قازاقستان بەلسەندىلەرى زەلەنسكيگە ەلەڭ ەتتى

نۇرسۇلتان نازارباەۆ وكىلەتىن ارالىق پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا تاپسىرعاننان كەيىن الداعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا كىمدەر قاتىسۋى مۇمكىن دەيتىن سۇراق ءجيى قويىلا باستاعان. ۋكراينادا ناۋرىزدىڭ 31-ىندە وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا ءارتىس ۆلاديمير زەلەنسكي ەكىنشى تۋرعا شىققان سوڭ بۇل سۇراقتى قويۋشىلار كوبەيگەنىمەن، قازىرگى ساياسي جاعدايدا «قازاقستاندىق زەلينسكيلەرگە ورىن جوق» دەيتىن كۇدىكتەر تە ايتىلدى. بىرنەشە بەلسەندى مەن ساياساتتانۋشى قازاقستاندىق سايلاۋشىلار سايلاۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىرا الماي وتىرعانى جايلى تاعى دا جازا باستادى.

«ءادىل سايلاۋعا شاقىرۋ»

ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ Facebook پاراقشاسىندا «ۋكراينا، قىرعىزستان نەمەسە گرۋزيا قاتەلەسىپ ءجۇرىپ تە ساياسي دامۋ جاعىنان بىزدەن وزدى. «دەموكراتياعا حالىق دايىن ەمەس» دەيتىن ابسۋرد تەزيستەن باس تارتۋ كەرەك. دايىن، نە دايىن ەمەستىگىن حالىقتى ناعىز سايلاۋعا قاتىستىرماسا قايدان بىلەدى؟ بىراق بىزدە سايلاۋ قۇقىعىن بەرۋدەن سەسكەنەدى» دەپ جازدى.

ال قوعام بەلسەندىسى مۇحتار تايجان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ حاتشىسى ماۋلەن اشىمباەۆتى سايلاۋ تۋرالى زاڭدى وزگەرتىپ، «قانتوگىسسىز ءادىل سايلاۋ وتكىزۋگە» شاقىردى. تايجان مۇنى اشىمباەۆتىڭ ءباسپاسوز بەتىندە «نۇر وتان» پارتياسى باسەكەدەن قورىقپايدى» دەگەن سوزىنەن كەيىن ايتقان ەدى. ازىرگە ماۋلەن اشىمباەۆتىڭ قانداي دا ءبىر جاۋابى ەستىلگەن جوق. «نۇر وتان» دا، وزگە ساياسي پارتيالار دا پرەزيدەنت سايلاۋىنا قالاي قاتىساتىنى جايلى ناقتى مالىمدەمە جاسامادى.

ساياسي بولجامدارعا قاراعاندا، كەلەسى پرەزيدەنت سايلاۋىنا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلكەن قىزى، پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى داريعا نازارباەۆا، نەمەرە ءىنىسى ۇقك توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سامات ءابىش ۇسىنىلۋى مۇمكىن. پرەزيدەنتتىككە باس ۇمىتكەردى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ توراعاسى، «ەلباسى» نۇرسۇلتان نازارباەۆ انىقتايدى دەپ سانايتىندار دا كوپ.

«كىمدى قولدايمىز؟»

قازاقستان كونستيتۋتسياسىنا سوڭعى جىلدارى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر بويىنشا بەس جىل مەملەكەتتىك قىزمەتتە نەمەسە سايلانبالى ورىندا جۇمىس ىستەمەگەن ادام پرەزيدەنتتىككە كانديدات بولا المايدى. جۇرتشىلىق اراسىندا بۇل تالاپقا ساي كەلمەيتىندەردى دە كانديدات رەتىندە كورگىسى كەلەتىندەر بار. ۋكرايناداعى زەلەنسكيدىڭ مىسالىن ۇلگى ەتىپ، بيلىكتى سىناپ جۇرگەن وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر نەمەسە قوعامنىڭ تانىمال بەلسەندىلەرى سايلاۋعا ءتۇسۋى ءتيىس دەگەن پىكىرلەر كوبەيگەن.

جەلى قولدانۋشىسى قۋانىش ەدىلحانتەگى پرەزيدەنتتىكتەن ۇمىتكەر رەتىندە ءالى ەشكىمنىڭ بەلسەنىپ شىقپاعانىنا تاڭىرقايدى. «جاقىندا تاسماعامبەتوۆ تۋرالى جازىپ ەدىم، كوبى جاقتىرمايدى ەكەن. جارايدى، ەندەشە باسقا كانديدات تابايىق. كىم بولسا، ول بولسىن، تەك قىزى ەمەس. جۇرت دوس كوشىمدى ايتا باستاپتى. مەيلى، وعان دا كەلىستىك. تەك تەزدەتۋ كەرەك قوي، ال جەلى بولسا تىم-تىرىس» دەپ جازادى.

قوعام بەلسەندىسى حالەلحان يبرايىمحانۇلى Facebook پاراقشاسىندا «ەل قامىن ويلايتىن پرەزيدەنت بولامىن» دەگەن ادامدى قولداۋعا ءازىرمىن. پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرامىز دەۋشىلەردى دە قولدايمىن. الدىمەن ءتۇرىن كورىپ، باعدارلاماسىمەن تانىسۋ كەرەك» دەگەن پىكىر قالدىرعان. مۇنداي پىكىرلەرگە قاراعاندا، ەلەكتوراتتىڭ ءبىر بولىگى قازىردەن-اق بولاشاق كانديداتپەن تانىسقىسى كەلەتىنى بايقالادى. بىراق، ونداي كانديدات بيلىكتەن دە، بيلىكتى سىناۋشى وپپوزيتسيادان دا ازىرگە شىققان جوق.

قازاقستاندا وپپوزيتسيا بار ما دەگەن سۇراقتىڭ ءوزى داۋلى ماسەلەگە اينالعان. «وپپوزيتسيا جوق» دەۋشىلەر ءوزىن وپپوزيتسياداعى ساياساتكەر رەتىندە كورسەتەتىندەرگە سەنگىسى كەلمەسە، كەيبىرى «جۇيەلى وپپوزيتسيا جويىلعانىمەن جەكە تۇلعالار قالدى» دەپ سانايدى.

«ورتاق كانديدات شىعارۋ»

وسىعان وراي ازاتتىق ءتىلشىسى ساراپشىلارمەن سويلەسىپ كورگەن ەدى. 1998 جىلى اكەجان قاجىگەلدينمەن بىرگە وپپوزيتسيا قاتارىنا وتكەن ءامىرجان قوسانوۆ تاجىريبەلى ساياساتكەرگە اينالعان. ول بيلىكتى سىناۋشىلار جەكە باس امبيتسياسىن قويا تۇرىپ، پرەزيدەنت سايلاۋىنا بىرىگىپ قاتىسۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.

- قازاقستاندى دەموكراتيالاندىراتىن ءبىر تۇلعا شىعۋى كەرەك. بيلىككە بالاما ويى بارلاردىڭ اراسىندا پرايمەريز وتكىزۋ قاجەت. وسى قادامدارعا كىرىسەمىز، - دەيدى ول.

«پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر بيلىك تاراپىنان قىسىم كورەدى، وعان دا شىداۋى ءتيىس» دەگەن ءامىرجان قوسانوۆ سوڭعى جىلدارى «جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە كورىنە باستاعان. الايدا، ول فورۋم رەسمي تىركەلمەگەن، ياعني اتالعان فورۋمنىڭ ۇمىتكەر ۇسىنۋعا قۇقىعى جوق.

- وپپوزيتسيادا لەگيتيمدى ەكى پارتيا بار. ءبىرى - جسدپ، ءبىرى - «ازات» پارتياسى. وتكەن پارلامەنت سايلاۋىندا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ رەەسترىندە «ازات» پارتياسى تۇردى. وسى ەكى پارتياعا دا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى، - دەيدى ول.

ءامىرجان قوسانوۆ اتاعان «ازات» پارتياسى 2013 جىلى ساياسي ساحنادان توراعاسى بولات ابىلەۆپەن بىرگە كەتكەن ەدى. بىراق 2015 جىلى ساۋىردە وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ تىزىمىندە تۇرعانىنا ازاتتىق ءتىلشىسى دە كۋا بولعان.

2015 جىلى «ادىلەتسىز وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋىنان باس تارتامىز» دەپ مالىمدەگەن جسدپ ساياسي الاڭدا سيرەك كورىنەتىن پارتيالاردىڭ ۇيىمداردىڭ بىرىنە اينالعان. ال ءامىرجان قوسانوۆ ءبىر كەزدەرى جسدپ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، پارتيا باسشىلىعىمەن كەلىسە الماي تارقاسقان.

- سىرتىمنان شىعارىپ جىبەرمەسە، جسدپ قۇرامىنان شىققام جوق. باسشىلىعىمەن رەنىشىمىز بولسا دا، پارتيادا وپپوزيتسيانىڭ بىرىگۋىن قولدايتىندار جەتكىلىكتى، - دەيدى ول.

1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا پرەمەر-مينيستر قىزمەتىن اتقارعان اكەجان قاجىگەلدين تاياۋدا باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىندا «رەجيمگە قارسى تۇرۋعا شاقىراتىن كەز-كەلگەن ادامدى قولدايتىنىن» مالىمدەگەن.

جسدپ توراعاسى جارماحان تۇياقبايمەن سۇحباتتاسۋ مۇمكىن بولمادى. ول بۇعان دەيىن ازاتتىققا «وپپوزيتسيانىڭ تىركەلگەن جالعىز پارتياسىن وپپوزيتسيا بىرىگەتىن كۇندەرگە ساقتاپ جۇرگەنىن» ايتقان ەدى. جارماحان تۇياقبايدىڭ ءوزى 2005 جىلى ناۋرىزدا قازاقستان دەموكراتيالىق كۇشتەرى ۇيلەستىرۋ كەڭەسى ۇسىنىسىمەن پرەزيدەنت سايلاۋىنا «ورتاق كانديدات» رەتىندە ءتۇسىپ كورگەن.

ۇزاق جىلدار وپپوزيتسيالىق باسىلىم جەتەكشىسى بولعان گۇلجان ەرعاليەۆا شىنايى وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ جوقتىعىن، بيلىككە وپپونەنت تاۋەلسىز كانديداتتى قوعامدىق بىرلەستىكتەر اتىنان دا ۇسىنۋعا بولاتىنىن، ەندىگى سايلاۋ بۇرىنعىدان وزگەرەك وتەدى دەپ ۇمىتتەنەتىنىن ءبىلدىردى.

- تاۋەلسىز كانديداتتىڭ وپپوزيتسيادان شىعۋى مىندەتتى ەمەس، بىراق وپپوزيتسيانىڭ قولداۋىن دا الۋى كەرەك. جۇيەلى وپپوزيتسيا جويىلسا دا، تاجىريبەسى، حالىق سەنەتىن وپپوزيتسيالىق ساياساتكەرلەر قالدى. بيلىكتى سىناۋشى وپپوزيتسيا مەن ازاماتتىق قوعام قولداسا، قارجى دا تابىلادى،-دەيدى ول.

گۇلجان ەرعاليەۆانىڭ سوزىنشە، بيلىك سايلاۋ زاڭدىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەسكى ادىستەرىن قولدانىپ، تاۋەلسىز سانالاتىن ۇيىمداردان بالاما كانديدات ۇسىنىپ، ەلەكتوراتتى ءبولۋى دە مۇمكىن.

«جالعان وپپوزيتسيانى اشكەرەلەيمىز»

1990 جىلداردىڭ باس كەزىنەن وپپوزيتسيادا كەلە جاتقان ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى جاسارال قۋانىشالين «جالعان وپپوزياتسيا قانداي كانديدات ۇسىنۋى مۇمكىن» دەپ تاڭىرقايدى.

- نازارباەۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتسە دە، ساياسي جۇيەسى – سول كۇيى. ءادىل سايلاۋ وتكىزەتىن زاڭ قابىلداماي ءبارى – اۋرەشىلىك. ەگەر ازاماتتىق قوعامنان بەلسەندى بىرەۋ سايلاۋعا تۇسىكىسى كەلسە، ءوزىن دالەلدەسىن، ءبىز دە قولدايمىز. ال جالعان وپپوزيتسيا ءوز اراسىنان بىرەۋدى ۇسىنسا، كىم ەكەنىن اشكەرەلەيمىز، - دەيدى ول.

جاسارال قۋانىشالين قۋعىنداعى بيزنەسمەن، بۇرىنعى بانكير مۇحتار ءابليازوۆتىڭ قازاقستاندا تىيىم سالىنعان «قازاقستان دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوزعالىسىن جاقتايتىنىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، قازاقستاندا وپپوزيتسيادا جۇرگەندەردى ءابليازوۆ تا قولدامايدى. قازاقستاندا ءتۇرلى شەرۋ وتكىزۋگە الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى شاقىرىپ جۇرگەن مۇحتار ءابليازوۆ قازاقستانداعى وپپوزيتسياشىل ساياساتكەرلەردى بىرنەشە رەت سىناعان.

2017 جىلى مامىردا پارلامەنت ءماجىلىسى قازاقستان پرەزيدەنتتىگىنە ۇمىتكەرلەرگە قوسىمشا تالاپتار قويۋدى قاراستىراتىن زاڭ جوباسىن ماقۇلداعان. بۇل زاڭ بويىنشا, پرەزيدەنتتىككە كانديداتتاردى قوعامدىق بىرلەستىكتەر مەن ساياسي پارتيالار عانا ۇسىنا الادى.

ازاماتتاردىڭ پرەزيدەنتتىككە كانديدات رەتىندە ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋىنا تىيىم سالىنعان. ادىلەت ءمينيسترى مارات بەكەتاەۆ مۇنى:

- كورشى مەملەكەتتەرگە قاراڭىزدار، ۋكراينادا قيالدان تۋعان كەيىپكەر دە سايلاۋعا ءتۇستى. وسىنداي وقيعالار ءوزىن ۇمىتكەر رەتىندە ۇسىنۋدىڭ دۇرىس ەمەستىگىن كورسەتتى، – دەپ تۇسىندىرگەن ەدى.

زاڭ بويىنشا بۇعان قوسا كانديداتتار مەملەكەتتىك قىزمەت نەمەسە سايلانبالى ورىندا كەم دەگەندە بەس جىل قىزمەت اتقارعان بولۋى شارت جانە پرەزيدەنت مىندەتىن اتقارۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن اۋرۋى جوقتىعىن راستاۋ ءۇشىن مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتۋى ءتيىس.

"ازاتتىق" راديوسى