۋت و توم، چتو پوتومكي مامادايىرا راسسەليليس نە تولكو ۆ ۆوستوچنىح رەگيوناح، نو  ي زاپادنىح رايوناح كازاحستانا.

ودين يز سپەتسياليستوۆ پو يستوري تولەنگۋتستۆا، پروفەسسور اتىراۋسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو ۋنيۆەرسيتەتا ا.شامگونوۆ وتمەچال، چتو نەكوتورايا چاست تولەنگۋتوۆ  زاپادنوگو كازاحستانا ي بۋكەەۆسكوي وردى ياۆليايۋتسيا پوتومكامي مامادايىرا يز رودا  التاي: «...پوسلەدنيە يسسلەدوۆانيا پوكازىۆايۋت، چتو بۋكەەۆسكيە تولەنگۋتى بەرۋت سۆوە ناچالو وت پوتومكوۆ رودا ارگىن – التايا، مامادايىرا. اكساكالى تولەنگۋتوۆ س بەرەگوۆ ۆولگي ي ۋرالا گوۆوريلي تاكجە،  چتو يح دالنيە پرەدكي پرويسحوديات يز رودا ارگىن سرەدنەگو جۋزا». نا ساموم دەلە رەچ يدەت نە ستولكو و تولەنگۋتاح، سكولكو و پوتومكاح اتالىكوۆ، راستۆوريۆشيحسيا ۆ سرەدە تولەنگۋتوۆ. تولەنگۋتوۆ پو چيسلەننوستي ۆسەگدا بىلو بولشە، چەم اتالىكوۆ. نە سەكرەت، چتو پرەدستاۆيتەلي ديناستي اتالىكوۆ، تاك نازىۆاەمىە «تورە-تولەڭگىت» ۆىجيلي تولكو پوتومۋ، چتو ناشلي پريۋت سرەدي تولەنگۋتوۆ. ەسلي بى سوۆەتسكايا ۆلاست زنالا وب يح پرويسحوجدەني ي پوليتيچەسكوي رولي ۆ كازاحسكوم حانستۆە، تو وني بىلي بى رەپرەسسيروۆانى ناراۆنە س تورە-چينگيزيدامي.

ۆ سوچينەني پروفەسسورا ا. شامگونوۆا يدەت رەچ يمەننو و پوتومكاح  كوكەن، سىنا  مامادايىرا.  ۆ بوللشوم ماسسيۆە تولەنگۋتوۆ زاپادنوگو كازاحستانا يمەننو وني  نازىۆايۋتسيا تورە-تولەنگۋتامي، پوسكولكۋ يمەيۋت وتنوشەنيە ك ديناستي اتالىكوۆ (شامعونوۆ ا. بوكەي حاندىعىندا تولەڭگىت رۋىنىڭ قالىپتاسۋى، 2015, س.131).

ۆووبششە ينتەرەسنىم فاكتوم ياۆلياەتسيا تو، چتو سىنوۆيا اتالىكوۆ، ۆەدۋششيە سۆوي رود وت ارىستانا، ياۆلياياس وپوروي كازاحسكيح چينگيزيدوۆ، راسسەليليس پو ۆسەمۋ كازاحسكومۋ حانستۆۋ.

***

ماتەريالى پو ءحVىىى ۆەكۋ پرەدوستاۆليايۋت ماسسۋ فاكتوۆ وب وسنوۆنوم تسەنترە فورميروۆانيا كاك اتالىكوۆ، تاك ي تولەنگۋتوۆcكيح گرۋپپ. ەتو تۋركەستان، گدە ناحوديلاس حانسكايا وردا (رەزيدەنتسيا) ي دەيستۆوۆالي درۋگيە ۋپراۆلەنچەسكيە ينستيتۋتى.

گوۆوريا و حانسكوي ۆلاستي، نەوبحوديمو وتمەتيت، چتو نايبولەە نادەجنىمي، نايبولەە بليزكيمي ليۋدمي ك حانۋ بىلي اتالىكي، كوتورىە ۆ كاچەستۆە ۆوسپيتاتەلەي پرينتسەۆ، نامەستنيكوۆ ي سوۆەتنيكوۆ، رۋكوۆوديتەلەي پوسولستۆ.  اتالىك ۆەل دەلا وردى  (وردا – اپپارات پراۆلەنيا، رەزيدەنتسيا  حانا، ا تاكجە تسەنترالنايا چاست گورودا). ۆ تاشكەنتە ۆو ۆرەمەنا پراۆلەنيا جولبارىس-حانا تاكۋيۋ ميسسيۋ ۆىپولنيال «بولشوي وردى زناتنەيشي كايساچەنين تيۋليا بي، كوتورىي ي ۆ تاشكەنتە بولشە حانا ۆلادەلتسەم پوچيتاەتسيا». ۆ تۋركەستانە، ۆ ستوليتسە گوسۋدارستۆا، اتالىكوم بىل «سرەدنەي وردى زناتنەيشي ستارشينا نياز-باتىر، و كوتوروم يزۆەستنو، چتو ون ۆو ۆرەميا شەمياكي-حانا ۆ تۋركەستانتە ۆەليكۋيۋ يمەل، ا پو سمەرتي ەگو تۋركەستانتوم ۋپراۆليال ي ابۋلمامەت-حانا نا حانستۆو ۋتۆەرديل» (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا، 1961, س.155).

پري ۆىەزدە حانوۆ ۆ ستەپ ۆمەستە س كوچەۆىمي گرۋپپامي ۆ گوروداح وستاۆاليس يح «ديادكي»- اتالىكي: «حانى يمەيۋت وسوبىە دۆورتسى ۆ گلاۆنىح گوروداح: بولشوي وردى – ۆ تاشكەنتە، ۆ سرەدنەي وردە – ۆ تۋركەستانە; ا جيۆۋت پو سۆوەي ۆولە، كوگدا حوتيات، ا بولشە ۆ پولە س وردويۋ كوچۋيۋت، ا پو ۆىەزدە ۆ دوماح جيۆۋت ي ۋپراۆليايۋت ديادكي (اتالىكي – ج.ا.) يح»، –  وتمەچايۋت ورەنبۋرگسكيە چينوۆنيكي سو سلوۆ سارتا نۋرمۋحامبەتا اليموۆا (دوبروسمىسلوۆ، ت.2, 1900, س.55-57).

پولۋچاەتسيا، چتو وسنوۆنايا رول اتالىكوۆ زاكليۋچاەتسيا ۆ ۋپراۆلەني گوسۋدارستۆوم. ۆ روسسيسكيح يستوچنيكاح چاستو يح نازىۆايۋت «لۋتچيمي ليۋدمي»: «ي تەۆكي حانوۆ لۋتچەي چەلوۆەك اتالىك بارحۋ باتىر ستال ەگو تاۋشكۋ برانيت زا تو، چتو ون تاكيە نەپريستوينىە سلوۆا گوۆوريت. ي تەۆكي حان تاۋشكۋ مەرگەنيا س توۆاريششي، پو ەگو چەلوبيتيۋ، ۆ بۋحارى وتپۋستيل، ا يح اندرەيا زادەرجاۆ سكازال...» (دوپولنەنيا ك يستوريچەسكيم اكتام.  ت. X, 1867, س.387).

اتالىكام وكازىۆاليس تاكيە جە پوچەستي كاك پرەدستاۆيتەليام بەلوي كوستي. رۋكوۆوديتەلي ينوستراننىح پوسولستۆ پو پريبىتي ۆ تۋركەستان سرازۋ جە شلي ك رەزيدەنتسي نا ۆسترەچۋ س اتالىكوم، چتوبى وبسۋديت س نيم پروتوكولنىە دەلا. كاك پوكازىۆاەت ۆىشەپريۆەدەننىي تەكست، اتالىك ۋچاستۆوۆال ۆ پەرەگوۆوراح، ا تاكجە موگ ۆىسكازات سۆوە منەنيە پو تەم يلي ينىم ۆوپروسام سوترۋدنيچەستۆا.

ۆ پيسمەننىح يستوچنيكاح كونتسا ءحVىى-ءحVىىى ۆەكوۆ ۆ كاچەستۆە رۋكوۆوديتەليا ديپلوماتيچەسكيح ميسسي ۆ روسسيۋ چاستو ۆسترەچاەتسيا يميا تايكونىر-باتىرا، سىنا كۋلتاباي-اتالىكا. ۆ روسسيسكيح بۋماگاح وت 40-ح گودوۆ ءحVىىى ۆەكا ۋپوميناەتسيا يميا نياز-باتىرا، سىنا باركى-اتالىكا، كوتورىي پرەدستاۆليال ينتەرەسى حانسكوي وردى ۆو ۆرەميا ورسكوي ۆسترەچي. پو سۆەدەنيام ون پري حانە سامەكە ۋپراۆليال تۋركەستانوم، پوسلە سمەرتي سامەكە ۆىدۆينۋل ابۋلمامبەتا ۆ حانى. كوگدا مايور ميللەر پرەدلوجيل ەمۋ ۆودكۋ، نياز-اتالىك، پوكازاۆ نا ودنوگو يز باتىروۆ، رازگورياچەننوگو ۆودكوي سكازال: «يا دە لۋچشە حوچۋ مەرتۆىم بىت، نەجەلي س نيم راۆنياتسيا» (كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا، 1961, س.156). ون راسسكازال كنيازيۋ ۋرۋسوۆۋ و گەنەالوگيچەسكوم درەۆە كازاحسكيح حانوۆ، پرەكراسنو زنال وتليچيتەلنىە چەرتى كاجدوگو نارودا.

ۆ پودچينەني ۋ اتالىكوۆ ناحوديليس – تولەنگۋتى، كوتورىە سوستاۆليالي وسوبۋيۋ كاتەگوريۋ سلۋجاششيح. بولشايا چاست تولەنگۋتوۆ سوسرەدوتاچيۆالاس ۆوكرۋگ حانسكوي وردى، ۆىپولنيايا پو سۋتي رول يسپولنيتەلنوي ۆلاستي ۆ گوسۋدارستۆە. سوستاۆ ەتوي گرۋپپى پوستوياننو پوپولنيالسيا زا سچەت ريادوۆىح كوچەۆنيكوۆ، پلەننىح.

ۆو ۆرەميا ۆوەننىح پوحودوۆ وبششەە رۋكوۆودستۆو ۆويسكامي ۆەلي سۋلتانى ي حانى. وتمەتيم، چتو وسنوۆنايا فۋنكتسيا حانوۆ ي سۋلتانوۆ زاكليۋچالاس كاك راز ۆو ۆنەشنەپوليتيچەسكوي دەياتەلنوستي، ۆ ۆوەننوم پرەدۆوديتەلستۆە. ۆ كوچەۆوم وبششەستۆە كازاحوۆ كاجدىي مۋجچينا پو سۋتي بىل ۆوينوم ي پو پەرۆومۋ پريزىۆۋ «اتتان» ۆ ليۋبوە ۆرەميا موگ سەست نا كونيا. ۆوينسكايا دوبلەست ۆ ەتوم وبششەستۆە سچيتالاس ۆىسشيم دوستوينستۆوم. ليۋدي، نە يمەيۋششيە بوەۆىح كونەي ي دوسپەحوۆ س ورۋجيەم، نە دوپۋسكاليس ۆ نارودنىە سوبرانيا ي نە يمەلي پراۆا گولوسا.

ۆ كارناكە، نەدالەكو وت تۋركەستانا، دەيستۆوۆالي ۆ تە ۆرەمەنا بولشوە كوليچەستۆو مەدرەسە، گدە گوتوۆيلي سپەتسياليستوۆ پو ۆسەم ناپراۆلەنيام، ۆ توم چيسلە ي گوسۋدارستۆەننىح سلۋجاششيح. ۆپوسلەدستۆي، ۆو-پەرۆىح، يز زا ۆەليكوگو بوسۋ ۆو ۆرەمەنا «اقتابان شۇبىرىندى» ەدينستۆو كازاحسكوي پوليتيچەسكوي سيستەمى راسپالوس، چتو پريۆەلو ك دەزورگانيزاتسي ي دەتسەنتراليزاتسي، ۆو-ۆتورىح، ي داجە كوگدا كازاحام ۋدالوس ۆوسستانوۆيت سۋۆەرەنيتەت ۆ سەرەدينە ءحVىىى ۆەكا، پو مەرە راسشيرەنيا تەرريتوري وتدەلنىە گرۋپپى اتالىكوۆ ي تولەنگۋتوۆ ەششيو بولەە وتدەليليس وت وسنوۆنوگو پوليتيچەسكوگو تسەنترا.

 

ليتەراتۋرا:

 اجىبەكوۆ ب. ومىرزاق ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى. الماتى: ينفورم-ارنا، 2005.

دوبروسمىسلوۆ ا.ي. ماتەريالى پو يستوري روسسي. ورەنبۋرگ، ت.2, 1900

دوپولنەنيە ك اكتام يستوريچەسكيم، سوبراننىە ي يزداننىە ارحەولوگيچەسكوي كوميسسەيۋ. ت. IV. سپب.، 1842; ت. V. سپب.، 1842; ت. VII. سپب.، 1859; ت. ح. سپب.، 1867.

كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XVI-XVIII ۆۆ. - الما-اتا، 1961

كوپەيۇلى م.ج. شىعارمالارى. 1-20 تومدار. باس رەداكتورى ە.م.ارىن. پاۆلودار، 2013.

كيۋگەلگەن فون ا. لەگيتيماتسيا سرەدنەازياتسكوي ديناستي مانگيتوۆ ۆ پرويزۆەدەنياح يح يستوريكوۆ ء(حۋىىى-ءحىح ۆۆ.).الماتى،2004.

قۇدايبەردىۇلى ش. تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى. استانا: «فوليانت»، 2008. فاكسيميلە، اۋدارما، تۇسىنىكتەمەلەر مەن كورسەتكىشتەردى جازعان ج.و.ارتىقباەۆ.

لەۆشين ا.ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاتسكيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. الماتى،1996

شامعونوۆ ا. قازاق حاندىعىنداعى تولەڭگىتتەر جانە «تولەڭگىت» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى//قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ ينستيتۋتتارى. عىلىمي ماقالالار جيناعى. استانا: قر پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى، 2015, س. 121-129

حاليد ك. تاۋاريح حامسا شارحي / شىعىستىڭ بەس تاريحى/. الماتى، 1992.

 

 

جامبىل ارتىكباەۆ

دوكتور يستوريچەسكيح ناۋك، پروفەسسور

 

پىكىرلەر