كينو...
بۇل ءبىر سىيقىرلى الەم. كينو قانشاما جاننىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، باۋراپ الدى دەسەڭىزشى؟! كوزىڭىزدى ءبىر ساتكە جۇمىپ تۇرىپ ءومىرىڭىزدى كينوسىز ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. ەلەستەتە المايسىز.
ادامعا نە قىمبات؟ قازاق «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيدى. تۇپتەپ كەلگەندە ادامعا ارى قىمبات. كينو ونەرى باياعىدا ونەر بولۋدان اسىپ قازاقتىڭ ارى بولۋ دەڭگەيىنە جەتكەن ونەر ءتۇرى.
ەستەرىڭىزدە مە؟ «مەنىڭ اتىم قوجا»! قازاقتىڭ كىشىسى دە، ۇلكەنى دە عاشىق بولعان جوق پا ەدى وسى فيلمگە؟! ءدال سولاي. «تاقيالى پەرىشتە، نەمەسە تانا جەڭگەيدىڭ كەلىندەرى» شە؟! قازاق كينوسىنىڭ اناسى اتانعان ءامينا اپامىزدىڭ كۇلىمدەگەن كوزدەرىنىڭ ءوزى نە تۇراتىن ەدى! بيىل بۇل ءفيلمنىڭ ەكرانعا شىعىپ، قازاقتىڭ ءار ۇيىنە قۋانىش سىيلاعانىنا تۋرا 50 جىل. ءيا، ءيا، تۋرا جارتى عاسىر!
شاكەن ايمانۇلى قازاققا نەبىر كينوونەر تۋىندىلارىن سىيعا تارتتى. «الدار كوسە»، «اتاماننىڭ اقىرى»، «اتامەكەن»...
«اتامەكەن»... قازاق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى نەمەرەسىن ەرتىپ، الىستا، سوعىس دالاسىندا قازا تاۋىپ جەرلەنگەن جەرىنەن ۇلىنىڭ سۇيەگىن ەلگە اكەلمەك بولىپ جولعا شىعادى...
ءماجيت بەگاليننىڭ «ەل باسىنا كۇن تۋسا»، «مانشۇك تۋرالى ءان» تۋىندىلارى شە؟ كەرەمەت ەمەس دەپ كىم ايتا الار؟!
«قىز جىبەك»! و، بۇل ءفيلمدى تەك كينو تۋىندىسى دەۋگە قيمايمىن. بۇل فيلم قازاقتى تىرىلتكەن تۋىندى! سول كەزدەردە نەبىر اڭگىمەلەر ەستيتىنبىز. نە دەيسىڭ، ماسكەۋ «نەگە قازاقتاردى باي ەتىپ كورسەتكەنسىڭدەر» دەپتى، سودان كينو شىقپايتىن بولىپتى، تاعىسىن، تاعىلار...
سودان بولار كينونىڭ رەجيسسەرى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار دارىندى ۇلى سۇلتان قوجىق جۇرەگى اۋىرىپ كەسەلگە ۇشىراعانى.
بۇل فيلمدەر تۋرالى ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. بۇنداي بيىك ونەر تۋىندىلارىن كورۋ كەرەك. قايتا، قايتا كورۋ كەرەك.
ايتا بەرسەم قازاق كينوسى تۋرالى ايتىلار اڭگىمە جەتەرلىك. ەگەمەندىك العالى ءبىراز جىل ءوتتى. 1991 جىلدان بەرى ساناي بەرىڭىز، از ۋاقىت ەمەس.
اتىشۋلى «رەكەتيردەن» باستاپ بۇگىنگە دەيىن شىققان فيلمدەر تۋرالى اۋىز تولتىرىپ ايتا المايمىن. «امىرە» فيلمىنە ءۇمىت ارتىپ ەدىم، ونىمنان دا تۇك شىقپادى...
مۇمكىن، تەلەسەريالدار بار دەرسىزدەر؟ «تار زامان» جاقسى شىقتى. بىراق ول تەلەسەريال عوي. ال، مەن كينوتەاترلاردا كورسەتىلەتىن فيلمدەر تۋرالى ايتىپ وتىرمىن.
قۇرمەتتى زامانداس، مۇمكىن ماعان، ءبارىن تۇككە تاتىرسىز ەتتىڭىز عوي، دەپ كىنا ارتارسىز؟ وندا ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.
مەن وتىرىك ايتقىم كەلمەيدى. الدە ماعان، وتىرىك ايت دەيسىز بە؟
ءبىر قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر ەل بولامىز دەسەك، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ كوزىمىزگە تۋرا قاراپ، ويىمىزدى اشىق ءبىلدىرۋىمىز كەرەك. سوندا پىكىر الماسا وتىرىپ نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىنە كوز جەتكىزەرمىز. ءبارى كەرەمەت، دەپ كولگىرسىپ، تىنىشتىق كەرەك دەپ جۇرە بەرسەك، نەنىڭ ۇدەسىنەن شىعامىز؟
سولاي ەمەس پە؟
ءجا، ايتايىن دەگەن ءبىر ارمانىم بار ەدى. سونى باياندايىن.
قازاق نەگە تەك جوڭعارلامەن سوعىسقانىن عانا ايتا بەرەدى. كينو تۇسىرسە دە سول. بىرنەشە عاسىر كورشى ەلدىڭ بۇرىنعى باسشىلىعىنا بودان بولعان كەزدى كينو ەتىپ نەگە تۇسىرمەسكە؟ مىسالى كەنەسارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى قاشان كينو تۇسىرىلەدى؟ رەسەي باسقىنشىلىعىنا قارسى باسقا دا كوپتەگەن كوتەرىلىستەر بولعانى تاعى بار.
قىرعىز باۋىرلار بۇل تاقىرىپقا قايمىقپاي بارىپ كەرەمەت تۋىندى جاساي ءبىلدى. «قۇرمانجان داتقا» ءفيلمى كوپشىلىكتى ەلەڭ ەتكىزدى. بۇل تۋىندى ماعان وتە ۇنادى.
مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم رەسەي پاتشالىعىنىڭ كولونيالدىق ساياساتىن ناقتى كورسەتە بىلگەن ءفيلمنىڭ پايدا بولۋ ماسەلەسى. قازاقتار بۇل تاقىرىپقا نەگە بارمايدى؟ مۇمكىن جاقسى ستسەناري، كينونى جاقسى ەتىپ تۇسىرە الاتىن رەجيسسەر، دارىندى اكتەرلەر جوق شىعار، دەرسىز.
باسقاسىن قايدام. اكتەرلەر بار. جاقىندا قانات تاسىبەكوۆ دوسىم عابيت مۇسىرەپۇلى اتىنداعى جاستار تەاترىنا شاقىردى. «ۇمىتىڭدار ونى» دەگەن قويىلىمنىڭ تۇساۋكەسەرى ەكەن. كەرەمەت! ريزا بولدىم. قاي ءرولدى وينا دەسەڭىز دە الىپ كەتەتىن دارىندى اكتەرلەر بارشىلىق ەكەن. بۇنداي ساحنا شەبەرلەرى الماتىداعى م.اۋەزۇلى اتىنداعى قازاق دراما تەترىندا دا جەتكىلىكتى. قازاقستاننىڭ باسقا تەاترلارىندا دا ونەر يەلەرى بارشىلىق.
سونىمەن رەسەي پاتشالىعى قازاقتى جاۋلاپ العانى كەزەڭى تۋرالى كوركەم تۋىندى نەگە جوق؟
قازاقفيلم كينوستۋدياسىندا كسرو بيلىگى قانشا تىيىم سالىنسا دا سول ءبىر كەزگە دەگەن، قارسىلىق بەلەڭ العان كەزدەر بولدى.
مىسالى "قازاقفملم" جانە "قىرعىزفيلم" كينوستۋديالارى بىرىگىپ تۇسىرگەن «قاراش اسۋىندا اتىلعان وق" فيلمىندە باقتىعۇل بايلار الىپ كەتكەن جۇيرىك اتى، سۇلىكقاراسى قاشىپ كەلگەندە بالاسىنا بۇرىلىپ «تۇرار، پىشاق اكەل» دەيدى. بۇندا تۇرعان نە بار دەرسىز؟
مۇحتار اۋەزۇلى بۇل وقيعانى قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعاسى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ اكەسىنىڭ ومىرىنەن الىپ جازعان. شىعارما «قارا-قاراش» دەپ اتالادى. جازۋشى بالاعا اتىن سەيىت دەپ ەسىم بەرگەن.
شىعارما جازىلعاننان سوڭ كوپ جىلدارداي كەيىن، كينوستسەناري جازعاندار بالانىڭ اتىن تۇرار دەپ جازدى. كينو كورىپ وتىرعان كورەرمەننىڭ تۇسىنگەنى ءتۇسىندى، بىلمەگەنى تۇسىنبەدى. دەگەنمەن وسى ءبىر شاعىن عانا كورىنىس كوپ ادامنىڭ جۇرەگىندەگى ازاتتىققا دەگەن سەزىمىن قايرادى. بۇل رەسەي پاتشالىعىنىڭ ساياساتىن ءوڭىن اينالدىرىپ بولسا دا جالعاستىرىپ وتىرعان كەڭەس بيلىگىنە دەگەن قارسىلىق ەدى.
ءماجيت بگاليننىڭ كورسەتىلىمگە تىيىم سالىنعان «وتقا ورانعان ورال» فيلمىندە الاش وردانىڭ پولكوۆنيگى كورسەتىلەدى. قازاق پولكوۆنيكتىڭ ءرولىن اتاقتى شاحان مۋسين كەرەمەت ويناعان. ءيا، ماسكەۋ ءفيلمدى كورسەتپەي تاستادى. بىراق بۇنداي ارەكەتكە سانالى تۇردە بارعان ءماجيت بەگالين سول كەزدە شاحان مۋسينگە: «نە دە بولسا ايتارىمىزدى ايتتىق!» دەگەن.
«قىز جىبەك» فيلمىندە دە كسرو ساياساتىنا قارسىلىق بار. ول كەزدە كسرو باسشىلىعى قازاقتارعا سەندەردە جازۋ-سىزۋ بولماعان، مادەنيەت دەگەننەن جۇردايسىڭدار، كوممۋنيستىك پارتيا وركەنيەتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن قازاقتاردىڭ ءومىرىن جۇماق ەتتى دەگەن ساياساتىن الەمگە ماقتانىش ەتىپ تۇرعان كەز ەدى.
قانداي قارسىلىق دەرسىز؟ مىسالى جىبەكتىڭ اكەسى سىرلىباي اق تاياققا پىشاعىمەن تاڭبالار ويىپ وتىرادى. سول تاڭبالار بايىرعى تۇركى جازۋى بولاتىن. كيىز ءۇيدىڭ قابىرعاسىندا ەكى قورازدىڭ بەينەسى كورىنەدى. بۇل ءبىزدىڭ بابالارىمىز ساق ءداۋىرىنىڭ شەبەرلەرى جاساعان بەينە بولاتىن. كينو ءتۇسىرۋشى سۇلتان قوجىقۇلى جانە باسقالار بۇنداي قادامعا ادەيى باردى.
سىرتتان قاراعاندا بولماشى ناسەلەر سياقتى وسىنداي كورىنىستەر ارقىلى قازاق زيالىلارى ءوز حالقىن ويانۋعا شاقىردى. وسىنىسىمەن بىزدە دە مادەنيەت بولعان، ول ول ما، ءبىزدىڭ مادەنيەت پەن تاريحىمىز باسقالاردان ارتىقپىز دەپ كەۋدەسى ءپىسىپ جارىلارداي بولىپ جۇرگەندەردەن دە باي، تەرەڭ دەگەندى ايتا ءبىلدى.
ماسكەۋدەگى كوركەم كوميسسيا مۇشەلەرى مۇنداي مايدا-شۇيدەنى بايقاماي قالدى. ال ءبىلىپ قويسا نە بولار ەدى؟ وندا «قازاقفيلم» ستۋدياسى جابىلىپ، قازاق كينوسى جويىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ول بيلىك ەشكىمدى كەشىرمەيتىن بيلىك بولاتىن. اتوم بومباسىن تەك قازاق جەرىن جارا بەرۋ ارقىلى قازاقتى ۇلت رەتىندە جوق ەتۋدى كوزدەگەن كسرو باسشىلىعىنا «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىن جابۋ تۇككە تۇرماس ەدى. ماسكەۋدەگى سول كەزدەگى بيلىك قازاققا دەگەن كوزقاراسىن 1986 جىلى انىق كورسەتتى ەمەس پە؟
بۇنىڭ ءبارىنىڭ كينوعا نە قاتىسى بار دەرسىز؟ قاتىسى بولعاندا قانداي.
قازاق ەلى ءوز تاريحىن ءبىلۋى كەرەك. ارينە، تاريح جازىلىپ جاتقان اكادەميالىق باسىلىمدار بارشىلىق. بىراق كوپشىلىك ونداي كىتاپتاردى وقي بەرمەيدى. كوپشىلىكتىڭ ۋاقىتى دا جاعدايى دا جوق. ول كىتاپتاردى تارالىمى دا ءماز ەمەس ەكەنى تاعى بار.
سوندىقتان كينو تۋىندىلارى ارقىلى ۇلتتىڭ تاريحىن جىرلاۋ، ۇلتتىڭ رۋحىن بيىك دەڭگەيگە كوتەرۋ، رۋحاني جاڭعىرتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ ەرتەڭگە قالدىرۋعا بولمايتىن تالابى.
بەردالى وسپان.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
