بۇگىن - ابايدىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرعان ءىرى اقىن، ءارى عۇلاما ويشىل، اۋدارماشى، سازگەر شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ تۋعانىنا 165 جىل تولىپ وتىر. ارتىنان مول مۇرا، وشپەس ءىز قالدىرعان عۇلامانىڭ سوڭعى كۇندەرى وتكەن، قانشاما قۇندى شىعارمالارى دۇنيەگە كەلگەن مەكەن جايىندا ءسوز قوزعاماقپىز.
شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانى اۋماعىندا تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن كيەلى جەرلەر جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – الاش ارداقتىسىنىڭ الاقانىنىڭ تابى قالعان اياۋلى سايات قورا مەكەنى. جىل سايىن ۇگىتىلىپ، مۇجىلگەن قابىرعالارى جوعالىپ بارا جاتىر. وسى تۋرالى «اباي اكادەمياسى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت جاندوس اۋباكىر جانە ابايدىڭ جيدەبايداعى قورىق-مۇراجايىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايقىن بەرىكبولۇلى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا ايتىپ بەردى.
«جالعىزدىقتىڭ كۇيىن كەشكەن مەكەن»
- ءوزىڭىز وسى مەكەن جايىندا الەۋمەتتىك جەلىدە ءجيى جازىپ، تاريحىن زەرتتەپ، تالقىلاپ تۇراسىز. الدىمەن، ساقتالىپ قالۋ ءۇشىن كۇشىڭىزدى سارپ ەتىپ جۇرگەن سايات قورا تۋرالى تولىق اقپارات بەرە كەتسەڭىز. شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ ومىرىندە بۇل مەكەن قانداي ماڭىزعا يە؟
- شاكارىمنىڭ ءومىربايانىن قاراستىرعاندا اقىننىڭ ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن جىلدارى شىڭعىستىڭ ىشىندە ەلدەن جىراق بولىپ، تازا شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسقان كەزەڭى ەكەنىن بايقايمىز. شاكارىمنىڭ ەلدەن جىراققا، شىڭعىستىڭ قالىڭ ىشىنە بارىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان العاشقى قوراسى – جايلاۋداعى كەڭقونىس دەگەن مەكەندە. سول جەردە شاكارىم قاجى 1912 جىلدان 1925 جىلعا دەيىن مەكەن ەتكەن.
«كەڭ قونىستاعى» العاشقى قوراسىندا 1912 جىلدان شاكارىمنىڭ قاسىندا ءبىر اڭ قاعۋشىسى مەن اس باقىرشىسى بولادى. قىس ءتۇسىپ، قار قالىڭداپ قاتىپ، اڭعا شىعۋ قيىنداعاندا قاعۋشىنى قايتارىپ، باقىرشىسىمەن قالادى ەكەن.
1918 جىلى قاسىنداعى باقىرشىسى ءاۋپىشتى دە ەلگە قايتارادى.
بۇل جونىندە شاكارىم قاجىنىڭ:
سەرىگىم – جالعىز ءاۋپىش قاسىمداعى،
ەرتەدەن جولداسىمسىڭ جاسىمداعى.
تازا جۇرەك، ويىڭدا ارامدىق جوق،
قايعىمدى سەن ۇعاسىڭ باسىمداعى.
نەشە جىل بىرگە جاتتىڭ مەنىمەنەن،
ويلاسام، ەركىڭدى مەن الدىم نەگەن؟
ەلگە بار، رۇحسات بەردىم ىرزالىقپەن،
قوش، ءاۋپىش! ايرىلىسام سەنىمەنەن،- دەيتىن ولەڭى دە بار.
وسى العاشقى قوراسى مەن جەرى 1924 جىلى كرەستيان بولىپ ورناعان شارۋالاردىڭ تەلىمىنە ءتيىپ كەتكەندىكتەن، 1925 جىلى شاقپاقتىڭ كۇنگەي بەتىنەن جاڭا قوراسى «سايات قورا» سالىنادى.
ياعني، اقىن 1925 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازىرگى تاڭدا «شاكارىمنىڭ توشالاسى»، «سايات قورا» دەپ اتالىپ كەتكەن، بۇگىنگى كۇنى ءتورت قابىرعاسىنىڭ قالدىعى، بۇرىشتارى عانا ساقتالعان قورادا ءومىر كەشكەن. احات شاكارىمۇلى: «1925 جىلى كەرەيمەن جاپسارلاس، شاقپاقتىڭ كۇنگەي بەتىنەن، بۇرىنعى قوراسىنان ون بەس شاقىرىمداي ارى، جايلاۋدان اكەيگە جاڭا قورا سالىپ بەردىك. ءبىر تام، ءبىر شوشالا، اينالدىرا سالعان پىشەن قورا، ات قوراسى بولدى. ءوزى ولگەنشە سول قوراسىندا بولدى. قىستاي سول قوراسىندا جازۋىن جازىپ، كىتاپتارىن وقىپ جاتادى»،- دەپ جازادى.
شاكارىم اقىن ەل ىشىنەن الىستاپ، شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسۋ ماقساتىندا، ءارى سول ءبىر كەزدەردەگى بولىپ جاتقان دۇربەلەڭدى وقيعالاردان تىسقارى بولۋ ءۇشىن شاقپاقتاعى قوراسىندا ءاۋپىشتى قايتارىپ جالعىز قالعان جىلدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر اۋىر وتكەن قىسى 1930 جىلعى قىس دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ول كەزدەرى قاسىنداعى جالعىز سەرىك تۇتارى جالعىز قوڭىر اتى ەكەۋى بورانى مەن ايازى مول تابيعاتتىڭ اسا ءبىر قيىن كەزەڭىن باسىنان وتكەرەدى.
بۇل - جالعىزدىقتىڭ كۇيىن كەشكەن مەكەن. شاكارىمنىڭ شاقپاقتاعى قوراسىندا جالعىز جاتىپ اقىن كوڭىلىنىڭ قانشالىقتى جابىرقاۋ كۇيگە تۇسكەنى ونىڭ «قاتتى اۋىرعاندا»، «ەسىز قورادا»، «ەسىز قوراعا ەكىنشى رەت بارعاندا»، «ەكىنشى كۇن قونعاندا» اتتى ولەڭدەرىن وقىعاندا انىق بايقالادى.
«ايشا ءبيبى كەسەنەسىندەي قايتا قالاپ شىعۋعا بولادى»
- سايات قورانىڭ قازىرگى قالى قانداي؟ كوز الدىمىزدا قۇرىپ كەتپەي مە؟
- بۇگىنگى تاڭدا سايات قورانىڭ مۇجىلگەن قابىرعالارى دا جوعالىپ بارادى. جاۋىن مەن قار استىندا قالعان، مالدىڭ تاپتاۋىنا تۇسكەن تاريحي ورىندى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى مىندەتى. بىراق بىزدە قايتا جاڭعىرتامىز دەپ تولىعىمەن تاريحي عيماراتتى كۇرەپ تاستاپ، جاڭادان قالاپ ەسكىلىك قۇنىن جوعالتىپ جىبەرەتىن جايلار دا كەزىگىپ جاتادى.
ءبىزدىڭ ۇسىنىس: بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن شاكارىم مەن بالالارىنىڭ وزدەرى قالاعان كىرپىشتەردى ساقتاي وتىرىپ، ارى قاراي قايتا قالاپ شىعىپ، توبەسىن جابۋ. بۇل ەلىمىزدە دە، الەمدىك تاجىريبەدە دە بار. ونىڭ ايقىن كورىنىسى – تارازداعى ايشا-ءبيبى كەسەنەسى.
- سايات قورانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
- شىڭعىستىڭ ىشىندەگى قانشاما تاريحي مەكەندەردىڭ تەك ورىندارى ساقتالىپ، كەيبىرى ءتىپتى جوعالىپ جاتقاندىعى شىندىق. سول سەبەپتەن «اباي جولىندا» سۋرەتتەلەتىن جانە جاس ۇرپاق ءبىلۋى كەرەك دەگەن تاريحي جەرلەرگە بەلگىلەر قويىپ، ول جەرلەردىڭ تاريحى تۋرالى ايتا بەرۋىمىز قاجەت. بۇل جۇمىستاردى «اباي-جيدەباي» حالىقارالىق قورى ارقىلى 2021 جىلدان باستاپ تا كەتتىك. شىڭعىستاۋداعى قىستاق پەن كۇزەۋگە عانا ەمەس، جايلاۋداعى دا تاريحي ورىندارعان بەلگىلەردى قويىپ جاتىرمىز. ..
بيىلعى 2023 جىلى كوكباي اۋىلى اكىمى شارىپقازى جىلقىايداروۆتىڭ باستاماسىمەن ەل ازاماتتارى سايات قورانىڭ جان-جاعىن قورشادى. 2022 جىلى ءبىز ارنايى بەلگى قويىپ، سپۋتنيكتەن الىنعان كوورديناتتارىن بەلگىلەگەنبىز. ايتسە دە بۇل سايات قوراعا قاتىستى اتقارىلار جۇمىستاردىڭ تەك باسى دەپ ەسەپتەيمىز. ونىڭ جىلدان-جىلعا توزىپ كەلە جاتقانى وكىنىشتى. قورشاۋى بولماعان سوڭ، مالدىڭ تاپتاۋىنا ءتۇسىپ، ۇگىتىلىپ قالا بەردى. وسى جولى قورشاۋ ورناتىلدى. دەگەنمەن، بۇل مەكەندى تولىق ساقتاپ قالادى دەگەن ءسوز ەمەس. ال ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
بىرىنشىدەن، شاكارىم ءومىرىنىڭ سوڭعى ۋاقىتى وتكەن، ءارى شىعارماشىلىق كەزەڭى بولعان سايات قورانىڭ ەرەكشەلىگىن، ياعني وسى قاسيەتتى مەكەندە دۇنيەگە كەلگەن اقىن مۇراسىن جان-جاقتى زەرتتەۋىمىز كەرەك.
ەكىنشىدەن، اقىن داۋىرىندەگى قورا-قورشاۋدىڭ ناقتى ورنىن انىقتاۋ قاجەت. ارحەولوگ ماماندار قورا توڭىرەگىنە دە بارلاۋ جۇمىستارىن جاساسا.
ۇشىنشىدەن، سايات قوراعا كەلگەن ادامدارعا شاكارىمگە قاتىستى تاريحي ورىنداردىڭ مارشرۋتتىق كارتاسى كورسەتىلگەن انىقتامالىق تۇرسا، ءتىپتى ارنايى سايتتارعا جۇكتەلسە.
تورتىنشىدەن، سايات قورانى جاۋىننان، قاردان ساقتاۋ ءۇشىن توبەسىن جابۋ كەرەك.
بەسىنشىدەن, جاز كەزىندە «اباي جولىنداعى تاريحي جەرلەرگە ساياحات» دەپ شىڭعىس ىشىنە ارنايى تۋريستىك باعىت اشسا دا بولادى، ياعني تۋريستىك مارشرۋتقا اينالدىرۋ قاجەت. سايات قوراعا بارار جولدا كوكباي اقىننىڭ كەسەنەسى، مەشىت-مەدرەسەسى، ال سايات قورانىڭ ماڭىندا شاكارىم دۇنيەگە كەلگەن كارابۇلاق، العاشقى قونىسى كەڭقونىس، شاكارىم اتىلعان جەر كەرەگەتاس، 30 جىل دەنەسى جاتقان قۇرقۇدىق، ۇلى اباي دۇنيەدەن وزعان بالا شاقپاق دەگەن تاريحي مەكەندەر بار. ءسال ارىرەك بايقوشقارعا قاراي جۇرسەڭىز، اباي حاكىمنىڭ جاز جايلاۋى بولعان، «جازدىكۇن كۇن شىلدە بولعاندا» ولەڭى دۇنيەگە كەلگەن كوپبەيىت تۇر. «مۇنىڭ ءبارى «اباي جولىندا» سۋرەتتەلەتىن جەرلەر. شىڭعىستاۋدىڭ جازعى تابيعاتىن كورەم دەگەن جاندار وسى جاققا كەلگەنى ءلازىم.
«جاقسى ناتيجەلەر بولادى دەپ سەنەمىز»
Cايات قوراعا قورشاۋدىڭ ورناتىلۋىنا ۇيىتقى بولعانداردىڭ ءبىرى - اۋداندىق ءماسليحات دەپۋتاتى، جيدەبايداعى اباي قورىق-مۇراجايىنىڭ قورىق مەڭگەرۋشىسى ايقىن بەرىكبولۇلى. جەرگىلىكتى جاعدايدى جاقسى بىلەتىن ازاماتتى دا سوزگە تارتتىق.
- ءيا، وسىلايشا سايات قوراعا قورشاۋ ورناتىلدى. بۇل جەردە ۇلكەن سەپتىك جاساپ وتىرعان - اباي اۋدانى. ونىڭ ىشىندەگى اباي اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى مەيىرجان سماعۇلوۆ، كوكباي اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى ءشارىپ جىلقىايدار، كەڭگىرباي بي اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى دارحان امانگەلدىۇلى جانە وسى قورشاۋدى جاساعان اعايىندى كوسموناۆت، سەرعالي تولەۋحانوۆتار. بۇعان قوسا كوكباي اۋىلىنداعى باس مامان نۇرعازى ازىمباەۆ دەگەن ازاماتتاردىڭ ۇلەسى كوپ. ال مەن جاي عانا وسىعان نازار اۋدارتقىزىپ، ءبىر شەتىندە جۇرگەن تامشى عانامىن.
ايقىن بەرىكبولۇلىنىڭ ايتۋىنشا، سايات قورانىڭ ەندىگى قالعان 3 قابىرعاسى 1 مەتر عانا بيىكتىكتە، اۋماعى 14 ح12 مەتر.
- ونىڭ قالعان تاسىن الىپ قالۋ ءۇشىن قايتادان تۇرعىزۋعا بولاتىن ادىستەرىن ويلاۋ قاجەت. بۇل كەي جەرلەردە عىلىمي دالەلدەنگەن. بىراق نازار اۋدارىلماي تالاي جىل ءوتتى. بۇل قورشاۋ جاي مالدان قورعاناتىن عانا قالىپ دەپ ايتۋعا بولادى. ءالى دە بولسا بۇنى بۇلاي قالدىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، بۇل - ۇلكەن تاريحي ورىن. شاكارىم قاجىنىڭ قانشاما قۇندى ەڭبەكتەرى وسى جەردە دۇنيەگە كەلدى. بۇل جەرگە ارنايى زەرتتەۋلەر ۇيىمداستىرۋعا بولادى. الدا ءالى جاقسى ناتيجەلەر بولادى دەپ سەنەمىز. بۇل – ءبىزدىڭ تاريحىمىز. ونى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋىمىز قاجەت، - دەيدى جيدەبايداعى اباي قورىق-مۇراجايىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايقىن بەرىكبولۇلى.
دانا نۇرمۇحانبەت
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
