اسۋ بەرمەس مۇزداۋان. حح عاسىردىڭ باسىندا تۇسىرىلگەن سۋرەت
(عۇمىرباياندىق ەسسە)
مەرگەنباي جامانكوزۇلىنىڭ
تۋعانىنا 135 جىل تولۋىنا وراي
ۇلى دالانىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى حان-ءتاڭىرى ماڭىنداعى مۇزداۋاننىڭ قويناۋى تولعان ادام سۇيەگى...
قىستا سول مۇزداۋاننىڭ قار-مۇزى ءجۇزىن جاسىرعان، جازدا قاسات قار جىپسىگەندە بەتى اشىق قالاتىن كوپ قاڭقا كىمدىكى؟
ول – مەنىڭ بابالارىم، ول – مەنىڭ انالارىم... بابالارىم مەن انالارىمدى عانا ەمەس، بەسىكتەگى بالانى دا، قالت-قۇلت ەتكەن شال-كەمپىردى دە مۇزداۋان جۇتقان.
جوق، قاتەلەسەسىز! ول سانسىز حالىقتى قىناداي قىرعان مۇزداۋان ەمەس – كەڭەس ۇكىمەتى. قىزىلكوز كوممۋنيستەردىڭ شەڭگەل-يدەولوگياسىنان قاشقان قازاق مۇزداۋاننىڭ قولتىعىنا تىعىلدى. قورمالى جوق قارا حالىقتى قىزىل جەندەتتەر قىرىپ سالدى.
وسىدان بار بولعانى 90 جىل بۇرىن كەڭەستىك توتاليتارلىق نوقتاعا باسى سىيماي، قىتايعا قاشقان مىڭداعان قازاقتىڭ شاشىلعان سول سۇيەگىنىڭ قۇنىن سۇراۋشى بار ما، بۇگىندە؟!.
القيسسا...
قوش! وتكەننىڭ قۇنىن داۋلاۋشى، كەيىنگى ۇرپاققا كەشەگى قانقۇيلى جىلداردىڭ تاۋقىمەتىن ۇقتىرۋشى باسقا ەمەس، سول ولكەنىڭ رەسمي بيلىگى ءھام ءوز ازاماتتارى بولۋعا ءتيىس-ءتى. شەكارا وتىندە مىڭداپ قىرىلعان قازاقتى زاۋالدان اراشالاپ الماق بولعان باتىرلار تۋرالى ۇزدىكسىز ىزدەنىس جاساپ، تاسقا قاشاۋ دا الدىمەن نارىنقولدان باستالۋى كەرەك ەدى.
بىراق... بىراق ەسكى سەڭ ءالى بۇزىلماپتى. 2018 جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانىنىڭ «حان-ءتاڭىرى» گازەتىندە قازاقتىڭ باسىنا اڭگىرتاياق ويناتىپ، قىناداي قىرعان ا.ك.ۆولوسەۆيچ، ۆ.ي.پەتروۆ، ۆ.ۆ.ساەنكولاردى – ەرجۇرەك باتىر، ولارعا تويتارىس بەرگەن مەرگەنباي جامانكوزۇلىن قاراقشى اتاندىرعان ماقالا جاريا بولىپ كەتە جازدادى.
«حان-ءتاڭىرى» گازەتىنىڭ Facebook پاراقشاسىندا جاريالانعان ءماتىن
التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىنداعى قازاقتىڭ ۇلانعايىر ۇلى دالاسى پرەزيدەنت ماقالاسىنىڭ ءمانىن ۇعىپ، «رۋحاني جاڭعىرىپ» جاتقاندا رۋحاني تۇرعىدا تۇلەي الماي وتىرعان گازەتكە دە، ونى جازعان اۆتورلارعا دا دەر كەزىندە قارسىلىق كورسەتتىك. باسپادا باسىلعالى تۇرعان گازەت تۇزەتىلدى. باسىلىم حالىقتان كەشىرىم سۇرادى.
وسى ءبىر ۇياتتى وقيعادان كەيىن ساناعا سىڭگەن كەڭەستىك يدەولوگيادان ءالى دە ازات بولا الماي وتىرعانىمىزدى اڭعارىپ، جۇرتتى ءسال دە بولسا «رۋحاني جاڭعىرتۋ» ءۇشىن مۇزداۋاندا شەيىت كەتكەن مىڭداعان قازاق، سول قازاقتى قۇتقارۋ جولىندا شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قانمايدانعا كىرگەن باتىر مەرگەنباي حاقىندا ءوزىم بىلەتىن ءبىراز جايدى جازباسام بولمايتىنىن ۇقتىم.
وبەليسك-مازار حاقىندا...
«حان-ءتاڭىرى» گازەتىندە جازىلعان ۆولوسەۆيچتىڭ مازارىن بالا كەزدەن كورىپ ءوستىم (تومەندەگى سۋرەتتە). شاعىن عانا ەسكەرتكىشتىڭ توپىراعىن قوپسىتىپ، اي سايىن قورشاۋىن سىلاپ-بوياۋ شەكارا بەكەتى اسكەرلەرىنىڭ مىندەتى ىسپەتتى ەدى. تاس بەلگىنىڭ باسىندا بەس جۇلدىزدى تەمىر تۇراتىن. ازاتتىق العانعا دەيىن ول بەس جۇلدىز قىزىل تۇسكە بويالاتىن. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ول كوك ءتۇستى بەس جۇلدىزعا اينالدى (سوڭعى جىلدارى قايتادان قىزىلعا بويالىپ ءجۇر). بار وزگەرىس – وسى. ءبىزدىڭ ەلدەگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە باعىنىشتى شەكارا قىزمەتى سالاسى رۋحاني تۇرعىدا ءتۇستى وزگەرتىپ قانا تۇلەدى.
كەڭەس كەزىندەگى وبەليسك
ەسكەرتكىش تاستىڭ قازىرگى سۋرەتى
ءتىپتى، وسى ءبىر مازاردى قاستەرلەپ، قۇرمەت كورسەتۋ ءالى دە توقتاعان جوق.
مەن بۇرىن اكەمنەن:
– بۇل كىمنىڭ مازارى؟ – دەپ سۇراۋشى ەدىم.
– باياعىدا قىتايعا قاشقان ەلدى اياۋسىز قىرعان زاستاۆانىڭ باسشىسى بولىپتى. سونى مەرگەنباي باتىر ەبىن تاۋىپ جەر جاستاندىرعان ەكەن، – دەيتىن ول (ۆولوسەۆيچتىڭ قازا تابۋى تۋرالى تاريحتى كەيىنىرەك جازاتىن بولامىز).
مەن سودان بەرى مەرگەنباي باتىر جايىندا ايتىلعان ءار اڭىزعا قۇلاعىمدى تۇرە جۇرەتىن بولدىم. كەيىننەن كلاسسيك جازۋشى بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ مەرگەنباي تۋرالى رومان جازۋ ءۇشىن ەل-اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەردى جيعانىن ەستىپ، باتىر تۇلعاسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ءتىپتى ارتتى. كەڭەستىك جۇيە بولماعاندا بەردىبەك ول رومانىن ءسوزسىز جازار ەدى. ول رومان قاعازعا تۇسسە، بۇگىن ارامتەر بولىپ بۇل جازبانى شيمايلاماس ەدىم. قوش!
مەرگەنبايدىڭ ەسىمىنىڭ قويىلۋ تاريحى
بەردىبەكتىڭ رومان ارناعىسى كەلگەن قاي مەرگەنباي؟ تاريحتان از-كەم حابارى بار ادام وسى سۇراقتى توتە قويارى انىق.
حان-ءتاڭىرى وڭىرىندە الاشقا اتى ءمالىم ەكى مەرگەنباي ءومىر ءسۇردى. ءبىرى بولىس، كۇيشى – مەرگەنباي ەردەنەۇلى. ول – توعىز ايەل الىپ، ۇرپاعى رۋلى ەلگە اينالعان، قالماقپەن دە، قىرعىزبەن دە شايقاسىپ، باتىرلىعىمەن ارتىنان قيلى اڭىز ەرتكەن تۇلعا.
ەكىنشىسى – ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان مەرگەنباي جامانكوزۇلى. بەردىبەكتىڭ تاڭداۋى مەرگەنباي جامانكوزۇلىنا تۇسكەنى انىق. ويتكەنى، جازۋشى اعامىز جامانكوزۇلى مەرگەنبايدىڭ ەرلىكتەرىن كوزبەن كورگەن قانشاما اعايىنمەن تانىس-ءبىلىس بولدى.
ەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا مەرگەنباي باتىر دۇنيەگە كەلەردە (1884 جىل)جامانكوزدىڭ ايەلىن بىرنەشە كۇن تولعاق قىسىپ، قاتتى قينالسا كەرەك. سول كۇندەرى جولاۋشىلاپ جامانكوز اۋىلىنا مەرگەنباي ەردەنەۇلى كەلىپتى. ەجەلگىنىڭ سالتىمەن باتىر تولعاق قىسقان ايەل جاتقان ءۇيدىڭ سىرتىنان قامشىمەن «شىق، شىقتاپ» الاستاعاندا شەكەسى تورسىقتاي ۇل تۋىپتى-مىس.
ەل «باتىردىڭ قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا امان-ەسەن دۇنيەگە كەلدى» دەپ قىزىل-شاقا سابيگە ىرىمداپ مەرگەنباي دەگەن ات قويعان. جۇرتتىڭ تىلەۋىن قۇداي بەرىپ، مەرگەنبايدىڭ اتى بالا كەزىنەن-اق ەل اۋزىنا ىلىگەدى.
وستاشكيننىڭ ماراپاتى
«بالا كەزدەن اتى شىقتى» دەگەندى دالەلدەۋ ءۇشىن مىنا ءبىر دەرەكتى العا تارتامىز. ەل اۋزىندا سارىجاز اسكەري كومەنداتۋراسىنىڭ باسشىسى شالدينمەن مەرگەنبايدىڭ قالاي تانىسقانى جونىندە اڭىز ساقتالعان.
مەرگەنباي باعىپ جۇرگەن جىلقىسىن سۋعارۋ ءۇشىن تاۋدان قاقپاق وزەنىنە تۇسەدى-ءمىس. وزەنگە كەلسە، قوس ات جەككەن اربا سۋ ىشىندە قايراڭداپ تۇر ەكەن. 4-5 قىزىل اسكەر اتتى اربانى سۋدان شىعارا الماي، ابىگەرلەنىپ جاتادى. مەرگەنباي وزەنگە تۇسەدى دە، بەلۋاردان سۋعا باتقان اربانى يتەرىپ جاعاعا شىعارادى. قىزىل اسكەردىڭ كومانديرى دالا قازاعىنىڭ جويقىن كۇشىنە تامسانىپ: «مىناۋ ناعىز باتىر ەكەن» دەپ ارقاسىنان قاعادى.
شالدين مەن مەرگەنباي وسى وقيعادان كەيىن ءتوس قاعىستىرىپ، دوس بولىپتى. شالدين مەرگەنبايدى وترياد كومانديرى ەتىپ، شەكارا قورعاۋ قىزمەتىنە الىپتى.
اڭىز ءتۇبى – اقيقات. «حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى»... بىراق، سول «اقيقاتتىڭ» ناق سيپاتى قانداي؟
مەرگەنبايدىڭ ۆلاديمير لەنتاسى ءھام كۇمىس مەدالمەن ماراپاتتالعانى تۋرالى قۇجات (44-قور. 1 تىزبە، 1735-ءىس، 17 پاراق. دەرەك تاريحشى ر. ورازوۆتىڭ جەكە قورىنان الىندى).
ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە سۋعا كەتكەن اربانى قۇتقارۋ ەرلىگىن مەرگەنباي جامانكوزۇلى 19 جاسىندا، ياعني 1903 جىلى اق پاتشا تاقتان تايماي تۇرىپ جاساعان. پاتشا اسكەرى بولىستىقتاردىڭ قۇجاتىن ارباعا تيەپ، جاركەنتكە اپارا جاتقان كەزدە قاقپاق وزەنىنىڭ سۋى تاسىپ، وتكەل بەرمەيدى. «سۋدان اربانى وتكىزەمىز» دەپ ءجۇرىپ، اسكەريلەر قازا تابادى. پاتشا اسكەرىنە دۇيشە سۇلتانوۆ (قىرعىز) پەن مەرگەنباي جامانكوزوۆ كومەكتەسىپ، مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قۇجاتتاردى وزەننەن امان-ەسەن وتكىزىپ بەرەدى.
وسى ەرلىگى ءۇشىن جەتىسۋ وبلىسى اسكەري ۆيتسە-گۋبەرناتورىنىڭ جارلىعىمەن مەرگەنباي جامانكوزۇلى ماراپاتقا ۇسىنىلادى.
مەرگەنبايدى ماراپاتقا ۇسىنعان ۆيتسە-گۋبەرناتور پاۆەل پەتروۆيچ وستاشكين
وستاشكيننىڭ قولى قويىلعان وسى ماراپات مەرگەنبايعا تيگەن سوڭ (مەرگەنبايعا ماراپاتپەن قوسا اتى-ءجونى جازىلعان بەساتار مىلتىق تارتۋ ەتىلگەن), ەل ونى «باتىر» اتاپ كەتكەن.
بۇل وقيعانى ەل اڭىزعا اينالدىرىپ، كەڭەستىك كەزەڭدە بولعانداي ەتىپ وزگەرتىپ جىبەرگەن. كەڭەس ۇكىمەتى نارىنقولعا ورناعان 1918-1920 جىلداردا مەرگەنباي باتىردىڭ اتاعى التى قىردان ارى اسىپ، ەسىمى ەستىلسە، قالماقتىڭ جىلاعان بالاسى (بۇل تۇستا ءتۇرلى بارىمتا شايقاستارى بولىپ تۇرعانى بەلگىلى) ۋاناتىن ۋاقىت ەدى. ءشالديننىڭ ارقادان قاعۋىنا باتىر ول كەزدە مۇقتاج ەمەس بولاتىن. كەڭەس ۇكىمەتى نارىنقولعا تۋىن تىككەن تۇستا مەرگەنباي حان-ءتاڭىردىڭ كوكجالىنا اينالىپ، ەلدى ۋىسىندا ۇستاپ تۇردى.
بىراق، اڭىزدىڭ جالپى سۇلباسى مەن دەرەكتىك قۇجات اراسى تىم الشاق ەمەس. ەكەۋىندە دە اربا سۋعا كەتكەن، ەكەۋىندە دە باتىر اتانعانى ايتىلادى. ءبىز ارحيۆتىك دەرەككە سۇيەنىپ، اڭىزدى اقيقاتقا اينالدىرىپ وتىرمىز.
شىركەۋدەگى مازاق
قايتادان پاتشا ۋاعىنا ورالايىق... جانبولات اۋىپباەۆ اعامىزدىڭ «تيان-شاننىڭ كوۆبويى» اتتى ايگىلى ماقالاسى بار. سول ماقالادا ايتىلعان جايدىڭ سۇلباسى مىناۋ ء(بىزدىڭ نۇسقا بويىنشا)...
1872 جىلدان باستاپ رەسەيدەن قازاق جەرىن وتارلاۋ ءۇشىن كەلگەن قاراشەكپەن ورىستار قۇيقالى جەر نارىنقولعا «وحوتنيچي» اتتى بەكىنىس سالىپ، ورنىعادى. 1904-1906 جىلدارعا تامان قارۋلى ورىستار كۇشەيىپ، بەكىنىس ماڭىنا جاقىنداعان، وزەننەن سۋ الماق بولعان قازاقتاردى اتىپ تاستايتىن وقيعالار بولعان. وتارلاۋشىلاردىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا شىداماعان قازاقتار ۇزاق (ساۋرىقۇلى)باتىرعا شاعىمدانا باستايدى.
ۇزاق باتىر اقساقالدارمەن اقىلداسىپ، ورىستاردى جونگە سالۋدى مەرگەنبايعا تاپسىرادى. كوپ بولىپ كۇش كورسەتسە، ۆەرنىي (الماتى) مەن پرجەۆالسكىدەن (قاراقول) جازالاۋشى وترياد شىعىپ، ەل قىرىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا، «ەل ىشىندەگى ءبىر تەنتەكتىڭ سوتقارلىعى» دەپ اقتالۋ ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى وپەراتسيانى مەرگەنباي جالعىز ءوزى جاساۋعا بەكيدى.
مەرگەنباي باتىر پاسحا مەيرامى كۇنى (ورىستاردىڭ ءبارى شىركەۋگە جينالعان بولاتىن) ەكى وق شىعارىپ شىركەۋدىڭ اعاش-كرەسىنىڭ بىت-شىتىن شىعارادى دا، توعايعا كىرىپ، كوزدەن عايىپ بولادى. قايداعى ءبىر «باسۋرماننىڭ» وسىنشالىق باسىنعانىنا ورىستار نامىستانىپ، ەرتەسى قازاقتاردى جازالاۋ ءۇشىن جورىققا اتتانباق بولادى.
«جورىق الدىندا قۇلشىلىق ەتەمىز» دەپ وتىز شاقتى اسكەر شىركەۋگە كىرگەندە جاقىن ماڭدا اڭدىپ جۇرگەن مەرگەنباي ماماعاشتا بايلاۋلى تۇرعان اتتاردىڭ شىلبىرىن كەزدىكپەن قيىپ، قالىڭ جىلقىنى وتكەلگە قاراي دۇركىرەتە ايداي جونەلەدى.
مەرگەنباي باتىردىڭ اعاش-كرەستى اتىپ تۇسىرگەن شىركەۋ وسى... بۇل شىركەۋ كەيىننەن ورتەنىپ كەتكەن.
شىركەۋ توبەسىندەگى كرەستى اتىپ ءتۇسىرۋ… جورىققا مىنەتىن اتتاردى ەر-تۇرمانىمەن ايداپ اكەتۋ… وسىنىڭ ءبارىن ىستەپ جۇرگەن ءبىر عانا «ديكار»… ال ولاردىڭ مۇندا 10-ى نەمەسە 20-سى كەلسە نە بولماق؟ وسىنى ويلاعان ورىستار قازاققا ءجونسىز سوقتىعۋدى قويعان ەكەن.
سىبە-قالماقتارمەن شايقاس
مەرگەنباي تەكشەسى
مەرگەنباي جامانكوزۇلى تۋرالى حيكاياعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر وتە كوپ. سونىڭ ءبىر-ەكەۋىن عانا تىلگە تيەك ەتسەك...
ءبىرىنشىسى. باتىردىڭ ايۋدى ۇڭگىرىنە اياعىن تىعىپ اشۋلاندىرىپ، سىرتقا شىقپاق بولعان جىرتقىشتى ءبىر وقپەن جايراتىپ سالعانى ايتىلادى. وسى وقيعادان كەيىن باتىردىڭ ايۋعا اتقان وق ءدارىسى شاشىراپ، بەتى شىبارلانىپ قالعان ەكەن-ءمىس.
ەكىنشىسى. بىر كۇنى ۇزاق باتىردىڭ 600 جىلقىسىن بارىمتاعا كەلگەن سىبە-قالماق ايداپ كەتەدى. بارىمتاشىلار وتىز شاقتى ادام ەكەن. ءبارى مۇزداي قارۋلانعان. ۇزاق باتىر جىلقىنى قالماقتار اكەتكەنىن مەرگەنبايعا حابارلايدى. مەرگەنباي قاسىنا بار بولعانى ەكى جىگىت ەرتىپ، قالماق بارىمتاشىلارىن اسۋتوردەن كۇتىپ الادى.
«بايىنقولدان ورلەپ قاشقان قالماقتى جايراتاسىڭ» دەپ تاۋ شاتقالىنا اساۋبەكتى، «ەڭىس جاعالاعاندى توسىپ الاسىڭ» دەپ تويعۇلىنى تاۋعا بەكىندىرىپ، ءوزى سىبەلەردى قاق الدىنان توسىپ الادى.
بارىمتاشىلار مەرگەنبايدىڭ توسقاۋىلىن بۇزا الماي قىزىل-الا قانعا بويالادى. وتىز بارىمتاشىدان بىرنەشەۋى عانا قۇتىلىپ كەتسە كەرەك...
قاشقارعا قاشقان قازاقتى تۇگەندەۋ وقيعاسى
مەرگەنباي مەملەكەتتىك قۇجاتتاردى سۋدان امان وتكىزىپ اتى ءبىر شىقتى. ارتىنشا شىركەۋدەگى ويرانى ارقىلى زورلىق-زومبىلىق كورسەتكەن وتارلاۋشىلاردى رايىنان قايتارىپ ەل ىشىندەگى ابىرويى ءتىپتى اسپانداپ كەتتى. بۇعان ايۋدى اتقانى مەن قالماقتىڭ قالىڭ اسكەرىن جايراتىپ سالعان وقيعاسىن قوسىڭىز...
قارقارا جارمەڭكەسى، 1903 جىل
ەل اۋزىنداعى اڭگىمەگە قاراعاندا، مەرگەنباي جامانكوزۇلى 1916 جىلعا دەيىن قارقاراداعى جارمەڭكەدە ساۋدا-ساتتىق ىستەگەن قازاقتىڭ قۇقىعىن قورعاعان. اپيىن، قارۋ سەكىلدى تيىم سالىنعان ساۋدانى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاعان. قالماق، قىرعىز، قازاق اراسىنداعى بارىمتا شايقاستارىنا قاتىسىپ، ابجىلدىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ داڭقى الىسقا جايىلعان.
بىراق، 1916 جىلعى قارقارا كوتەرىلىسىنە قاتىسقانى تۋرالى دەرەكتەر ءالى اشىلعان جوق. وعان مەرگەنبايدىڭ «باندى» اتانىپ، 70 جىل ەسىمىنىڭ ايتىلۋىنا تيىم سالىنعانى سەبەپ بولسا كەرەك. مۇنىڭ سىرتىندا مەرگەنباي ءالى كۇنگە قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى رەتىندە تولىق اقتالمادى.
1916 جىلعى كوتەرىلىستەن كەيىن حان-ءتاڭىرى باۋرايىنداعى ەل ۇركىپ، ءتۇپ قوتارىلا قىتاي استى. سول ۇركىندە ەلدى ارعى بەتكە مەرگەنباي باستاعان قازاق باتىرلارى الىپ ءوتتى. 1918-1919 جىلداردا وراز جاندوسوۆ پەن تۇرار رىسقۇلوۆتاردىڭ باستاماسىمەن قىتاي مەملەكەتىنە سۇراۋ سالىنىپ، كوشكەن ەلدى كەڭەس ۇكىمەتى قايتا قايتارىپ الدى.
مەرگەنباي وسى كوش كەزىندە تاعى كوزگە تۇسەدى. «قاش-قاشتا» (ۇركىندى ەل وسىلاي دا اتاعان) شىڭجاڭدى بىلاي قويىپ، قاشقار اسىپ كەتكەن اعايىندى كوشىرىپ اكەلۋ ءۇشىن ايانباي تەر توكتى.
تاعى دا اڭىزعا كەزەك بەرەيىك.
1916 جىلداعى كوتەرىلىستەن كەيىن ءبىراز ەل ۇركىپ، قاشقارعا ءبىر-اق اسقان ەكەن. ول جۇرتتى تۇگەندەپ كەرى قايتارۋ مەرگەنباي باستاعان باتىرلارعا تاپسىرىلادى. وسى ساپارىندا مەرگەنباي اينالدىرعان ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قاشقارداعى قانداستاردىڭ سارت بولىپ كەتكەنىنە تاڭ قالادى. ەلگە قايتار كەزدە قازاقتار قويىندارىنا اپپاق ناندى تىعىپ جاتسا كەرەك. باتىر «ونى نە ىستەيسىڭدەر؟» دەپ سۇراسا: «ەلدە مىنانداي اپپاق نان بار ما؟» دەپ وزىنە قايىرا سۇراق قويادى ەكەن. «قارا تالقان جەسەڭ دە، ولمەيسىڭ» دەپتى سوندا مەرگەنباي.
مەرگەنباي قاشقارعا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن باردى. سودان باستاپ، باتىردىڭ كەڭەستىك جۇيەگە قىزمەت ەتە باستاعانىن اڭعارۋعا بولادى.
مەرگەنباي تۇرعان ءۇيدىڭ قىسقاشا تاريحى
1919 جىلى «اقگۆاردياشىلار» نارىنقولدا كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتادى. 1920 جىلدىڭ جازىندا جەرگىلىكتى حالىقتان قۇرالعان مەرگەنباي جاساعى بايىنقول اڭعارىنداعى تالدىسايدىڭ اۋزىندا 300-دەي اقتاردىڭ «اتتى ەسكادرونىن» قورشاۋعا الىپ، جويىپ جىبەرەدى. وسى شايقاستا قوجەكە جارىلقاسىنۇلى، ورازىمبەت قازىبەكوۆ، قۇدايبەرسىن جاۋعاشەۆ، جازىلبەك سەرىباەۆ، ت.ب باتىرلار ەرلىك كورسەتەدى.
سارىجازداعى مەرگەنباي باتىر ءبىر جىل تۇرعان ءۇي
باتىردىڭ تۋىستارىنىڭ ايتۋىنشا، مەرگەنباي ءوز قولىمەن اقتار قۇلاتقان قىزىلدار ۇكىمەتىن قايتا ورناتتى. بايبىشەسى ءجاميلا قورجىنبايقىزىن الماتىعا اۋدان اتىنان دەپۋتات ەتىپ، دەلەگاتتىققا جىبەرىپ (ايەل تەڭدىگى ساياساتى بەلەڭ العان كەزەڭ), ارتىنشا وگپۋ-عا قىزمەتكە الىندى. ءسويتىپ، سارىجاز اسكەري كومەنداتۋراسىندا وترياد كومانديرى قىزمەتىن اتقاردى. سول تۇستا اسكەري كومەنداتۋرانىڭ كەڭسەسى بولعان تاريحي عيماراتتا (سۋرەتتە) وتباسىمەن بىرگە ءبىر جىل تۇرعان.
(مەرگەنبايداي باتىردىڭ ءىزى قالعان بۇل ءۇيدىڭ كەيىنگى تاريحىنان از-كەم اقپارات بەرە كەتسەك. 1990 جىلدارعا دەيىن بۇل عيمارات پسيحولوگيالىق اۋىتقۋى بار ادامداردى ەمدەيتىن ورتالىق (جىندىحانا) بولدى. تاريحشى بەكماحانوۆ قۋعىنعا ءتۇسىپ، نارىنقولعا جىبەرىلۋ سەبەبى بار. ەگەر تاريحشى مىنەز كورسەتىپ، باعىنباۋدى باستاسا، عالىمدى وسى جىندىحاناعا وتكىزۋ جوسپارى بولعان. ياعني، بۇل عيماراتتا توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى قازاقتىڭ قانشاما وزگەشە ويلايتىن ازاماتتارى جاتقان بولۋى مۇمكىن).
ساقايمايتىن اۋرۋ...
«حالىقتى تەڭدىككە جەتكىزەدى» دەگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ پيعىلى وزگەردى. كىل جالاڭاياق كەدەيلەر «باتىراق» ۇيىمىن قۇرىپ، «باي-قۇلاق» دەپ ءوز اعايىنىن يتجەككەنگە ايداتاتىن زامان تۋدى. قولىندا ازىن-اۋلاق مالى بار ازاماتتار جاپپاي تۇتقىندالا باستادى. بۇل جايتتار باتىرعا وڭاي تيگەن جوق.
ەلدىڭ اۋزىنداعى اڭگىمەگە قاراعاندا، مەرگەنباي ءوز قولىمەن ورناتقان وكىمەتى ەل ءىشىن ءبۇلدىرىپ، بۇلىنشىلىك جاساپ جاتقاسىن بار كۇشىن جازىقسىز ەلدى قۇتقارۋعا جۇمىلدىرادى.
ماسەلەن، ءۋالىباي دەگەن اعايىنىنا ءبىر تاۋلىك ىشىندە 6 تسەنتنەر ءجۇن سالىعى سالىنعان. ءۋالىباي «بار قويىمدى سويىپ، ەتىن وزدەرىڭ الىپ، ءجۇنىن جۇلىپ بەرىڭدەر» دەپ ەلگە ساۋىن ايتادى. بىر تاۋلىكتە مۇنداي ءجۇندى تابۋ وڭاي شارۋا ەمەس. مەرگەنباي جۇرتتى ۇيىمداستىرىپ، كورپەلەرىن سوگىپ، ايتىلعان بۇيرىقتى ۋاقىتىندا ورىنداتقىزادى. ارتىنشا نەمەرە ءىنىسى قۇلاتايعا ون توننا ەت وتكىزۋ ۇكىمى شىعارىلادى. مەرگەنباي تاعى ەلدىڭ كومەگىمەن سالىقتى كەشىكتىرمەي تولەيدى. ءۋالىباي مەن قۇلاتايدى قىزىل اسكەر ساپىندا جۇرگەن مەرگەنبايدىڭ قۇتقارۋى «باتىراقتاردىڭ» بيلىك ورىندارىنا ارىز جاۋدىرۋىنا سەپ بولدى.
باتىراقتار «مەرگەنباي باي-قۇلاقتىڭ جاقتاۋشىسى بولىپ كەتتى» دەپ جوعارعى جاققا ارىز جاۋدىرىپ جاتقاندا مەرگەنباي ناۋقاستانعان قىزىن نارىنقولداعى دارىگەرگە اپارىپ، ءوز وتباسىنىڭ قامىمەن جۇرگەن ەدى.
ەلدىڭ پيعىلىن ءوز ادامدارى ارقىلى ەستىپ: «ءبىزدىڭ ەل ساقايمايتىن اۋرۋعا دۋشار بولىپتى» دەگەن ايگىلى ءسوزىن ايتادى.
«قىزىم جازىلسا – باتىسقا كوشەمىن، جازىلماسا – شىعىسقا كوشەمىن» دەگەن ناقىل ءسوزى دە وسى كۇندەردە اۋزىنان شىعىپ، بۇكىل ەلگە تارايدى.
«اسپان استى – قۋىس. جان كۇيىتتەۋدەن باسقا قايران جوق» دەگەن ءتامسىلى دە ەل اراسىنا تاراپ كەتتى.
ۇزاق باتىردىڭ اعايىندارى قۇدا تۇسكەن قىزى كوز جۇمعان سوڭ، مەرگەنباي تاۋ-تاستى پانالاپ، ەلدى قىتاي اسىرۋعا قامدانا باستايدى. وسى تەك قامدانۋدىڭ ءوزى 18 ادامنىڭ شەيىت كەتۋىمەن اياقتالعان.
ەل ىشىندە ايتىلاتىن اڭگىمەلەردىڭ نوبايى وسىنداي...
«مەرگەنباي جانتاي باندىسىنىڭ ادامى»...
ەندى ءشالديننىڭ مەرگەنبايدى قىزمەتكە قالاي العانى تۋرالى ايتقانىنا (ورىس جازۋشىسى ولەگ ءمۋحيننىڭ دەرەگىنە سۇيەنىپ) كەزەك بەرەيىك.
مەرگەنباي باستاپقىدا شەكارا اسكەرىنىڭ جىلقىسىن قاراۋشى بولىپ ورنالاسادى. شالدينگە جەرگىلىكتى بيلىك ءوتىنىش جاساپ «مەرگەنباي بۇرىن ءبىر بايدىڭ جىلقىسىن باققان ادام» دەپ كوموتريادقا قىزمەتكە تۇرۋىن سۇرايدى. شالدين جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ايتقانىنا كونىپ، مەرگەنبايدىڭ قولىنا قارۋ بەرىپ، كوموتريادقا الادى. باتىر شەكاراشى قىزمەتىن وتە جاقسى اتقارادى.
وسى تۇستا وگپۋ تىڭشىلارى مەرگەنبايدى قىرعىز باتىرى (باندىسى) جانتاي ومانوۆتىڭ (جانتاي ومانوۆتىڭ قىزى مەرگەنباي باتىردىڭ ايەلى بولعان) تىڭشىسى ەكەنىن، قىزىل اسكەردىڭ بارلىق جوسپارىن الدىن-الا باندىلارعا حابارلاپ كەلگەنىن انىقتايدى. جانتاي ومانوۆتىڭ اسكەرى نارىنقولداعى زاستاۆاعا باسىپ كىرگەندە، مەرگەنباي كۇزەتشىنىڭ كوزىن جويىپ، باندىلاردىڭ اسكەري بەكەتتى باسىپ الۋىنا جاعداي جاساماق بولعان-مىس.
وگپۋ-دىڭ جەندەتتەرى تۇتقىنداۋعا شىققانىن ءبىلىپ، مەرگەنباي تاۋعا جاسىرىنادى.
شالدين قاتاڭ سوگىس الىپ، بۇرىنعى ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، قىزمەتىندە قالدىرىلادى.
جانتاي ومانوۆ «باندىسى» بىرنەشە توپتان قۇرالعان ەدى. ولار ءبىر ۋاقىتتا بىرنەشە جەردە شابۋىلعا شىعا الاتىن. مەرگەنباي شەكارا زاستاۆالارىنداعى ىشكى جاعدايدى، كۇزەتتىڭ قاي مەزگىلدە اۋىسىپ، اسكەر قاي ۋاقىتتا دەمالاتىنىن جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان دا، قىزىلدارعا مەرگەنباي توبى ەڭ قاۋىپتى جاۋ بولدى. وسىلايشا، بۇرىن «كەرەمەت ءىز كەسۋشى»، «كوموتريادتىڭ تاڭداۋلى جولباسشىسى»، «كەڭەس قىزىل اسكەرلەرىنىڭ سەنىمدى سەرىگى» دەپ دارىپتەلگەن مەرگەنباي ءبىر-اق كۇندە «باندى» اتانىپ شىعا كەلدى.
ءمۋحيننىڭ كىتابىنداعى جايت بىزگە ءبىراز تىڭ دەرەكتىڭ بەتىن اشتى. بىراق، سول زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراي بىرجاقتى جازىلعان جايدىڭ راس-وتىرىگىن انىقتاۋ ءبىزدىڭ مىندەت ەمەس. دەسە دە، وسى جەردە كودەك اقىننىڭ مەرگەنبايعا ارناعان داۋىسىندا (جوقتاۋىندا):
«قىرعىزدا جاقسىلىق پەن جانتاي باتىر،
سولاردىڭ قىزى ەدى ءبىر قاتىنىڭ-اي!» دەلىنەتىنىن وقىرمان ەسىنە سالا كەتكىمىز كەلەدى.
ءشيتىم وقيعاسى
1929 جىلى مەرگەنباي باتىر ۇلكەن قاقپاق شاتقالىنداعى قازىر ءشيتىم ساي اتالاتىن تاۋعا بەكىنىپ، بۇكىل ەلدى قىتاي اسىرماققا دايىندالىپ جاتتى. ءبىر كۇنى مەرگەنبايدىڭ قىرعىز جەرىنە ساۋدا جاساۋعا جىبەرگەن ادامدارى كەلىپ، اكەلگەن زاتتاردى كورۋگە بۇكىل تۋىس ءبىر كيىز ۇيگە جينالادى. سىرتاعى قاراۋىلدارى دا ورىندارىن تاستاپ، ۇيگە كىرەدى.
وسىنداي وڭتايلى ءساتتى كۇتىپ جۇرگەن ورىس اسكەرى تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنان وق جاۋدىرادى. مەرگەنباي باتىر الدىمەن كەرەگەنى كوتەرىپ جىبەرىپ، تومارشانى قويادى دا، ىشتەگى ادامداردىڭ شىعۋىنا كومەكتەسەتەدى. سوسىن ءوزى دەرەۋ قاراعايدى پانالاپ، اسكەرگە تويتارىس بەرىپ، اتقىلاي باستايدى (كەيبىر دەرەكتەر بۇل قىرعىن كەزىندە مەرگەنبايدىڭ باسقا جاقتا بولعانىن ايتادى).مەرگەنبايدىڭ ءوزى دە بار ەكەنىن بىلگەن قىزىلدىڭ سولداتتارى شەگىنىپ كەتەدى.
ءشيتىم قىرعىنى قۇرباندارىنا قويىلعان ەسكەرتكىش تاس
ءشيتىم وقيعاسىندا 18 ادام كوز جۇمدى. ونىڭ جەتەۋى – شيىتتەي كۇناسىز سابيلەر بولاتىن. قازا بولعانداردىڭ ىشىندە مەرگەنبايدىڭ اكەسى جامانكوز (ەل جامانكوزدى قاسيەتتى كىسى بولعان دەسەدى. ول ەگەر مالعا، ياكي ادامعا تۋرا قاراسا، ءتىل تارتپاي كەتەدى-ءمىس. سوندىقتان دا ازان شاقىرىپ قويعان جانبولات اتى ۇمىتىلىپ، جامانكوز اتالىپ كەتىپتى) دە بار ەدى.
سونىمەن بىرگە ءشيتىم دەگەن انا قىزىمەن بىرگە وققا ۇشقان. ءشيتىم انا قىزىن كوتەرىپ، كيىز ۇيدەن امان شىعادى دا، قاشىپ تاۋدىڭ اڭعارىنا جەتەدى. قىزىل اسكەر قۋىپ بارىپ، ءسابيىن كوتەرە قاشقان انانى (قىزىمەن بىرگە) اتىپ ولتىرەدى. ەكى كۇن بويى قانسىراپ جاتىپ، كوز جۇمعان انانىڭ اجالىنان كەيىن ول جەر «ءشيتىم سايى» اتالىپ كەتكەن.
وسى قىرعىندا مەرگەنباي باتىر اكەسى جامانكوز بەن تۋىسى ءشيتىم انادان بولەك تۋعان باۋىرى نەسىپبەك، اعاسى بازاربايدىڭ ۇلى رامازان سەكىلدى ەت جاقىندارىنان ايىرىلدى.
«مۇسىلمان بالاسىنا وق شىعارعان جوقپىن!»
ەل اراسىندا مەرگەنباي باتىردىڭ قانداي جاعداي بولماسىن قازاق بالاسىنا مىلتىق كەزەمەگەنى اڭىز بولىپ ايتىلادى. ءوزى دە سەرىكتەرىنە «مۇسىلمان بالاسىنا وق شىعارعان جوقپىن» دەپ وسيەت ايتىپ وتىرادى ەكەن. وعان ءبىر دالەل كەلتىرسەك...
بەلگىلى پۋبليتسيست ماكەن الياسقارۇلىنىڭ «زامانا زاردابى» اتتى كىتابى بار. سول كىتاپتا ءشيتىم وقيعاسىنان كەيىنگى جايلار باياندالادى.
جۇرت «شيتىمدەگى جاسىرىنعان جۇرتتى قىزىل اسكەرگە حابارلادى» دەپ ابىلقاسىم اقىمجانوۆتان (ابىلقاسىمنىڭ جاۋلارىنىڭ تاراتقان قاۋەسەتى. اقىمجانوۆ پارتيانىڭ بۇيرىعىمەن شەكارا اسپاق بولعان ەلدى رايىنان قايتارۋ ماقساتىندا ۇگىت جۇرگىزگەن. كەيىننەن «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالىپ، سىبىرگە جەر اۋدارىلعان. مەرگەنباي باستاعان كوشتەردى قىتايعا وتكىزىپ جىبەرۋگە استىرتىن كومەك بەرگەن تۇلعا) ءوش الماق ءۇشىن اشىلى قاقپاققا اتتانادى.
مۇنى ەستي سالا مەرگەنباي «ولار ءتۇس اۋا جەتكەنشە، ابىلقاسىمدى ءوزىم-اق جايلاپ قويامىن. جامان لاقتىڭ قانىنا قانشاڭ قول بىلعاماقشىسىڭدار» دەيدى دە اتقا مىنەدى.
مەرگەنباي ەلدەن بۇرىن كەلىپ: «جامان بالا، سەنى اجالعا قيمايمىن» دەپ ابىلقاسىمدى قاراعايعا شىعارىپ جىبەرىپ، ءوزى قورعاپ قالادى.
وسى جايتتان-اق مەرگەنبايدىڭ كىنالى بولسىن، كىنالى بولماسىن ءوز قانىنا وق شىعارماعانىن اڭعارامىز.
بۇعان دالەل رەتىندە 1984 جىلى «قازاقفيلم» تۇسىرگەن «اقىرعى امانات» فيلمىندەگى وراز مەرگەننىڭ (ەل سول كينوداعى وراز مەرگەننىڭ ءپروتوتيپى مەرگەنباي ەكەنىن ايتادى) قىزىل اسكەردەگى قازاق جىگىتى مەن ءبىر ورىستى ءتىرى قالدىراتىن سيۋجەتىنەن دە بايقاۋعا بولادى. سول كينوداعى وتريادتىڭ باستىعى ءرولىن سومداعان قازاق جىگىتى ءبىر ديولوگىندا وراز مەرگەننىڭ قولىنا تۇسكەنىن، ونى دا بوساتىپ جىبەرگەنىن ايتادى.
مۇنىڭ ءبارى تەگىن ەمەس بولسا كەرەك.
«ورىس تاسقا اتادى، مەرگەنباي باسقا اتادى»...
مەرگەنباي جامانكوزۇلى ءشيتىم وقيعاسىنان كەيىن ەلدى ءتۇپ قوپارا قىتاي اسىرۋعا ءبىرجولا بەكىنەدى. شەكارا كۇزەتكەن قىزىلداردىڭ اسكەرىنە تويتارىس بەرىپ، از ۋاقىتتا ارقايسىسىندا 250-300 وتباسى بار بىرنەشە كوشتى امان-ەسەن قىتاي جەرىنە ەرۋلەپ ۇلگەرەدى.
قىتايدىڭ شەكاراسىن كۇزەتكەن قالماق-سىبە اسكەرلەرىمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ، مىلتىقتىڭ اۋزىن جالاپ، سەرتتەسەدى. باستاپقىدا قالماقتار كوشتى جاسقاپ، اسپانعا عانا وق جاۋدىرىپ، ەلدى شەكارادان وتكىزبەۋگە بار كۇشىن سالىپ جاتقانداي سىڭاي تانىتاتىن. كوشتى باستاعان مەرگەنباي جاساعى دا وقتى اياماي اسپانعا اتىپ، قىزىلداردىڭ كوزىن الدايتىن.
كەيىننەن قالماقتار كوشتى توناۋعا قۇنىعىپ، سەرتتى بۇزدى.
قىتايعا قاشقان ەل «ورىس تاسقا اتادى، مەرگەنباي باسقا اتادى» (كودەك اقىننىڭ ولەڭىندە دە «ورىستىڭ تاسقا، مەرگەنبايدىڭ باسقا اتاتىنى» جازىلعان) دەپ اۋىزدان-اۋىزعا اڭىز تاراتىپ، مەرگەنبايدىڭ تۇلعاسىن اسقاقتاتىپ، قىزىلداردىڭ قاۋقارسىزدىعىن ايگىلەپ جاتتى.
تاريحشى دوسىم زىكىريا اتاسىنان ەستىگەن شوعانسايدا بولعان ءبىر شايقاس تۋرالى بىلاي دەيدى. «ارتىمىزدان قىزىلدىڭ اسكەرى ءتۇستى. الايدا، ءبىزدىڭ كوشتە اكەلى-بالالى ەكى مەرگەن بولىپ ەدى. اتقان وقتارى قۇر كەتپەيتىن، كوزدەگەنىن قاعىپ تۇسىرەتىن اسقان ونەرلى ەكەن. كەزەڭگە بەكىنىپ تۇرىپ ەكەۋى مىلتىقتارىن ءبىر-بىردەن بوساتقاندا ارتىمىزعا تۇسكەن اسكەردىڭ ءبىرتالايى جەر قۇشتى. سودان قايتىپ ولار بىزگە بەتتەي المادى. ال، قىتاي جەرىنە وتكەندە كوشتى تالاۋعا كەلگەن سىبەلەردىڭ دە ءبىرازىن جۋساتىپ سالىپ، ەلدى امان الىپ قالدى»...
بۇل اكەلى-بالالى مەرگەندەر مەرگەنبايدىڭ ساربازدارى ەكەنى انىق.
مەرگەنبايدىڭ باۋىرلارىن ورتەۋ ءھام ەلدى كۇشتەپ كوشىرۋ وقيعاسى
ءشيتىم وقيعاسىنان سوڭ، مەرەنبايعا شەگىنەر جول قالمادى. ول بۇكىل حالىقتى ءتۇپ قوتارا قىتايعا اسىرىپ كەتۋ ماقساتىمەن قازاق جىگىتتەرىنەن جاساق قۇردى. ءوز باۋىرلارى بازارباي، بازارقۇل، تويعۇلىلار مەرگەندىگىمەن شايقاستاردا كوزگە ءتۇسىپ، قىزىل اسكەردىڭ بەتىن قايتارار اسكەرباسىلارعا اينالىپ شىعا كەلدى.
قىزىلدار قازاق باتىرلارىن سوعىسىپ جەڭە الماسىن بىلگەن سوڭ، ولاردى استىرتىن جويۋ ارەكەتىمەن الەكتەنە باستايدى.
ەلدى كوشىرۋ ءۇشىن مەرگەنبايدىڭ ەكى اعاسى بازارباي مەن بازارقۇل باستاعان باتىرلار توتە اسۋىندا وتىرعان ەلگە كەلىپ، ءبىر ۇيدە تىنىعىپ ۇيىقتاپ جاتقاندا اڭدىپ جۇرگەن قىزىل اسكەر ءۇيدىڭ سىرتىنان وت قويىپ، باتىردىڭ ەكى اعاسىن ورتەپ جىبەرەدى.
1916 جىلعى كوتەرىلىستە بابالارىمىز ۇستاعان قارۋ-جاراق. مەرگەنباي جاساعىنىڭ دا وسىنداي قارۋلارلارى بولعان.
شيتىمدەگى قىرعىن مەن باۋىرلارىنىڭ شەيىت كەتۋى باتىرعا اۋىر ءتيدى. ول وسى قايعىلى جاعدايلاردان سوڭ، كەيبىر كونبەگەن ەلدى كۇشپەن كوشىرىپ اكەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى، مالى كامپەسكەگە تۇسكەن ەلدى اشتىق جايلايتىنىن، قازاقتىڭ تۇياق سەرپۋگە شاماسى كەلمەي قىرىلىپ قالارىن باتىر جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان دا، مەرگەنباي كەز-كەلگەن قازاق اۋىلىنا بارىپ، حالىقتى «باتىراق، بايسىڭ» دەپ بولمەي، «قىتايعا كوشەسىڭ» دەپ تالاپ قويا باستادى.
ول كۇندەرى مەرگەنبايدىڭ جاساقتارى قىتايعا اساتىن باستى اسۋلاردى ۋىسىندا ۇستاپ تۇردى. حان-ءتاڭىردىڭ باۋرايىنداعى جولداردى بىلاي قويىپ، بۇكىل جاركەنت ءوڭىرىنىڭ قىزىل اسكەرى مەرگەنبايدىڭ اتى ەستىلسە، زاستاۆاعا تىعىلاتىن ەدى.
مەرگەنبايدىڭ جاساعى كوشكە ماڭايلاعان قىزىل اسكەردىڭ باسكيىمىن (پاپاحا) اتىپ تۇسىرەدى ەكەن. بۇل – ولارعا جاسالاتىن ەسكەرتۋ.
جاساقتان بولەك، مەرگەنبايدىڭ وزىنە عانا ءتان قىزىلداردى كەرى قايتارىپ جىبەرەتىن ءتاسىلى بولعان. ول ءتاسىلدىڭ اتاۋى – جۇلقا اتۋ. مەرگەنباي كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن قولىن جۇلقىپ جىبەرىپ، مىلتىعىنىڭ شۇرىپپەسىن باسىپ قالعاندا اسكەردىڭ يىعىنا اسقان قارۋىن جۇلىپ تۇسىرەدى-ءمىس. قىزىل اسكەردىڭ دەنەسىنە وق دارىتپاي، اسىنعان مىلتىعىنىڭ باۋىن (رەمەن) ۇزىپ جىبەرگەننەن كەيىن شەكاراشىلاردىڭ تۇلا بويىن ۇرەي بيلەپ، كوشكە بەتتەي الماي قالاتىن بولعان. بۇل ورىستى اشۋلاندىرماي، قورقىتۋدىڭ ءتاسىلى ەدى.
جەرگىلىكتى اسكەردەن قايران بولماعان سوڭ، الماتىدان جانە باسقا وڭىرلەردەن «باندىلاردى» جويۋ ءۇشىن قىزىل اسكەر وتريادتارى ۇزدىكسىز جىبەرىلە باستايدى. ماسەلەن، 1928-1930 جىلدارى شەلەك اۋدانىنىڭ وگپۋ-ءىن باسقارعان مايور ۆيحرەەۆ وتريادىمەن كەلىپ، مەرگەنباي جاساقتارىمەن سوعىسقان. سول شايقاستا مايور قازا تابادى.
قوش! حالىقتى كۇشپەن كوشىرۋ وقيعاسىنا قايتا ورالايىق. بۇل جايت بىلاي وربىگەن. الدىمەن حالىققا «كوشەسىڭ» دەگەن مەرگەنبايدىڭ حابارى كەلەدى. وعان كونبەسە، وكىمەتتەن قالعان ازىن-اۋلاق مالىن ايداپ اكەتىپ وتىرعان. «مالىڭ قىتايدا، ءوزىڭ كەلىپ، يە بول» دەيدى ەكەن ەلگە. مالدىڭ ارتىنان كوشىپ بارماعان جۇرتتىڭ ەرجەتىپ قالعان ءبىر بالاسىن اماناتقا الىپ، اماناتتاعى بالا مەرگەنباي جاساعىنا سارباز رەتىندە قوسىلادى. بۇل تۇستا مەرگەنبايدىڭ «مالىڭ ءۇشىن كوشپەسەڭ، بالاڭ ءۇشىن كوشەسىڭ» دەيتىن ۇراندى ءسوزى ەلگە تاراپ جاتتى.
جۇرت مالى مەن بالاسى ءۇشىن «باتىراق» بولسا دا قىتاي استى.
مەرگەنباي باتىر حالىقتى باي-كەدەي دەپ ەكىگە جارعان كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قىزىل ۇرانىن وسىلاي تاس-تالقان ەتتى. كەيبىر اڭىزداردا مەرگەنبايدىڭ 1916 جىلدارداعى جولمەن قازاقتى ورىستان مۇلدەم الىسقا، ياعني قاشقارعا اكەتۋدى دە ويلاعانى ايتىلادى. بىراق، باياعى اق ناندى قوينىنا تىعاتىن قانداستاردى ويلاپ، «قازاق قاشقارعا بارسا، مۇلدەم سارت بولىپ كەتەر» دەپ قورىققان ەكەن دەسەدى.
قىزىلداردىڭ جەڭىلىسى
«مەرگەنباي باتىر كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قىزىل ۇرانىن تاس-تالقان ەتتى» دەگەن ءسوزىمىزدى تاريحشى ر.ورازوۆتىڭ مىنا ءبىر دەرەكتەرى ارقىلى دايەكتەي كەتسەك...
شەكارالى اۋدان حالقىنىڭ قىتايعا جاپپاي كوشۋى 1928 جىلعى بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانىنان باستالىپ، 1933 جىلدارعا دەيىن جالعاستى.
كەگەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ (نارىنقول 1936 جىلى عانا جەكە اۋدان بولىپ ءبولىندى) حاتشىسى جاردەماليەۆتىڭ قولى قويىلعان «اۋداننىڭ ساياسي جاعدايى» تۋرالى اسا قۇپيا قۇجاتتا 1929/30 جىلداردا سول كەزدەگى كەگەن اۋدانىندا 15 194 قوجالىق بولسا، 1930-1931 جىلدارى 2 259 قوجالىق قىتاي ەلىنە اسىپ كەتكەنى جازىلعان. 1931/1932 جىلدارى قالعان 12 940 قوجالىقتىڭ 8 247-ءسى ارعى بەتكە ءوتىپ ۇلگەرگەن. ياعني، قىزىلدار «باندى» اتاندىرعان مەرگەنباي، جاقىپبەردى سەكىلدى قازاق وعلاندارى ستاليندىك تاركىلەۋگە ءھام كەڭەس ساياساتىنا جان-تانىمەن قارسى تۇرىپ، اۋدانداعى قوجالىقتىڭ 57-60 پايىزىن شەكارادان ءارى وتكىزىپ اكەتتى. بۇل دەگەنىڭىز سول قوجالىققا يەلىك ەتىپ وتىرعان حالىقتىڭ 57-60 پايىزى قىتاي استى دەگەن ءسوز (قۇپيا قۇجاتتا قىتايعا كوشكەن حالىقتىڭ سانى كورسەتىلمەگەن. وسىدان-اق كەڭەس ۇكىمەتى ءۇشىن ادامنىڭ مال قۇرلى قۇنى دا، قادىرى دە بولماعانىن اڭعارۋعا بولادى).
تاعى ءبىر قىزىق دەرەك كەلتىرەيىك. 1931 جىلعى مالىمەت بويىنشا كوممۋنيستىك پارتياعا مۇشە – 26, پارتيا مۇشەلىگىنە ۇمىتكەر – 59, بارلىعى – 85 ادام قىتايعا اۋعان. ال، 1932 جىلى كوممۋنيستىك پارتياعا مۇشە – 19, پارتيا مۇشەلىگىنە ۇمىتكەر – 28, بارلىعى – 47 ادام مەرگەنبايلاردىڭ جولىنىڭ دۇرىستىعىن ءتۇسىنىپ، تۋعان جەرىنەن جىراققا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. قاراپايىم حالىقتى بىلاي قويىپ، كوممۋنيستىك پارتياعا مۇشە بولعان ادامداردىڭ مەرگەنبايلارعا ەرىپ كەتۋى قىزىلدار ءۇشىن اۋىر سوققى بولدى.
1916 جىلى اق پاتشا اسكەرىنە بالا بەرمەۋ ءۇشىن قارقارادا «بالا ولگەنشە، شال ءولسىن» دەپ، بولىس-بيلەر كوتەرىلىس جاساعانى ءمالىم. ولكەنىڭ رەسمي بيلىگىندەگى بولىستاردىڭ حالىق جاعىنا شىعىپ، پاتشانىڭ جارلىعىنا قارسى تۇرۋىنىڭ كىشىگىرىم ۇلگىسى 1930 جىلداردا جانە قايتالاندى. ماسەلەن، ەسەكارتقان اۋىلدىق پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى ومىراليەۆ، كولحوز توراعاسى، پارتيا مۇشەلىگىنە ۇمىتكەر قوتىربەكوۆ، كوممۋنيست داقسانوۆ سىندى ازاماتتار ءبىر كۇندە 24 شارۋاشىلىقتى باستاپ، قىتاي اسىپ كەتتى.
ەگەر دە شەكارالى اۋدان حالقىنىڭ 57-60 پايىزى مەرگەنبايلارعا ەرىپ، قىتايعا كوشىپ كەتپەگەندە نە بولار ەدى؟
ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارى وسى ءبىر عانا اۋداننان 700-دەن اسا ادام «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن ايىپتالىپ، تۇرمەگە قامالدى. ونىڭ 112-ءسى (اۆتوردىڭ انىقتاۋى بويىنشا) اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، قالعانى جەر اۋدارىلدى. جەر اۋدارىلعانداردىڭ كوبى قىزىلداردىڭ ازاپتاۋ لاگەرلەرىندە كوز جۇمدى. ەگەر مەرگەنبايداي باتىرلارىمىز بولماعاندا بۇل 700-دەن اسا ساياسي قۇرباننىڭ سانى ەكى-ءۇش ەسەگە ەسەلەنەرى ءسوزسىز ەدى. مۇنىڭ سىرتىندا اشتىق پەن سوعىستان قانشا قازاق قۇربان بولارىن ءوزىڭىز باعامداي بەرىڭىز.
قازان اسۋىنداعى شايقاس
ەل اراسىندا مەرگەنباي باتىردىڭ ۇلكەن جەتى كوشتى قىتايعا امان-ەسەن الىپ وتكەنى تۋرالى اڭىزدار ايتىلادى. جوعارىداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، ول كوشتىڭ سانى جەتىدەن بىرنەشە ەسە كوپ بولۋى مۇمكىن. مەرگەنباي 1930 جىلدارى نارىنقولدى بىلاي قويىپ، جاركەنت وڭىرىندەگى قازاقتاردى دا شەكارادان اسىرىپ اكەتۋ وپەراتسيالارىن جاساعان.
بۇل جونىندە ورىس جازۋشىسى ولەگ ءمۋحيننىڭ «ەڭبەكشى حالىققا قىزمەت ەتەمىن» اتتى دەرەكتى-حيكاياتىندا كەڭىنەن باياندالادى.
ولەگ مۋحين بۇل اڭگىمەلەردى ي.گولوۆين اتتى وتستاۆكاداعى پولكوۆنيكتىڭ جانە باسقا دا وقيعانى كوزبەن كورگەن ادامداردان جازىپ العان. 1930 جىلداردا گولوۆين جاركەنت شەكارا وتريادى وقۋ-جاتتىعۋ ەسكادرونىنىڭ كومانديرى بولىپ ءجۇرىپ، بىرنەشە مارتە مەرگەنباي جاساعىمەن بەتپە-بەت شايقاسقا كىرگەن.
سونىڭ ءبىرىن قىسقاشا باياندايىق.
گولوۆين جاركەنتتەگى اسكەري كومەنداتۋرانىڭ باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن پۋلەمەت، گراناتومەتپەن مۇزداي قارۋلانعان 12 اسكەرمەن ەلدى كوشىرىپ اكەتىپ بارا جاتقان مەرگەنبايدىڭ ارتىنا تۇسەدى. گولوۆين اسكەرى جاركەنت كوشەلەرىن شەرۋلەپ ءوتىپ، جوڭعار الاتاۋىن بەتكە الادى.
ەسكادرونىنىڭ كومانديرى گولوۆين ءوز ەستەلىگىندە: «ول وتە قاۋىپتى، قاتىگەز قارسىلاس ەدى. مەرگەنباي شابۋىلدى ءاردايىم كۇتپەگەن جەردەن باستايتىن. ءوزى سويقان ويىن جۇزەگە اسىرا سالىپ، قۇددى جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي كوزدەن عايىپ بولاتىن. مەرگەنبايدىڭ شەكارا ماڭىنداعى ءار اۋىلدا ءوز جانسىزدارى بولدى. ول سول جانسىزدار ارقىلى قىزىل اسكەردەن تونەتىن قاۋىپتى الدىن-الا ءبىلىپ وتىراتىن. ونىڭ ۇستىنە ول جەر جاعدايىن وتە جاقسى بىلەتىن. ادام اياعى باسپايتىن تاۋلاردىڭ وي-شۇقىرى وعان ءسوز ەمەس ەدى. شابارمان شەكارا زاستاۆالارىنا حابار بەرىپ، قوسىمشا كۇش شىعىپ بولعانشا، مەرگەنباي ءىزىن جاسىرىپ ۇلگەرەتىن. ارا-تۇرا ونىڭ ادامدارى قولعا تۇسكەنىمەن، ءبىز مەرگەنبايدىڭ ءوزىن ۇستاي المادىق» دەيدى.
وسىنداي ەستەلىك ايتقان گولوۆين جاركەنتتەن شىعىپ، لەسنوۆكاعا (قازىرگى تالدى اۋىلى) كەلەدى. مەرگەنباي جاساعى قىزىلداردىڭ كووپەراتيۆىن تالقانداپ، استىق جيعان قويمانى ورتەگەنىن ەستيدى. بىراق، ەشقانداي ادام شىعىنى بولماعان.
مەرگەنبايدىڭ ءىزى قالعان – تىشقان تاۋى
لەسنوۆكادان 10 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان تاعى ءبىر اۋىلعا مەرگەنباي ءىز قالدىرعان. ونداعى بار مالدى ايداپ اكەتىپتى. سول اۋىلداعى كوشكە ىلەسە الماي قالعان ءبىر شال: «ءبىزدى كوشىرىپ اكەتۋگە كوندىرىپ باقتى. «بولشەۆيكتەردىڭ سوزىنە ەرىپ، قۇرانعا قارسى كەلىپ وتىرسىڭدار! اللا جازالايدى، سەندەردى» دەدى مەرگەنباي. سوسىن: «ەگەر كوشتەن كىم قالىپ كەتسە، سونىڭ ءبارىن اتىپ تاستاڭدار» دەپ بۇيىردى. ءبىز قورىققاننان ارتىنان ەردىك» دەيدى.
گولوۆيننىڭ قارۋلى كۇشى تىشقان تاۋىنىڭ ەتەگىنە ىلىنگەندە الدارىنان ءۇش قىزىل اسكەر جولىعادى. ولار مەرگەنبايدىڭ وسەك وزەنىن بويلاپ، تىشقان تاۋىنا (سۋرەتتە) ورلەپ كەتكەنىن باياندايدى.
«مەرگەنبايلاردىڭ ىزىنەن قالماۋعا بولار ەدى. بىراق، ءبىر قاپتال تۇگەل جار بولعاندىقتان كوشتىڭ الدىن وراۋعا مۇمكىندىك بولمادى. كوشتىڭ ىزىمەن جۇرگەن ەدىك، شاتقالعا كىرە بەرە تۇزاققا تۇستىك. امالسىز شەگىنۋگە تۋرا كەلدى» دەيدى ولار.
تىشقان تاۋىنداعى قىتايعا اسۋعا بولاتىن باستى جولدا مەرگەنباي كەتىپ بارا جاتقان سوڭ، ولاردىڭ الدىن وراۋ ءۇشىن گولوۆين ءوز جوسپارىن قۇرادى. ول جەرگىلىكتى جۇرتتان سۇراپ، قازان اسۋىنان اسسا عانا مەرگەنباي جاساعىنىڭ الدىنان توسىپ الۋعا بولاتىنىن ءبىلدى.
شىلدەنىڭ وزىندە قار جاتاتىن قازان اسۋىنان اتپەن اسۋ مۇمكىن ەمەس.
گولوۆين 1930 جىلدىڭ 17 شىلدەسى كۇنى اتتارىن ارقانعا بايلاپ، قۇزدان تومەنگە ءتۇسىرىپ، سول اسۋدان وتەدى. ازىق-تۇلىك ارتقان اتى قۇزعا كەتەدى.
ولار سوسىن وزەننەن وتكەل تاۋىپ، تاعى ءبىر اسۋدى باعىندىرىپ، مەرگەنباي كوشىرىپ اكەتكەن كوشتىڭ ۇستىنەن تۇسەدى.
مەرگەنباي جاساعىنا پۋلەمەت ءسوز ەمەس ەدى. بۇل جولى قازاق ساربازدارى تۇڭعىش رەت اۋزىنان وت بۇرىككەن گراناتومەتتىڭ سويقان سوققىسىن كوردى. سوندا دا شايقاس تاڭ اتقانشا جالعاسىپ قازاق اسكەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. گولوۆين كوشكەن ەلدى الىپ، كەرى قايتادى.
جاركەنتتى باسىپ الۋ وپەراتسياسى
ولەگ ءمۋحيننىڭ دەرەكتى-حيكاياتىندا قازانداعى شايقاستان كەيىن مەرگەنباي جامانكوزۇلى جاركەنتتى باسىپ الماق بولعانىن جازعان.
مەرگەنباي جاركەنتتەگى اسكەري كومەنداتۋرانى باسىپ الۋ ءۇشىن ەكى ءجۇز ساربازىمەن بۇرىنعىداي وسەك وزەنى ارقىلى ەمەس، بۋراقوجىر وزەنىنەن شەكارادان ءوتىپ، قۇلجا كۇرەجولىنا قاراي جاقىندايدى. مەرگەنبايدىڭ جوسپارىن چەكيستەر تىڭشىلارىنىڭ كۇشىمەن الدىن-الا ءبىلىپ وتىرعان ەدى.
ولەگ ءمۋحيننىڭ كىتابى
سوندىقتان دا، قىزىل اسكەر مەرگەنباي جاساعىن ىشكەرى وتكىزىپ جىبەرگەن سوڭ، ارتىنان توسقاۋىل قويىپ، قورعاس، باسقۇنشى، التىنكول زاستاۆالارىنىڭ اسكەرىن شەگىنەر جولىنا بەكىندىرىپ ۇلگەرەدى.
قىزىل اسكەر كومانديرلەرى شەكارا زاستاۆالارىنا جەرگىلىكتى كوممۋنيستەردەن قۇرالعان وتريادتارمەن ادام قاراسىن كوبەيتىپ، مەرگەنباي جاساعىنىڭ كوزىن الداپ تۇرعان.
مەرگەنباي بۇل جورىعىندا ەشقانداي اۋىلعا سوقپاعان. ءوزىنىڭ كەلگەنىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەن بار ايلانى جاساپ، ابدەن جاركەنتكە جاقىنداعاندا قىتاي جەرىندە قالعان اسكەرى تاپا-تال تۇستە باسقۇنشى جانە قورعاس زاستاۆالارىنا شابۋىل باستايدى. مەرگەنبايدىڭ ويى قىزىلدار بار كۇشىن زاستاۆالارعا اتتاندىرىپ جاتقاندا جاركەنتتەگى كومەنداتۋرانىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرۋ بولاتىن.
مەرگەنباي جاساعى ابدەن جاركەنت ماڭىنداعى ەڭبەكشى اۋىلىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە تۇزاققا تۇسكەنىن ءبىلدى. ساقىلداعان ورىس پۋلەمەتتەرى قازاق جاساعىن قىرا باستايدى. كەرى شەگىنەر جولدى قورعاس، باسقۇنشى، التىنكول زاستاۆالارىنىڭ اسكەرى جاۋىپ تاستاپ، ول جاقتان دا توپەلەگەن وقتىڭ استىندا قالادى. ءبىر جارىم ساعات سوعىسقاننان كەيىن مەرگەنباي جاساعى شولاقاي قۇمىنا قاراي شەگىنىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
شايقاس اياقتالعاننان كەيىن قىزىل اسكەر قول-اياعىن بايلاپ، قىمبات كيىم كيگەن، باسىندا سالدەسى بار ءبىر قازاقتى كومەنداتۋراعا اكەلەدى.
– بۇل مەرگەنبايدىڭ ناق ءوزى، – دەيدى بىرەۋى.
اسكەريلەر سول ادامنىڭ سوزىنە سەنىپ، «مەرگەنباي جامانكوزۇلىمىن» دەگەن ادامدى 2-3 اي تەرگەپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ زاڭىمەن اتۋ جازاسىنا كەسەدى (وسى جولى مەرگەنباي جاساعىنداعى قولعا تۇسكەن بىرنەشە ادام اتىلعان). بىراق، قىزىلدار سالدەلى ادامنىڭ مەرگەنباي ەمەس ەكەنىن ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن سوڭ عانا ءبىلىپ، سانىن سوعىپ قالدى.
قىزىلداردىڭ ەسەپتەرى تۋرالى...
1930 جىلى مەرگەنباي جاساعى جاركەنتتەگى اسكەري وتريادتى تالقانداي الماعان سوڭ، قايتادان حان-ءتاڭىرى باۋرايىنا ورالدى. ويتكەنى بۇل كەزدە قىزىلدار قازاق پەن قىرعىزدى قىتاي اسىرىپ تۇرعان دارى سادىقوۆتىڭ جاساعىن جويىپ، ەلدىڭ قىتايعا قاشۋى قيىنداپ كەتكەن ەدى. سوندىقتان دا، مەرگەنباي ەلدى قىتايعا كوشىرۋ ءىسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن تۋعان جەرىندەگى جورىقتارىن باستادى. ول جورىقتار تۋرالى كوممۋنيستەر بىرجاقتى اقپاراتتى قارشا بوراتىپ، جوعارىعا جونەلتىپ، ەسەپ بەرىپ جاتتى.
مەرگەنباي باتىردىڭ ارحيۆتەگى جەكە قۇجاتتارى ءالى اشىلا قويماعانىمەن، باتىردىڭ قىزىل اسكەرمەن بولعان شايقاستارى تۋرالى (از بولسا دا) قاعازعا تۇسكەن دەرەكتەر جەتەرلىك. سونىڭ بىرنەشەۋىن وسى جەردە ايتا كەتسەك.
جاركەنت شەكارا وتريادىنا قاراستى «ويقاراعاي» شەكارا زاستاۆاسىنىڭ 5 اسكەرى ەلدى كوشىرگەن مەرگەنباي جىگىتتەرىنىڭ الدىن توسىپ الماق بولىپ، شۋىرما حاسان تاۋىندا اتىس بولعان. قىزىلداردىڭ اسكەري ءبولىمىن قونىشەۆ دەگەن زاستاۆا باسشىسى باسقارعان. ورىستاردىڭ جازعانىنا قاراعاندا بۇل شايقاسقا مەرگەنبايدىڭ 12 ساربازى قاتىسقان. ارينە، جازبادا ايتىلعانداي 12 سارباز بولسا، ولاردىڭ قولىندا – بەس اتار. ال، قىزىلداردا – پۋلەمەت. وسى سوعىستا جەتى قازاق باتىرى شەيىت كەتەدى، بەسەۋى تۇتقىنعا تۇسەدى. شەكارادان اسىپ كەتپەك بولعان ەلدى جۋساتىپ سالاتىن ورىستىڭ شيرينكين دەگەن قىزىل اسكەرى اجال قۇشادى.
كوممۋنيستەردىڭ دەرەكتەرىنىڭ بارىندە وزدەرىنىڭ ەرلىكتەرىن اسىرا دارىپتەۋ بايقالادى. ماسەلەن، ەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ءبىر كوشتە ەكى-ءۇش مەرگەن عانا بولادى ەكەن. سولاردىڭ كۇشىمەن ەل قىتاي اسىپ وتىرعان. ال، قىزىل اسكەر پۋلەمەتپەن كىناسىز حالىقتى قىرىپ تاستايتىن. سوسىن، شەيىت كەتكەن مارقۇمداردى تۇگەل «مەرگەنبايدىڭ ساربازى» دەپ ەسەپ بەرەتىن-ءدى.
جالپى سول كۇندەردىڭ كارتيناسىن اينا-قاتەسىز كورسەتۋ ءۇشىن تاعى ءبىر دەرەكتى العا تارتايىق.
1930 جىلى جاركەنت شەكارا وتريادىنا قاراستى «ويقاراعاي» زاستاۆاسىنىڭ قىزىل اسكەرى گريگوري ميروشنيچەنكو مەرگەنباي جاساعىمەن بولعان شايقاستا قازا تابادى. 1932 جىلى سول گريگوريدىڭ ءىنىسى نيكولاي قازاق ساربازىنىڭ مىلتىعىن تارتىپ الىپ، اتىپ ولتىرگەن. وسى وقيعا ارقىلى كوممۋنيستەر «نيكولاي ميروشنيچەنكو اعاسىنىڭ كەگىن الدى» دەگەن سيپاتتا ۇگىت جۇرگىزگەن.
تاعى ءبىر جايتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنايىق.
1930 جىلى جاركەنت شەكارا وتريادىنا قاراستى ەسەكارتقان زاستاۆاسى باسشىسىنىڭ ساياسي ىستەر جونىندەگى ورىنباسارى ناگورنىي الەكسەي كورنەەۆيچ نارىنقولداعى ەڭبەكشىلەر جينالىسىنان قايتىپ كەلە جاتقان جولدا مەرگەنباي ساربازدارىنىڭ قولىنان قازا تاپقان. قىزىلدار ناگورنىيدىڭ ءولىمىن «جاي عانا الدانىپ قالعانىنان بولدى» دەپ جوعارىعا ەسەپ بەرگەن.
1928 جىلى جاركەنت شەكارا وتريادىنا قاراستى ەسەكارتقان زاستاۆاسىنىڭ باسشىسى پريادكين شەكارا بۇزعان ەكى قازاق جىگىتىن ءولتىرىپ، ءبىرىن جارالاپ، ءوزى دە شايقاس كەزىندە قازا تاپقانى جازىلعان.
1932 جىلدىڭ قازان ايىندا جاركەنت شەكارا وتريادىنا قاراستى ەسەكارتقان زاستاۆاسىنىڭ ءبولىم كومانديرى گاۆريل گريگورەۆيچ سيمونەنكو مەرگەنباي ساربازدارىمەن بولعان شايقاستا جارالانىپ، ەمحاناعا جەتكىزىلگەن كەزدە قازا تاپقان.
قىزىلشەكارا اۋىلى ماڭىنداعى ەسكەرتكىش
وسى شايقاستاردا كوز جۇمعان جۇزدەگەن قازاق باتىرى اتاۋسىز قالدى. ال، ەلدى قىناداي قىرعان ءار قىزىل اسكەردىڭ باسىنا بەلگىتاس قويىلعان. سونىڭ ءبىرى قازىرگى قىزىلشەكارا اۋىلىنىڭ ماڭىندا (بۇل جەردە بۇرىن ەسكى زاۆتاۆا بولعان) تۇر. 1932 جىلى شالدين ونشاقتى قىزىل اسكەردى باستاپ، قىتاي اسقان ەلدى پۋلەمەتتىڭ كۇشىمەن توقتاتپاق بولادى. سول شايقاستا مەرگەنباي جاساعىنىڭ جىگىتتەرى استراحانتسەۆتى اجال قۇشتىردى.
مۇنداي قارۋلى قاقتىعىستار وتە كوپ بولعانى، ولاردىڭ ءبارىنىڭ ەسەبى ارحيۆتە قاتتالىپ جاتقانى انىق. ول قۇجاتتاردىڭ اشىلار كەزى الىس ەمەس. دەسە دە، پۋلەمەتپەن قارۋلانعان، ءبىر مەزەتتە ونداعان ادامدى اجال قۇشتىرا الاتىن قارۋلى قىزىل اسكەرگە اجالدان قايمىقپاي توتەپ بەرگەن بابالار ەرلىگىنە تاڭدانباسقا شارا جوق.
ءار كوش سايىن ونداپ، ءتىپتى جۇزدەپ قىرىلىپ جاتسا دا، مەرگەنباي جاساعى ەلدى تىنىش ەلگە كوشىرىپ اكەتۋ ميسسياسىنان باس تارتپادى. وگپۋ چەكيستەرى بۇل تۇستا مەرگەنبايدىڭ كوزىن قۇرتۋدىڭ ءتۇرلى جوسپارىن قۇرىپ جاتتى. ول جوسپاردىڭ ءبىرى ايگىلى «حان-ءتاڭىرى» وپەراتسياسى ەدى.
«حان-ءتاڭىرى» وپەراتسياسى
كوش. سارىجاز اسۋى
1931 جىلدىڭ 26 شىلدەسىندەگى «حان-ءتاڭىرى» وپەراتسياسىن ىسكە اسىرۋ نارىنقول اسكەري كومەنداتۋراسىنىڭ باسشىسى شالدينگە ۇلكەن سىن بولدى. ول وسى جولى مەرگەنبايدى ءوز قولىمەن اجال قۇشتىراتىنىن ايتىپ، قىزىل اسكەر الدىندا سەرت بەرەدى.
«حان-ءتاڭىرى» وپەراتسياسى بارىسىندا شالدين باستاعان نارىنقول زاستاۆاسى مەن نارىنقول پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى (ولەگ مۋحين اسىرەلەپ جىبەرگەن. دۇرىسى چەرنەنكو اسكەري كومەنداتۋرانىڭ ساياسي جەتەكشى (پوليترۋك) بولعان) كونستانتين چەرنەنكونىڭ قولى – وڭتۇستىكتەن، سۇمبە زاستاۆاسىنىڭ باسشىسى ۆولوسەۆيچ باستاعان وترياد – سولتۇستىكتەن سوققى بەرۋ ۇيعارىلادى.
اسكەري كومەنداتۋرانىڭ ساياسي جەتەكشى كونستانتين چەرنەنكو تەلەفون ارقىلى مەرگەنباي جاساعىمەن سوعىسۋدىڭ شەبەرى سانالاتىن جاركەنت شەكارا وتريادى وقۋ-جاتتىعۋ ەسكادرونىنىڭ كومانديرى گولوۆينمەن اقىلداسادى. گولوۆين اسكەر سانىنىڭ كوپ-ازدىعى ەشتەڭە شەشپەيتىنىن، مۇمكىندىگىنشە قىزىل اسكەردى وڭتايلى پوزيتسيادا، ياعني مەرگەنباي جاساعىنان بيىك جەرگە بەكىندىرۋ قاجەتتىلىگىن ايتادى.
300 ءۇيلى قازاقتى كوشىرگەن مەرگەنباي جاساعى قاقپاق اڭعارىن بويلاي جوعارى ورلەگەندە بۇلاردىڭ سوڭىنا مۇزداي قارۋلانعان 30 شەكاراشى تۇسەدى.
ەندى جانبولات اۋىپباەۆ اعامىزدىڭ وسى وقيعا تۋرالى جازعان دەرەگىن قىسقارتىپ، ءوز نۇسقامىزدا نازارلارىڭىزعا ۇسىنايىق.
مەرگەنباي باستاعان قول قىزىلدارمەن اتىسىپ، قىرعىز جەرىنە ءوتىپ كەتەدى. ارعى جاقتان قىرعىز اسكەرىمەن شايقاسۋ قاۋپى تونگەن سوڭ، قايتا قازاق جەرىنە قايتۋعا ءماجبۇر بولادى.
مەرگەنباي باستاعان كوش قاقپاق اڭعارىنا ءتۇسىپ، سارىقولاتقا جەتىپ، ودان بوزىمباي سايىنا كەلەدى. ارتىنان قالماي كەلە جاتقان شالدين مەن ۆولوسەۆيچتىڭ قولى ەكى جاقتان تىسقىرىپ، مەرگەنبايدىڭ كوشىن تۇيىقاشاعا تىرەيدى. باسقا بارار جەرى قالماعان كوش تۇيىقاشامەن ورلەپ وتىرىپ، اسۋتورگە كەلەدى دە قوس قاپتالى قالىڭ قار، قارسى بەتكەيى كوك مۇز مۇزداۋاننىڭ شاتقالىنا بارىپ تىعىلادى. شاتقالعا كىرەتىن جالعىز جول بار، ال مۇزدى اسۋدان ارى ءوتىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس.
مەرگەنباي الدىمەن قولىندا قارۋى بار 18 ادامدى كوشتەن ەكى شاقىرىمداي جەردەگى شوڭعال تاستى مۇيىسكە توسقاۋىلعا قويادى. سودان سوڭ ەپتى، قيمىلى شيراق دەگەن 30-40 جىگىتتى تاعى دا ىرىكتەپ الىپ، قولدارىنا بالتا، شوت بەرەدى دە دەرەۋ اسۋدىڭ مۇزدى قاپتالىنان ادامنىڭ اياق ۇشى تۇراتىنداي كەرتپەش-كەرتپەش ويىق جاساۋعا جۇمىلدىرادى. ال قالعان قاتىن-قالاش، بالا-شاعاعا كوموترياد كەلىپ قالماي تۇرعاندا ساي تابانىنا بارىپ، مول عىپ وتىن جيناپ اكەلۋگە ءامىر بەرەدى. قاشقىندار كوشى قۋ جاندارى ءۇشىن وسىلاي ارپالىسىپ جاتادى.
بۇل كەزدە شاتقال اۋزىنا جاقىنداعان شالدين اسكەرىن مەرگەندەر توبى الىستان جاسقاي اتىپ، ساي اۋزىنا ماڭايلاتپاي قويادى.
«قاشقىنداردىڭ وسىنشا ادام، وسىنشا مالمەن اق قار، كوك مۇز جاپقان مىنا تۇيىق سايدا جاتا بەرۋى مۇمكىن ەمەس. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ولار جاعارعا وتىنى، مال جايار ءورىسى ءھام ىشەرگە تاماعى جوق (مەرگەنباي كوشكەن ەلگە الدىن الا «تۇيمەش» دايىنداتاتىن بولعان. ياعني، مالدىڭ ەتىن شالا ءپىسىرىپ، قارىنعا سالىپ الادى. وسىنداي قيىن ساتتە سول تۇيمەشتى ءبىر قايناتىپ جىبەرىپ، اسكەر دە، ەل دە جۇرەك جالعايتىن بولعان) جەردەن وزدەرى دە بەزىپ شىعىپ، بىزگە كەلىپ بەرىلەدى. سوندىقتان سول ءساتتى اسىقپاي كۇتەيىك»، – دەپ قىزىل اسكەر شاتقال اۋزىنا بەكىنىس جاساپ كۇتەدى.
مەرگەنباي جاساعى قارلى اسۋعا الدىمەن ەكى قاتار ەتىپ ادام اياعى تۇرارلىق ويىقتار جاساپ شىعادى. سودان سوڭ سول باسپالداقتاردىڭ ورتاسىنداعى اشىق جەردىڭ ۇزىنا بويىنا كوشتەگى كيىز ۇيلەردىڭ تۋىرلىعىن كەسىپ-كەسىپ، مۇزعا سىرعىمايتىنداي ەتىپ جابۋلايدى. سول «كيىز سوقپاقپەن» مال دا، ادامدار دا ارعى بەتكە امان-ەسەن ءوتىپ كەتەدى.
ەل اۋزىندا مۇزداۋان مەرگەنبايعا وتكەل بەرگەندە ءبىر اقساقال مەن قومى تومەن بولىپ قالعان ءبىر تۇيە عانا شىعىن بولعانى ايتىلادى.
ال، قىزىلدار ا.ك.ۆولوسەۆيچ (سۇمبە زاۆتاۆاسىنىڭ جانىنداعى مازارى تۋرالى جوعارىدا جازدىق), ۆ.ۆ.ساەنكو اتتى ەكى اسكەرىنەن ايرىلىپ، ۆ.ي.پەتروۆ اۋىر جارالانادى. وسى قازا تاپقان ەكى سولداتتىڭ ءبىرىنىڭ شالا-جانسار جانى شىقپاي جاتقان ەكەن. ونىڭ مىلتىعىن الۋعا بارعان ءومىرباي دەگەن باتىردى سول اسكەر اتىپ جىبەرىپ، شەيىت كەتەدى.
ءشالديننىڭ قىزىل اسكەر الدىندا بەرگەن سەرتىن ورىنداي الماعان بۇل جەڭىلىسى كوممۋنيستەرگە اۋىر سوققى بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى سول كۇندەرى قىتاي مەملەكەتىنە نوتا جولداپ، مەرگەنباي الىپ وتكەن 300 ءۇيدى قايتارىپ بەرۋىن تالاپ ەتتى.
ءشالديننىڭ شاشكەسى
مەرگەنباي قولى قىتايعا كوشتى امان جەتكىزە سالىپ، ەلۋ شاقتى ساربازىمەن قايتادان شەكارادان بەرى وتەدى. كوشتە قالعان بىرەر سارباز ءبىر اپتا دەمالعاننان كەيىن عانا ىشكەرى كوشۋگە دايىندالا باستايدى. بۇل كەزدە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قىتايعا جولداعان نوتاسىندا ايتىلعان تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن شەكارا كۇزەتىندەگى قالماق-سىبە اسكەرى كوشكە تۇتقيىلدان شابۋىل جاسايدى. ەلدى توناپ، بىرنەشە ادامدى ءولتىرىپ، كوشتى نارىنقولعا ءبىر-اق ايداپ اكەلەدى.
ايداپ اكەلگەن ەلدى شالدين اتقوراعا قاماپ، تەرگەي باستايدى. مۇنى ەستىگەن مەرگەنباي ءتۇن ىشىندە نارىنقولعا استىرتىن كىرىپ، شالدينمەن بەتپە-بەت كەزدەسەدى. «تۇتقىندارى دەرەۋ بوساتپاساڭ، نارىنقولداعى بەكىنىستەرىڭنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرامىن» دەيدى دە شاي ءىشىپ وتىرعان شاشكەسىن اتىپ تۇسىرەدى.
مەرگەنباي بۇل وقيعا تۋرالى: «بۇرىن دامدەس بولعان ادام ەدى، ولىمگە قيمادىم» دەگەن ەكەن (بۇل وقيعانىڭ «مەرگەنباي وزەننىڭ ارعى جاعىندا تۇرىپ، ءشالديننىڭ سۋ ءىشىپ تۇرعان شاشكەسىن اتىپ تۇسىرگەن» دەگەن نۇسقاسى دا بار).
مەرگەنبايدان قورىققان شالدين تۇتقىنداردى تىزىمدەپ، ءبىر-بىردەن بوساتا باستايدى. وسى كەزدە ەل اراسىنان ءبىر ساتقىن شىعىپ، مەرگەنباي جاساعىنداعى ساربازداردىڭ وتە از قالعانىن، نارىنقولداعى زاستاۆانى قيراتۋعا شاماسى جەتپەيتىنىن حابارلايدى. مۇنى ەستىگەن شالدين تۇتقىنعا تۇسكەن مەرگەنباي ساربازدارىن جاركەنتكە ايداتىپ جىبەرەدى. ءومىربايدىڭ كەگىن العان ساربازدى جاركەنتەگىلەر ايۋاندىقپەن ازاپتاپ ولتىرەدى.
«حان-ءتاڭىرى» وپەراتسياسىنداعى ساتسىزدىكتەن كەيىن شالدين قاتاڭ سوگىس الىپ، تاعى قىزمەتىندە قالدى. بىراق، مۇنان كەيىنگى شايقاستاردا دا مەرگەنباي جاساعىنا قاۋقار تانىتا الماعان سوڭ، ونىڭ ورنىنا كالوەۆ دەگەن ۇلتى وسەتين ازامات تاعايىندالدى.
كالوەۆ قىرعىنى
ايگىلى كونستانتين چەرنەنكونىڭ (مەرگەنباي جاساعىن تالقانداي الماعان كونستانتين چەرنەنكو كەيىن قورعاستا بەكمۇراتوۆ جاساعىن جويىپ، قىزمەتى جەدەل وسكەن. ول 1984 جىلى كسرو جوعارعى كەڭەس پريزيدۋمىنىڭ توراعاسى بولىپ، كەڭەستەر وداعىن باسقاردى) كالوەۆ تۋرالى ايتقان اڭگىمەسىنە كەزەك بەرسەك.
كونستانتين چەرنەنكو - 1984-1985 جىلدارى كپسس وك باس xاتشىسى جانە كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى بولدى.
چەرنەنكونىڭ جاس كەزى
ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، كالوەۆ كەلە سالا قىتايعا قاشقان ەلدى اياماي قىرىپ، اتى شىققان ەدى. ول تۋرالى ۇزەڭگىلەس دوسى چەرنەنكو: «ءبىر كۇنى كالوەۆ مەرگەنباي جاساعى شەكارانى بۇزىپ وتكەنىن حابارلاپ، دابىل قاقتى. ءبىز وعان جەر جاعدايىن جاقسى بىلمەيسىز. بۇل شايقاسقا بارماي-اق قويىڭىز» دەدىك. ول ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا كونبەدى. «مەنىڭ قاسىمدا جەر جاعدايىن بىلەتىن قىزىل اسكەرلەر بولادى. مۇنداي ساتتە قول قۋسىرىپ وتىرا المايمىن» دەپ وتريادتى ءوزى باسقاردى.
كالوەۆ بۇرىنعى شالدين سەكىلدى اتىس بولىپ جاتقان جەرگە توتە بارعان جوق. مەن باستاپقىدا كومانديردىڭ بار بولعانى ءۇش شەكاراشى اتىسىپ جاتقان جەرگە بىردەن كومەككە بارماعانىن تۇسىنە المادىم.
سويتسەم، ول تەرىسكەي الاتاۋعا توتە تارتىپ، مەرگەنباي جاساعىنىڭ الدىن وراۋدى ويلاپتى (الدا كوش كەتىپ بارا جاتقان). ءبىز مەرگەنباي جاساعىنىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ سوققى بەردىك. بۇل شايقاس ءبىر تاۋلىككە سوزىلدى. مەرگەنباي اسكەرى سىتىلىپ كەتەتىن جول تابا الماي قينالدى.
ەكى جاق تا وقتى كوپ شىعىنداماي اتىستى. وق ءدارى تاۋسىلىپ، شايقاس اياقتالعان سوڭ، ءبىز ولگەندەردىڭ سۇيەگىن سانادىق. 30 باندى ءتىل تارتپاي كەتىپتى. مەرگەنبايدىڭ جارالى جەتى اسكەرىن قولعا تۇسىردىك. بىزدەن بىردە ءبىر ادامنىڭ شىعىنى بولعان جوق» دەيدى.
30 باندى دەگەنى قىزىلداردىڭ وزبىر ساياساتىنان قاشقان قاراپايىم حالىق بولاتىن. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، بوسقىندار ەدى.
«قاڭعىعان وق»
مەرگەنبايدى كالوەۆتىڭ قىرعىنى دا توقتاتا العان جوق. وگپۋ چەكيستەرى مەرگەنبايعا قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان ادام بولماسا، قىزىل اسكەردىڭ شاماسى جەتپەيتىنىن انىق اڭعاردى. قىزىلدار 2-3 جىل بويى «مەرگەنبايدى قولعا تۇسىرەمىن» دەپ قانشاما اسكەرىنەن ايرىلدى. ەلدىڭ تەڭ جارىمىنان استامى مەرگەنباي سىندى باتىرلاردىڭ كۇشىمەن قىتاي اسىپ كەتتى. سوندىقتان دا، قىزىلدار مەرگەنبايدىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن ارنايى جانسىزداردى جىبەرۋدى جيىلەتتى.
باتىردىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ ەشقايسىسى دا مەرگەنبايدىڭ اتىن اتامايتىن. مەرگەنباي وزىنە استىرتىن قاتەر ءتونۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبىلىپ، جۇرتقا «مەنى امانجول دەپ اتاڭدار» دەيدى ەكەن.
قۇرمانجان كوپىرى ماڭىندا مەرگەنباي جەرلەنگەن جەر
1932 جىلدىڭ كۇزىندە مەرگەنباي باتىر ويقاراعاي تاۋىمەن تاعى ءبىر كوشتى باستاپ، قىتايعا امان الىپ وتەدى. كوشكە جابىر قىرقاسىنان اسا بەرگەندە ارىپ-اشقان ەكى جىگىت كەلىپ قوسىلادى. اڭگىمە توركىنىنە قاراعاندا ولاردىڭ دا ويى شەكارا اسىپ كەتۋ ەكەن. جۇرت بۇل ەكەۋىنەن كۇدىكتەنبەيدى، قايتا مۇسىركەپ قاتارلارىنا قوسىپ الادى.
كوش تاڭ اتا حاسان قياسىنان ءوتىپ قىتاي جەرىنە اياق باسادى دا، تەكەس وزەنى ماڭىنا كەلگەندە قالماقتاردىڭ توسقاۋىلىنا تاپ بولىپ، اتىس باستالادى. شايقاستا جۇكەبايدىڭ ۇلى (كەرىمبالا اپانىڭ ۇلى) نۇر وققا ۇشادى. مۇنى كورگەن مەرگەنباي: «قاپ، مىنا يت قالماقتىڭ قاپىدا بىرەۋدىڭ جالعىزىن جايراتقانىن-اي... اتىڭدار، اياماڭدار كاپىرلەردى! قىرىڭدار» دەپ جاۋعا قارسى بەس وق شىعارىپ، كوشتى ءبىر اينالىپ، قورامساعا قول سالعاندا، تۋ سىرتىنان ەكى رەت وق اتىلادى. وق جوتادان ءتيىپ، قارنىن جارىپ شىققان. باتىر تىلگە كەلمەگەن كۇيى ءجۇرىپ كەتەدى.
سۇمدىعى سول، اجال وعىنىڭ الدىنان ەمەس، ارتىنان وراعىتىپ كەلگەنى ەدى. تۋ سىرتى دەگەن ءسوز – كوش، كوشتىڭ ءىشى ەمەس پە؟ جۇرت وسى كۇنگە دەيىن بۇل قازانى، ەلدەن ۇدىرە اۋىپ بارا جاتقان كوشكە جابىر قىرقاسىنان كەزدەيسوق قوسىلعان ەكى جىگىتتەن كورەدى. بۇلار «وگپۋ-ءدىڭ ادەيى دايىنداعان جانسىزدارى ەدى» دەسەدى.
«قازاقتى كوممۋنيستەردىڭ وزبىر ساياساتىنان اراشالاپ قالام» دەگەن اسىل ەردىڭ اقتىق دەمى 49 جاسىندا تەكەس وزەنىنىڭ بويىنداعى قۇرمانجان كوپىرى ماڭىندا ماڭگىلىككە ءۇزىلدى.
ۇلكەندەر قانداس، رۋلاس اعايىننىڭ اراسى بۇلىنبەسىن دەگەن نيەتپەن «مەرگەنبايعا تەكەس بويىنداعى شايقاستا قاڭعىعان وق ءتيىپ، شەيىت كەتىپتى» دەسەدى. سودان بولار، قاڭعىعان وقتىڭ قازاقتى قانداي وعلانىنان ايىرعانىن ءبىز ءالى دە باعامداي العاي كەلەمىز.
ءسوز سوڭى
قۇدايبەرگەن مەرگەنبايۇلى جامانكوزوۆ
مەرگەنباي باتىر تۋرالى اڭگىمەلەردى ايتۋعا جينالعان تۋعان-تۋىس
مەن وسى ماقالانى جازار الدىندا رايىمبەك اۋدانى تەكەس اۋىلىندا تۇراتىن قازاقتىڭ مۇزداۋانىنا اينالعان باتىردىڭ ۇلى قۇدايبەرگەن اقساقالدىڭ شاڭىراعىنا سوقتىم. باتىردىڭ تۋىستارى جينالىپ، ماعان وزدەرى بىلەتىن ءبىراز اڭگىمەنى ايتىپ بەردى.
قۇدايبەرگەن اقساقالعا اكەسى مەرگەنبايدىڭ وق تەسىپ وتكەن بەشپەتىنىڭ جۇرناعىنان ىرىم جاساپ كيىم تىگىپ بەرگەن ەكەن. سول بەشپەتتى كيگەن 2-3 جاستاعى ءسابي قازىر توقساننان اسىپتى. اقساقالدىڭ ماعان اڭگىمە ايتۋعا كۇيى بولمادى. بىراق، مەرگەنباي باتىردىڭ ءجۇرىپ وتكەن سوقتىقپالى-سوقپاقسىز جولىن قۇدايبەرگەن اقساقالدىڭ جانارىنان كورگەندەي اسەردە بولدىم.
ءتۇيىن
ۇلى دالانىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى حان-ءتاڭىرى ماڭىنداعى مۇزداۋاننىڭ قويناۋى تولعان ادام سۇيەگى... ەگەر مەرگەنبايلار ءتىرى بولسا، ول اسۋدا مۇنشا حالىق قىرىلار ما ەدى؟ مەنى وسى سۇراق مازالايدى...
مەرگەنبايدىڭ رۋحى حان-تاڭىرىدەي اسقاق ەدى. ول – كوممۋنيستىك-توتاليتارلىق جۇيەگە مۇزداۋان سەكىلدى وتكەل بەرمەس اسۋ بولدى.
ول اسۋ قازاق دەگەن حالىق باردا كۇن ساناپ اسقاقتاي بەرەدى....
10 قاڭتار، 2019 جىل
قانات ابىلقايىر
Abai.kz
