قىتايداعى كلاندار ارا قاقتىعىس الداعى ۋاقىتتا قىتايدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنا ىقپال ەتۋى ءسوزسىز دۇنيە. قىتايداعى ءاربىر ساياسي وقيعالار مەن كۇردەلى شيلەنىستەر كلاندار اراسىنداعى كۇرەسپەن تىكەلەي قاتىستى-دۇر. زاۋدەعالام، كلاندار اراسىنداعى قاقتىعىس تىم تەرەڭ سيپات الىپ كەتسە، ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن انشا تۇسىنىكسىز جايىتتەر اقپارات الەمىنە جارق ەتە قالۋى عاجاپ ەمەس. ءبىر زاتتىڭ باسىن اشىپ الايىق، قىتاي ۇلتتىق كاپيتاليزمى وركەندەي بەرگەن سايىن جانە بەلگىلى ۇلتتىق داعدارىسقا دا ءدوپ كەلە بەرگەن سايىن قىتاي رەجيمىندەگى كومپارتياعا دەگەن سەنىم دە سونشالىق سولعىنداي بەرەدى، بۇنىڭ سوڭى قىتايعا وتە اۋىر تيەدى. بۇل - قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىن عانا ەمەس سىرتقى ساياساتىنا دا ىقپال ەتەتىن كوپ فاكتوردىڭ ءبىرى. بۇنى تىلگە تيەك ەتۋدەگى سەبەبىم- قىتاي قازاقتارىنىڭ جاڭا بۋىنى ءدال وسى ساياسي، الەۋمەتتىك ھام ەكونوميكالىق قۇبلىستارعا مۇلدە باسقا فورماتتا ءدوپ كەلۋى مۇمكىن.
قىتايداعى قازاقتاردىڭ قىتايتىلدى جاڭا قاۋىمى دەپ 2000-ءشى جىلدان كەيىنگى ياعني 21-عاسىردا تۋعان ساياسي، الەۋمەتتىك ھام ەكونوميكالىق تانىم، كوزقاراسى مۇلدە بولەك جاڭا بۋىندى ايتامىز. قىتايداعى قىتايتىلدى جاڭا بۋىن قازاقتاردى مىناداي كاتەگورياعا بولەمىز:
فورماسى جاعىنان:
قالادا قالىپتاسقان قىتايتىلدى قازاقتار;
اۋىلدى ەلدى-مەكەندە قالىپتاسقان قىتايتىلدى قازاقتار.
***
تىلدىك فاكتورى جاعىنان:
قازاقشا بىلەتىن قىتايتىلدى قازاقتار;
قازاقشا جانە شەت ءتىلىن بىلەتىن قىتايتىلدى قازاقتار;
قازاقشا بىلمەيتىن قىتايتىلدى قازاقتار.
***
الەۋمەتتىك ورنى جاعىنان:
قالتالى، بيزنەسمەن قىتايتىلدى قازاقتار;
قىتايشا شىعارمالار جازاتىن قىتايتىلدى قازاقتار;
شەنەۋنىك قىتايتىلدى قازاقتار.
***
قىتايتىلدى قازاقتار 21-عاسىردا تۋعاندار، ولار الدا قىتايدىڭ بارلىق سالاسىنا ەندەپ كىرەدى، كىرىپ تە جاتىر. ءبىز (قازاقستاندىقتار), قىتايدا قازاقتىلدى ورتا، مەكتەپ، ۇلتتىق ءداستۇر جانە رۋxانيات جوعالىپ بىتۋدە دەپ نالۋمەن بولامىز، ال، جاڭا بۋىن قىتايتىلدى قازاقتار تۋرالى الەۋمەتتىك اناليز جاساۋعا مۇلدە نازار سالمايمىز. نەگىزىندە، قىتاي قازاقتارىنىڭ تاعدىرى - قىتايتىلدى قازاقتاردىڭ قولىندا. ولاردىڭ ءتىلى مەن تاربيەسى قىتايشا بولعانىمەن كەلەشەكتە ۇلتتىڭ نەبىر ساياسي تۇلعالارى سولاردىڭ اراسىنان شىعادى. بۇل - زاڭدىلىق!
قىتايتىلدى قازاقتىڭ جاڭا بۋىنى ءۇشىن الداعى بولۋى ءتيىس مۇمكىندىكتەر:
ەۋروپالىق دەموكراتيا مەن بۋرجۋازياعا قىتاي ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگى ارقىلى تانىسۋ. ول ءۇشىن ولار دەموكراتشىل قىتاي زيالى قاۋىمىمەن، ەليتاسىمەن ەتەنە ارالاسۋى كەرەك.
***
قىتايدىڭ ساياسي ھام ەكونوميكاداعى ءىرى كلاندىق جۇيەسىنە بىتە قايناسۋ ءتيىس. ياعني قىتاي كلاندارىنىڭ بۋرجۋازياسىمەن وسى باستان ارالاسا بەرۋى، ولاردىڭ فورۋم، سيمپوزيۋمدارىنا، قوزعالىستارىندا بەلسەندى پوزيتسياسىن تانىتىپ، قاتىسا بەرۋى كەرەك;
***
قىتايتىلدى جانە قازاقتىلدى قازاقتار اراسىندا بەلگىلى ورتاق مۇددە جانە ديالوگ بولۋى كەرەك.
***
قىتايتىلدى تيبەت، ۇيعىر جانە مانجۋر، موڭعولدارمەن دە تىعىز بايلانىس جاساپ، قىتايتىلدى قىتاي ەمەستەر اراسىنداعى ساياسي، مادەني ھام الەۋمەتتىك تۇسىنىستىكتى ارتتىرا بەرۋى كەرەك. بۇل كەيبىر ۇلتتىق جانە رۋxانيات ماسەلەلەرىن كوتەرۋدە وتە كەرەكتى فاكتور.
***
قالاساق تا، قالاماساق تا قىتايتىلدى قازاقتار - قىتايداعى قازاقتىڭ الداعى تاعدىرى. قىتاي قازاقتارىنىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي جانە اكىمشىلىك سالاداعى بارلىق ورنىن كەلەشەكتە قىءتايتىلدى قازاقتار باساتىن بولادى. ياعني دالىرەك ايتساق، قىتايشا ويلاپ، جازاتىن جاڭا ءناسىل باساتىن بولادى. ولاردان بىزگە قاۋىپ تە، ءۇمىت تە بار. ءتىلى قىتايشا بولعانمەن نەبىر ۇلتشىلدار، دەموكراتتار، اقىن، جازۋشى، فيلوسوفتار، ءتىپتى ەلدىڭ القاۋىنا بولەنگەن اكىمقارا ەلباسىلارى دا شىعۋى مۇمكىن. بۇل - شىندىق!
قىتايداعى قازاقتىلدى ەسكى بۋىن نەگىزگى تىزگىندى ۇستاپ وتىرسا دا جىل اۋناپ، زامان وزگەرگەن سايىن ولاردىڭ بايىرعى قاتارى ازايا بەرەدى. ولاردىڭ ورنىن مۇلدە باسقا فورماتتاعى ۇرپاقتار باسىپ وزادى. قالاساق تا، قالاماساق تا شىندىعى وسى! ءبىز قازاقتاندىقتار، قىتايتىلدى ۇيعىر مەن قازاققا باسقاشا فورماتتا مادەني، ساياسي ھام ەكونوميكالىق بايلانىس قۇرۋدى جوسپارلاي بەرگەنىمىز دۇرىس. ياعني ۇرەيلەنىپ، ءۇمىت ءۇزىپ، قۇر قاراپ وتىرا بەرمەۋىمىز كەرەك!
قازاقتىلدى قازاقتار:
ولار، جالاڭ قازاق ورتادا قالىپتاستى، ساياسي ھام الەۋمەتتىك ساناسى قازاقى ورتامەن شەكتەلدى. قىتايدىڭ ءىرى ساياسي قازانىندا، ەكونوميكالىق بازارىندا از قاينادى.
***
ولار، قازاقى رۋلىق ھام ايماقتىق ورتادان اسپاي تار الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستى كەڭگە وركەندەتە المادى. قىتايدىڭ ەڭ جاڭا وليگارxى مەن كلاندىق توپتارىنا قازاق دەلەگاتسسياسى رەتىندە كورىنىس تابا المادى.
***
ولار، 80-ءشى جىلدان كەيىن قالىپتاسا باستاعان قازاقتىلدى بۋىن كۇردەلى تاڭداۋدان ءوتتى. مىسالى: قازاقستانعا كوشۋ، ساياسي بەلسەندىلىكتەن كورى ساۋدا، بيزنەس، ت.ب.
***
قىتايتىلدى قازاقتارعا قازاقستان فاكتورى:
قازاق ءتىلى برەند جانە زاماناۋي مودىعا اينالۋى كەرەك.
***
ساياسي ازاتتىعىمەن، دەموكراتيالىق ەركىندىگىمەن ۇلگى بولا ءبىلۋى كەرەك.
***
الەمدىك دەڭگەيدە ويلانا بىلەتىن ەركىن شىعارما، تۋىندى، كينو-فيلمدەر بولۋى كەرەك. ءتىپتى، ونداي دۇنيەلەر قىتاي ءتىلى ارقىلى قىتايعا تانىمال بولسا، تىپتەن كەرەمەت!
***
الاش وردا، زۇلمات، ۇلت وركەنيەتى تۋرالى ساۋاتتى شىعارمالار قىتاي تىلىنە اۋدارىلۋى كەرەك.
***
قازاقستاندىق ءونىم، مودەل، رەكوردتىق كورسەتكىش كوپ بولۋى كەرەك. بۇل قىتايتىلدى قازاقتاردى وزىنە بايلانىستىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى مەxانيزمى. ۇلت مۇددەسى ءتىل مەن ادەبيەتتەن بولەك تەxنولوگيا ارقىلى سانا جادىسىندا قالۋدىڭ كەلەشەكتەگى كورىنىسى.
***
قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالى بارىنشا ارتۋى ءتيىس. ءتىپتى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ وداعىن قۇرىپ بارلىق ورتالىق ازيانىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق الەۋەتىن قىتايعا قارسى شوعىرلاندىرۋ. بۇل 60 ميلليوننان اساتىن جاڭا دەموگرافيالىق ىشكى ەنەرگيانىڭ رەاكتسسياسى قىتايداعى قازاق پەن ۇيعىرعا جاڭا سەرپىن بەرەدى.
***
قىتايدىڭ كلاندار ارا قاقتىعىس جۇيەسى - قىتايتىلدى قازاقتار ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك. قىتايتىلدى قازاقتار جالاڭ قىتاي رەجيمى - كومپارتياعا عانا يەك سۇيەپ قالمايدى، جاڭا ساياسي تاڭداۋلار مەن پلاتفورمالارعا ۇمتىلا باستايدى. قىتايدىڭ جاڭا بۋىن ساياسي قوزعالىسىنا قاتىسا باستايدى. بىلايشا ايتقاندا قىتايداعى الدا بولاتىن وزگەرىستەرگە قارا تانىتىپ جۇرەتىن جاڭا بۋىن پايدا بولادى. قىتايدىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىستارىندا، ديسكۋسىندا قىتايتىلدى قازاق ۇرپاقتارى پايدا بولادى. ءۇمىت پەن ۇرەي - سولاردا!
