Ýkraınadaǵy prezıdent saılaýynda ártis Vladımır Zelenskııdiń prezıdent Petr Poroshenkomen qatar ekinshi týrǵa ótýi Qazaqstan jurtshylyǵyn tańyrqatyp, áleýmettik jelide «Ýkraınadaǵydaı bolǵanyn qalaımyz» deýshiler kóbeıdi. Belsendiler Ýkraınadaǵy demokratııalyq saılaýdan úlgi alýǵa shaqyrsa, oppozıııa aldaǵy prezıdent saılaýyna ortaq kandıdat usynýǵa bola ma, joq pa degen máseleni talqylap kórmekshi.
Nursultan Nazarbaev ókiletin aralyq prezıdent Qasym-Jomart Toqaevqa tapsyrǵannan keıin aldaǵy prezıdent saılaýyna kimder qatysýy múmkin deıtin suraq jıi qoıyla bastaǵan. Ýkraınada naýryzdyń 31-inde ótken prezıdent saılaýynda ártis Vladımır Zelenskıı ekinshi týrǵa shyqqan soń bul suraqty qoıýshylar kóbeıgenimen, qazirgi saıası jaǵdaıda «qazaqstandyq zelınskıılerge oryn joq» deıtin kúdikter te aıtyldy. Birneshe belsendi men saıasattanýshy qazaqstandyq saılaýshylar saılaý quqyǵyn júzege asyra almaı otyrǵany jaıly taǵy da jaza bastady.
«ÁDIL SAILAÝǴA ShAQYRÝ»
Saıasattanýshy Dosym Sátpaev Facebook paraqshasynda «Ýkraına, Qyrǵyzstan nemese Grýzııa qatelesip júrip te saıası damý jaǵynan bizden ozdy. «Demokratııaǵa halyq daıyn emes» deıtin absýrd tezısten bas tartý kerek. Daıyn, ne daıyn emestigin halyqty naǵyz saılaýǵa qatystyrmasa qaıdan biledi? Biraq bizde saılaý quqyǵyn berýden seskenedi» dep jazdy.
Al qoǵam belsendisi Muhtar Taıjan «Nur Otan» partııasynyń hatshysy Máýlen Áshimbaevty saılaý týraly zańdy ózgertip, «qantógissiz ádil saılaý ótkizýge» shaqyrdy. Taıjan muny Áshimbaevtyń baspasóz betinde «Nur Otan» partııasy básekeden qoryqpaıdy» degen sózinen keıin aıtqan edi. Ázirge Máýlen Áshimbaevtyń qandaı da bir jaýaby estilgen joq. «Nur Otan» da, ózge saıası partııalar da prezıdent saılaýyna qalaı qatysatyny jaıly naqty málimdeme jasamady.
Saıası boljamdarǵa qaraǵanda, kelesi prezıdent saılaýyna prezıdent Qasym-Jomart Toqaev, Nursultan Nazarbaevtyń úlken qyzy, parlament senatynyń tóraǵasy Darıǵa Nazarbaeva, nemere inisi UQK tóraǵasynyń birinshi orynbasary Samat Ábish usynylýy múmkin. Prezıdenttikke bas úmitkerdi «Nur Otan» partııasynyń tóraǵasy, «Elbasy» Nursultan Nazarbaev anyqtaıdy dep sanaıtyndar da kóp.
«KIMDI QOLDAIMYZ?»
Qazaqstan Konstıtýııasyna sońǵy jyldary engizilgen ózgerister boıynsha bes jyl memlekettik qyzmette nemese saılanbaly orynda jumys istemegen adam prezıdenttikke kandıdat bola almaıdy. Jurtshylyq arasynda bul talapqa saı kelmeıtinderdi de kandıdat retinde kórgisi keletinder bar. Ýkraınadaǵy Zelenskııdiń mysalyn úlgi etip, bılikti synap júrgen oppozıııalyq saıasatker nemese qoǵamnyń tanymal belsendileri saılaýǵa túsýi tıis degen pikirler kóbeıgen.
Jeli qoldanýshysy Qýanysh Edilhantegi prezıdenttikten úmitker retinde áli eshkimniń belsenip shyqpaǵanyna tańyrqaıdy. «Jaqynda Tasmaǵambetov týraly jazyp edim, kóbi jaqtyrmaıdy eken. Jaraıdy, endeshe basqa kandıdat tabaıyq. Kim bolsa, ol bolsyn, tek qyzy emes. Jurt Dos Kóshimdi aıta bastapty. Meıli, oǵan da kelistik. Tek tezdetý kerek qoı, al jeli bolsa tym-tyrys» dep jazady.
Qoǵam belsendisi Halelhan Ibraıymhanuly Facebook paraqshasynda «El qamyn oılaıtyn prezıdent bolamyn» degen adamdy qoldaýǵa ázirmin. Parlamenttik respýblıka quramyz deýshilerdi de qoldaımyn. Aldymen túrin kórip, baǵdarlamasymen tanysý kerek» degen pikir qaldyrǵan. Mundaı pikirlerge qaraǵanda, elektorattyń bir bóligi qazirden-aq bolashaq kandıdatpen tanysqysy keletini baıqalady. Biraq, ondaı kandıdat bılikten de, bılikti synaýshy oppozıııadan da ázirge shyqqan joq.
Qazaqstanda oppozıııa bar ma degen suraqtyń ózi daýly máselege aınalǵan. «Oppozıııa joq» deýshiler ózin oppozıııadaǵy saıasatker retinde kórsetetinderge sengisi kelmese, keıbiri «júıeli oppozıııa joıylǵanymen jeke tulǵalar qaldy» dep sanaıdy.
«ORTAQ KANDIDAT ShYǴARÝ»
Osyǵan oraı Azattyq tilshisi sarapshylarmen sóılesip kórgen edi. 1998 jyly Ákejan Qajygeldınmen birge oppozıııa qataryna ótken Ámirjan Qosanov tájirıbeli saıasatkerge aınalǵan. Ol bılikti synaýshylar jeke bas ambıııasyn qoıa turyp, prezıdent saılaýyna birigip qatysýy kerek dep esepteıdi.
- Qazaqstandy demokratııalandyratyn bir tulǵa shyǵýy kerek. Bılikke balama oıy barlardyń arasynda praımerız ótkizý qajet. Osy qadamdarǵa kirisemiz, - deıdi ol.
«Prezıdenttikke úmitker bılik tarapynan qysym kóredi, oǵan da shydaýy tıis» degen Ámirjan Qosanov sońǵy jyldary «Jańa Qazaqstan» forýmynyń múshesi retinde kórine bastaǵan. Alaıda, ol forým resmı tirkelmegen, ıaǵnı atalǵan forýmnyń úmitker usynýǵa quqyǵy joq.
- Oppozıııada legıtımdi eki partııa bar. Biri - JSDP, biri - «Azat» partııasy. Ótken parlament saılaýynda ortalyq saılaý komıssııasynyń reestrinde «Azat» partııasy turdy. Osy eki partııaǵa da úlken jaýapkershilik júkteledi, - deıdi ol.
Ámirjan Qosanov ataǵan «Azat» partııasy 2013 jyly saıası sahnadan tóraǵasy Bolat Ábilevpen birge ketken edi. Biraq 2015 jyly sáýirde ótken prezıdent saılaýy kezinde saılaý komıssııasynyń tiziminde turǵanyna Azattyq tilshisi de kýá bolǵan.
2015 jyly «ádiletsiz ótetin prezıdent saılaýynan bas tartamyz» dep málimdegen JSDP saıası alańda sırek kórinetin partııalardyń uıymdardyń birine aınalǵan. Al Ámirjan Qosanov bir kezderi JSDP tóraǵasynyń orynbasary bolyp, partııa basshylyǵymen kelise almaı tarqasqan.
- Syrtymnan shyǵaryp jibermese, JSDP quramynan shyqqam joq. Basshylyǵymen renishimiz bolsa da, partııada oppozıııanyń birigýin qoldaıtyndar jetkilikti, - deıdi ol.
1990 jyldardyń ortasynda premer-mınıstr qyzmetin atqarǵan Ákejan Qajygeldın taıaýda baspasózge bergen suhbatynda «rejımge qarsy turýǵa shaqyratyn kez-kelgen adamdy qoldaıtynyn» málimdegen.
JSDP tóraǵasy Jarmahan Tuıaqbaımen suhbattasý múmkin bolmady. Ol buǵan deıin Azattyqqa «oppozıııanyń tirkelgen jalǵyz partııasyn oppozıııa birigetin kúnderge saqtap júrgenin» aıtqan edi. Jarmahan Tuıaqbaıdyń ózi 2005 jyly naýryzda Qazaqstan demokratııalyq kúshteri úılestirý keńesi usynysymen prezıdent saılaýyna «ortaq kandıdat» retinde túsip kórgen.
Uzaq jyldar oppozıııalyq basylym jetekshisi bolǵan Gúljan Erǵalıeva shynaıy oppozıııalyq partııanyń joqtyǵyn, bılikke opponent táýelsiz kandıdatty qoǵamdyq birlestikter atynan da usynýǵa bolatynyn, endigi saılaý burynǵydan ózgerek ótedi dep úmittenetinin bildirdi.
- Táýelsiz kandıdattyń oppozıııadan shyǵýy mindetti emes, biraq oppozıııanyń qoldaýyn da alýy kerek. Júıeli oppozıııa joıylsa da, tájirıbesi, halyq senetin oppozıııalyq saıasatkerler qaldy. Bılikti synaýshy oppozıııa men azamattyq qoǵam qoldasa, qarjy da tabylady,-deıdi ol.
Gúljan Erǵalıevanyń sózinshe, bılik saılaý zańdylyǵyn arttyrý úshin eski ádisterin qoldanyp, táýelsiz sanalatyn uıymdardan balama kandıdat usynyp, elektoratty bólýi de múmkin.
«JALǴAN OPPOZIIIaNY ÁShKERELEIMIZ»
1990 jyldardyń bas kezinen oppozıııada kele jatqan saıasatkerlerdiń biri Jasaral Qýanyshálın «jalǵan oppozııaııa qandaı kandıdat usynýy múmkin» dep tańyrqaıdy.
- Nazarbaev prezıdenttikten ketse de, saıası júıesi – sol kúıi. Ádil saılaý ótkizetin zań qabyldamaı bári – áýreshilik. Eger azamattyq qoǵamnan belsendi bireý saılaýǵa túsikisi kelse, ózin dáleldesin, biz de qoldaımyz. Al jalǵan oppozıııa óz arasynan bireýdi usynsa, kim ekenin áshkereleımiz, - deıdi ol.
Jasaral Qýanyshálın qýǵyndaǵy bıznesmen, burynǵy bankır Muhtar Áblıazovtyń Qazaqstanda tyıym salynǵan «Qazaqstan demokratııalyq tańdaýy» qozǵalysyn jaqtaıtynyn aıtady. Onyń sózinshe, Qazaqstanda oppozıııada júrgenderdi Áblıazov ta qoldamaıdy. Qazaqstanda túrli sherý ótkizýge áleýmettik jeli arqyly shaqyryp júrgen Muhtar Áblıazov Qazaqstandaǵy oppozıııashyl saıasatkerlerdi birneshe ret synaǵan.
2017 jyly mamyrda parlament májilisi Qazaqstan prezıdenttigine úmitkerlerge qosymsha talaptar qoıýdy qarastyratyn zań jobasyn maquldaǵan. Bul zań boıynsha, prezıdenttikke kandıdattardy qoǵamdyq birlestikter men saıası partııalar ǵana usyna alady.
Azamattardyń prezıdenttikke kandıdat retinde ózin-ózi usynýyna tyıym salynǵan. Ádilet mınıstri Marat Beketaev muny:
- Kórshi memleketterge qarańyzdar, Ýkraınada qııaldan týǵan keıipker de saılaýǵa tústi. Osyndaı oqıǵalar ózin úmitker retinde usynýdyń durys emestigin kórsetti, – dep túsindirgen edi.
Zań boıynsha buǵan qosa kandıdattar memlekettik qyzmet nemese saılanbaly orynda kem degende bes jyl qyzmet atqarǵan bolýy shart jáne prezıdent mindetin atqarýyna kedergi keltiretin aýrýy joqtyǵyn rastaý úshin medıınalyq tekserýden ótýi tıis.
"Azattyq" radıosy
