بىزدىڭشە، ءدىن – قايسىبىر قوعام-قاۋىمعا، جالپاق جۇرتقا باعىتتالسا، ءداستۇر ناقتىلى ءبىر ۇلتقا ارنالعان دۇنيە. تاعى، بۇلاردىڭ اراسىندا قىلداي ءجىپ-جىڭىشكە شەكارا بار. ونى اق پەن قارا، اششى مەن تۇششىنى انىق اجىراتار تانىم-تارازىنى، پاراسات-پايىمدى باسشىلىققا الۋ ارقىلى عانا بايقاپ-باعامداۋعا تولىق نەگىز بار. بۇگىندەرى ەل ءىشىن الاتايداي بۇلدىرگەن، نيگيليزمگە نەگىزدەلگەن ءدىني-ەكسترەميستىك اعىمدار سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، باي ادەبي قازىنا، مادەني مۇرا، تاريح، شەجىرە سەكىلدى اتادان اكەگە، اكەدەن بالاعا ميراس بوپ بەرىلگەن قۇندىلىقتاردى جوققا شىعارۋدا. قازاقتا سوعان قارسى تۇرار «انتيۆيرۋس»، «يممۋنيتەت» بولماسا، ءبارى بەكەرشىلىك. «قۇران كارىمنىڭ» «اعراف» سۇرەسىندەگى: «ولاردىڭ جۇرەكتەرى بار، الايدا ولار ونىمەن تۇسىنبەيدى. كوزدەرى بار، ونىمەن كورمەيدى. جانە ولاردىڭ قۇلاقتارى بار، ول ارقىلى ەستىمەيدى» دەگەندى سوقىر سەنىم ارتىنان ەرگەندەرگە قاتىستى دا ايتساق ارتىق ەمەس.
ال، حاكىم اباي نە دەيدى ەكەن:
باسىندا مي جوق،
وزىندە وي جوق،
كۇلكىشىل، كەردەڭ ناداننىڭ.
كوپ ايتسا، كوندى،
جۇرت ايتسا، بولدى.
ادەتى نادان ادامنىڭ.
بويدا قايرات، ويدا كوز
بولماعان سوڭ، ايتپا ءسوز.
«ول «ءبىر» دەگەن ءسوز عالامنىڭ ىشىندە، عالام اللا تاعالانىڭ ىشىندە» دەپ ايتقان، «تولىق ادام» ءىلىمىن ناسيحاتتاپ وتكەن، ءارى ەڭ باستىسى – قازاق، مۇسىلماندىق شىعىس پەن باتىس وي-قازىناسىنان ءنار العان «قازاقتىڭ باس اقىنى» (ا.بايتۇرسىنۇلى) دىنگە اسقان ۇستامدىلىقپەن قاراعانى بەلگىلى. كارل پوپپەرگە سايكەس، «تاريح قايتالاناتىنىن» ەسكەرسەك، گەگەمونيالار مەن مۇددەلى توپتار قارۋىنا اينالعان ءتۇرلى اعىمداردىڭ ماقسۇت-مۇراتى – ادامزات الدىندا يسلام الەمىن قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋ، اسكەري، گەنوفوندتىق كۇش-قۋاتتى قۇرتۋ، رۋحاني تۇرعىدان السىرەتۋ، دەگراداتسياعا ۇشىراتۋ، ساياسي تۇراقسىزدىق ورناتۋ. شىڭعىس ايتماتوۆ جولامانىنىڭ (ماڭگۇرت) ادام ايتسا نانعىسىز ايۋاندىققا بارعانى سەكىلدى، زومبيگە اينالعان ەكسترەميستەر دە ەل، جەر، مەملەكەت ءۇشىن اسا قاۋىپتى. وكىنىشكە قاراي، ولار بىرەۋدىڭ قولىندا قۋىرشاق بوپ، ساياسي مۇددەلەر ساحناسىنا ويناپ جۇرگەنىنەن بەيحابار. بۇعان قارسى تۇرۋ ءۇشىن ءار ينديۆيد ءوزىنىڭ ىشكى ەتيكالىق، ەستەتيكالىق نورمالارىن ساقتاي وتىرا، ءدىني ساۋاتتىلىقتى كۇشەيتۋى قاجەت دەگەن ويدامىز. ءجۇسىپ بالاساعۇن «قۇتتى بىلىك» اتتى داستانىندا باۋىرمالدىق، ىنتىماق، بىرلىك، ادامي قارىم-قاتىناس، قايىرىمدىلىق، جاقسىلىق جاساۋعا جاعداي تۋعىزار قوعامدىق ومىرگە بەت بۇرۋعا شاقىرادى:
- كەتىپسىڭ ەلدەن بەزىپ قۋ دالاعا،
قاراماي ۇلىس، زالىق، كەنت-قالاعا.
ءجۇر دەيدى تاۋ ءىشىن تۇراق ەتىپ،
تابىنىپ ءبىر اللاعا جىراق كەتىپ.
نە قىلدى اعايىنىڭ سونشا ساعان،
نەگە سەن شەتتەپ كەتتىڭ، ايتشى ماعان!
نەمەسە:
- قالادا قۇلشىلىق قىل، كەتپەي قاشىپ،
بەرەرسىڭ ىزگىلىكتىڭ جولىن اشىپ.
حالىققا پايدالى بول اقىلداسىپ،
تۋىسقا باۋىرمال بول جاقىنداسىپ!
كوز ساپ ءجۇر جەتىم، جەسىر، اقساققا اسا،
قالماسىن سوقىر، مەشەل كوزدەن تاسا.
اقيقات – بىرەۋ، شىندىق – كوپ. سەبەبى، اركىمنىڭ ءوز شىندىعى بار. اقيقاتقا ارقاي جان ارقيلى جولمەن جەتەدى. سول ۇزاق جولدا بىرەۋ تۇماندا اداسادى، بازبىرەۋ جار جاعالايدى، ال يمانى كامىلى عانا وعان «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» امان-ەسەن بارادى. اللانى تانۋ – وڭاي دۇنيە ەمەس. عۇلاما-دانالار، ويشىلدار سوعان بۇكىل سانالى عۇمىرىن سارپ ەتكەندىگى داۋسىز. ال، بەلگىلى نارسەنىڭ بايىبىنا بارماي، شالا ساۋاتپەن اقيقاتقا جەتەمىن دەۋ – اداسۋدىڭ اداسۋى. بىزدىڭشە، تولىسۋعا باستار قۇناردى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى شامالى. ويتكەنى، ءبارى – وزىمىزدە. ماسەلەن، «كابۋسنامانىڭ» قىرىق ءتورتىنشى تاراۋىندا اۆتور ادامدىقتى بىلايشا تارقاتادى: «ەي، پەرزەنتىم، ەگەر سەن جومارت ادامدار حالقىڭا قىزمەت ەتۋدى ۇناتساڭ اۋەلى جومارتتىقتىڭ نە ەكەنىن جانە ونىڭ قايدان كەلىپ شىعاتىنىن ءبىل. ادامنىڭ ادامدىق قاسيەتىندە ءۇش نارسە بار. بۇل ۇشەۋدىڭ ءبىرى – اقىل، ەكىنشىسى – تۋرالىق، ءۇشىنشىسى – جومارتتىق (ادامگەرشىلىك، ساقيلىق، قولى اشىقتىق)». راسىندا، كەيقاۋستىڭ «ەگەر سەن جومارت ادامدار حالقىڭا قىزمەت ەتۋدى ۇناتساڭ اۋەلى جومارتتىقتىڭ نە ەكەنىن جانە ونىڭ قايدان كەلىپ شىعاتىنىن ءبىل» دەگەنىندەي، ءدىندى بىلگىڭ كەلسە، اۋەلى بەتىنەن قالقىماي، ءتۇۋ تەرەڭىنە ءۇڭىل دەر ەدىك. كىسى بويىندا جوعارىدا ايتىلعان ءۇش قاسيەت بولماسا، وندا ول سالعىرتتىق، ەنجارلىق، پاراساتسىزدىق، ناداندىق، ويسىزدىق پەن داۋرىقپاشىلدىققا ۇرىنارى ءسوزسىز. اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي «فيلوسوفيالىق تراكتاتتارىندا»: «ءبىرىنشى تۇلعانى الاتىن بولساق، وندا عاشىق بولۋشى – عاشىق ەتۋشىنىڭ ءوزى; ءتىپتى باۋراتۋشىنىڭ ءوزى باۋراۋشىمەن بىردەي. سونىمەن، ول – ءارى عاشىق بولۋشى، ءارى قۇشتارلىق ماحاببات تۋعىزۋشى ءبىرىنشى تۇلعا» دەيدى. «ءبىرىنشى تۇلعانى» تاپ باسىپ تانۋ ءۇشىن تەرەڭ ءبىلىم، تاريحي-مادەني نەگىز، تاجىريبە مەن ۋاقىت قاجەت. «اتا-بابالارىمىز سونشا عاسىردان بەرى اداسپاي كەلگەندە ءبىزدى قالايشا الباستى باستى؟!» دەگەن زاڭدى سۇراق-ساۋال تۋادى. مۇنىڭ الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، ەكونوميكالىق، فورماتسيالىق فاكتورلارىمەن قاتار، سالت-ءداستۇر، قازاقى دۇنيەتانىمنان الىستاۋ، جاھاندانۋ، تەحنوكراتيا، ينفورماكراتيانىڭ دا ساناعا اسەرىن جوققا شىعارا المايمىز. ءدىن – كىسىدەن ىشكى پلاستيكانى قاتتى تالاپ ەتەر ءومىردىڭ ماڭىزدى سالاسى. ءبىر بايقاعانىمىز، ءدىني اعىمدار سىرتقى اتريبۋتسياعا، فورماعا عانا ءمان بەرەدى، ال ونىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلمەيدى ەكەن. بۇل – ميگەل دە سەرۆانتەس دون كيحوتىنىڭ اپەندەلىگىمەن پارا-پار تىرلىك...
ءدىن – عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت، جالپى ويدىڭ قوزعاۋشى كۇشى، گەنەراتورى. وسى ورايدا، ورىستىڭ ۇلى ويشىلى لەۆ شەستوۆتىڭ سەنىم جونىندەگى مىنا تۇجىرىمى كوكەيگە قونادى: «يستينا لەجيت پو تۋ ستورونۋ رازۋما ي مىشلەنيا – ەتو نە رازرىۆ س درەۆنەي فيلوسوفيەي، كاك گوۆوريل تسەللەر، ەتو – ۆىزوۆ ەي». «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى. ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ، جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى»، – دەيدى اباي. حاكىم ۇعىمىنداعى ماحابباتىڭ اياسى كەڭ: ادامعا دەگەن ماحاببات، اللاعا دەگەن ماحاببات... وسىلاردىڭ ىشىندەگى كوبىنە-كوپ حافيز، حايام، ءجامي، رۋمي، فيزۋلي، ساعدي، ياساۋي سياقتى شىعىس شايىرلارىنا ءتان ورتاق ەرەكشەلىك – جاراتۋشىعا دەگەن ماحاببات. بۇل – سەزىمدەردىڭ ەڭ ۇلىسى، سەزىمدەردىڭ پاتشاسى، سەزىمدەردىڭ سەزىمى. بۇل كۇيدى بۋدديزمدە نيرۆانا دەپ اتايدى. ياعني، ادام بارلىق قيىندىق، جاماندىق اتاۋلىسىن ۇمىتىپ، تولىعىمەن تازارادى. ال، تازارعان ادام دۇنيەنى ەمەس، ءوزىن جاراتقان قۇدايىن تانۋعا ۇمتىلىس جاسايدى. قانشا ۋاقىتتان بەرى: «كىمسىڭ؟» – دەسە: «ءالحامدۋلليلاھ، مۇسىلمانمىن!»، ال: «قاشاننان بەرى مۇسىلمانسىڭ؟» – دەسە: «الىمساقتان بەرى!» – دەگەن، يماننىڭ بارلىق شارتىنا بەرىك ەل ەدىك. الىمساقتان دەگەنىمىز، ول قاي زامان؟! ول ءالى ادام دا جاراتىلماعان، ادامنىڭ رۋحى جاراتىلعان ۋاقىت...
تەرىس اعىمدار وكىلدەرى: «سالت-ءداستۇر «بيدعات». ول دىندە جوق. پايعامبارىمىز ونى ىستەگەن جوق» دەگەن سياقتى ءارتۇرلى دالەلى جوق سىلتاۋلاردى ايتادى. اللاعا شۇكىر، اسىل دىنىمىزگە قاراما-قايشى كەلمەگەندىكتەن قازاقتىڭ ۇلكەندى سىيلاۋ، باتا الۋ، ايەلزاتى ەر ادامنىڭ الدىن كەسىپ وتپەۋى سىندى عۇرىپتارى ومىرشەڭ بولىپ بۇگىنگە دەيىن جەتتى. ەگەر حالىققا ءبىر دۇنيە ۇناماسا، ول سەگمەنتاتسيا نەگىزىندە وزىعى مەن توزىعىن شىعارىپ تاستاپ وتىرادى (وسىناۋ ءۇردىس بەيسانالى تۇردە جۇزەگە اسادى)... ۇلتتىق سانانىڭ تىرەگى – ءتىل. سول سەبەپتى دە، قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحى بارىسىندا قالىپتاسىپ، وزگەرىپ، دامىپ وتىرعان دۇنيەتانىم كوكجيەگى، ۇلتتىق-مادەني جانە ويلاۋ ەرەكشەلىگى ءتول تىلىمىزدە ايقىن كورىنىس تاپقانى راس. ءبىز مۇنى حالىقتىڭ كۇندەلىكتى كوممۋنيكاتسياسى بارىسىندا ايرىقشا بايقايمىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، تەرىس اعىمداعىلار ءبىر-ءبىرىن «اھي» دەپ ايتاتىنى بار. قازاق كوزىنىڭ كەمىستىگى بار ادامدى «اقي» دەۋشى ەدى؟! «اھي» دەگەننەن گورى باۋىرىم، ال «يفتاردىڭ» ورنىنا قازاقى تانىمعا سايكەس اۋىزاشار دەگەن ءسوزدى قولدانساق يسلامياتقا قايشى كەلە مە ەكەن؟! جوق. ءدىني فاناتيزمگە بوي ۇرعاندار ءتۇس جورۋعا ءتىس-تىرناعىمەن قارسى. الايدا، «الپامىس»، «قوبىلاندى»، «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش» سياقتى جىر-داستانداردا ءتۇس كورۋ ۇلگىلەرى جەتەرلىك. ال، حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ءتۇس تۋراسىندا «تازشانىڭ ءتۇسى» اتتى ەرتەگىسىندە باياندالادى. ولاردىڭ سۇرىپتالعان نۇسقالارى كوركەم ادەبيەتتە كورىنىس تاپقان. ءدىن بويىنشا ءتۇستىڭ ءشايتانيى جانە ءراحمانيى بولادى ەكەن. الاش قايراتكەرى حالەل دوسمۇحامەدۇلى: «ءتۇس جورۋدىڭ قازاقتار اراسىندا دا ۇلكەن ءمانى بار ەكەنى ەجەلدەن بەلگىلى، سول سەبەپتى دە ەل ىشىندە ارنايى ماماندار – ءتۇس جورۋشىلار دا ۇشىراسادى» دەپ جازعان. مەنتاليتەت دەگەندى ەستەن شىعارماعان ابزال. سەبەبى، ول – ءار ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىك-ارتىقشىلىعىن ايقىندايتىن قۇبىلىس. ءوز تاراپىمنان ۇسىنارىم: قازاق ەلىنىڭ مەكتەپ، كوللەدج، ليتسەي مەن ۋنيۆەرسيتەت جوبا-جوسپارىنا ءدىن مەن ءداستۇردى قامشىنىڭ قوس ورىمىندەي قاتار وقىتاتىن ارنايى ءپان ەنگىزىلۋى كەرەك. باسقانى ايتپاعاندا، «بابالار ءسوزى» اتتى 100 تومنان قۇرالعان قازىنا-بايلىقتى تانىم-تۇسىنىك دەڭگەيىندە ءالى كۇنگە دەيىن تولىق يگەرە الماي كەلە جاتىرمىز (جالپىۇلتتىق سيپات جوق). فيزيكتەرگە سالساق، عالام «ۇلكەن جارىلىستان سوڭ» پايدا بولىپتى (!), ال «ءتورت قاسيەتتى كىتاپتىڭ» ءبىرى – «ىنجىلدە» («بيبليا»): «اۋەلى ءسوز بولدى. ول ءسوز – قۇداي ەدى» دەلىنگەن. وكىنىشكە قاراي، بىزدە كومپاراتيۆيستيكا جاعى كەمشىن...
باعزىدان-اق اتا-بابالارىمىز: «تەگىن بىلمەگەن – تەكسىز، جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز» دەگەندى ساناعا ءسىڭىرىپ كەلدى. بۇل – قاندى بۇزىپ الماۋدىڭ امالى ەدى. تەگەۋرىنى مىقتى تەكتىلىكتىڭ تامىرىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن اۋەلى قازاقتىڭ جەتى اتادان تاراتاتىن ءداستۇرىن زەرتتەپ-زەردەلەگەن جون. ءدىن مۇنداي ەرەكشەلىكتى ەسكەرمەۋى مۇمكىن، بىراق ءداستۇر وعان ەرەكشە ءمان بەرەدى. تەكتىلىكتىڭ ايقىن كورىنىسىن جىراۋلار پوەزياسىنان كورەمىز. ايتالىق، اسان قايعى، دوسپامبەت جىراۋ، شالكيىز جىراۋ، اقتامبەردى جىراۋ، بۇقار جىراۋ، ت.ب. – ءوز كەزەڭىنىڭ پالساپالىق يدەالدارىن بىلدىرگەن ويشىلدار شوعىرى...
ەكسترەميستەر ءۇشىن وتان دەگەن ۇعىم اتاۋىمەن جوق. مۇنى اشىق ايتۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى، ولار الدانىپ، ايدالاداعى سيرياعا «جيھادقا» بارماس ەدى. جالپى، جيھاد اراب تىلىنەن سوزبە-ءسوز تارجىمالاعاندا «ىقىلاستانۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ول – يسلامداعى تەولوگيالىق كونتسەپتسيا. اتالعان ءسوز «قۇران كارىمدە» 41 رەت كەزدەسەدى. جيھاد ۇعىمى ءبىر كەزدەرى «عازاۋاتپەن» قاناتتاس بولعان-دى. بىراق، ءتورت ءتۇرىن ەسەپكە الماعاندا، جيھادتىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەي-دارەجەسى بۇل – اللاعا بارار جولدا ءوزىڭدى جەتىلدىرۋ. ياعني، قۇدايعا بارۋ ءۇشىن شاھيد يسلامداعى بارلىق تالاپ-تىلەكتەرگە ساي بولۋى كەرەك. ەڭ نەگىزگىسى – ول يسلام جولىندا ءوزىن-ءوزى قۇرباندىققا شالۋى كەرەك. دەگەنمەن، بۇگىندەرى ونىڭ قاجەتتىگى جوق. ءبىز دامۋ تاريحىمىزدا ءالى كاۋىرلەر مەن مۇسىلمانداردىڭ جان الىسىپ-جان بەرىسەر «اقىرعى سوعىسىنا» ءالى جەتكەن جوقپىز. سوندىقتان دا، بەيبىت، ءھام مامىرستان زاماندا جيھاد تۋرالى ءسوز قوزعاۋ – كۇلكىلى جاعداي. جۇرەگىندە يمانى بار جان ساتقىندىق پەن قياناتقا بارماسى انىق. اقىل مەن جۇرەك ءبىر-ءبىرىن «تىڭداعاندا» عانا ادام يماندى بولماق. يماندىلىق – ادامگەرشىلىك، ۇلتشىلدىق، بىرلىك، ادالدىق، باتىرلىق، بىلىمدارلىقتى جيناقتاعان كونتسەپت.
ارابتاردا حيدجاب، قازاقتاردا كيمەشەك بار. جانە، ءار رۋدىڭ ءوز كيمەشەگى بولعان-دى. ارابستان دالاسى ءشول بولعاندىقتان دا، ولاردىڭ ايەلدەرى كوزدەرىن عانا كورسەتىپ، قالعان دەنە مۇشەلەرىن ء(اۋرات جەرلەرىن) تۇمشالاعان ەكەن. تاعى، ارابتار جىلقىنىڭ ەتىن تارتىنادى. وعان ەكى سەبەپ بار: ءبىرىنشىسى, جاعرافيالىق، ەكىنشىسى, مادەني فاكتور. قازاق ايەلدەرىنىڭ كيمەشەگىنە تەڭ كەلەر كيىم بار ما؟! ونىڭ دەنساۋلىققا پايداسى زور. ماسەلەن، الدىڭعى ءوڭىرى كىندىكتەن تومەن ءتۇسىپ، بىرنەشە قابات كەستەلەنگەن-ءدى. ياعني، ومىراۋدى جاۋىپ تۇرادى، ءارى توسكە سۋىق وتكىزبەيدى. ارتى ءۇشبۇرىشتالىپ كەلەدى-داعى، تىلەرسەككە دەيىن توگىلىپ تۇرادى، بەلدى سۋىقتان قورعايدى. ەڭ قىزىعى، ارابتار ولگەن كىسىنى سول زاماتتا-اق جەرلەيدى. سەبەبى، جەرى ىستىق. ءمايىت يىستەنىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ال، ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدە جان-جاقتاعى اعايىن-تۋىسىن، دوس-جاران، كورشى-قولاڭ كۇتەتىن جاقسى ءۇردىس بار. اتامقازاق كوڭىلى سۋىسىن، ءبىر ۋىس توپىراعىن سالسىن دەگەنگە ەرەكشە ءمان بەرگەن. سول ارقىلى ءار ادام ءومىردىڭ جالعان ەكەنىن ۇعىنعان-دى. قازاق قىزدارى ەجەلدەن-اق كيىمنىڭ ءتاۋىرىن كيىپ، اشەكەيدىڭ اسىلىن تاعىپ وسكەن. ولار اشەكەي بۇيىمدارىن ساندىك رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ارتىنداعى سىڭلىلەرىنە مۇرا بوپ ساقتالۋ ءۇشىن دە تاققان. قىز بالا بەس جاسىنان-اق سانمەن بوي تۇزەپ، قولىنا بىلەزىك، قۇلاعىنا سىرعا، كامزولىنا كۇمىس قۇيمالار تاققان ەكەن. ايەل اشەكەيلەرى تەك ءسان-سالتاناتپەن عانا ەمەس، نانىم-سەنىممەن دە بايلانىستى بولعان. اشەكەيىنە قاراي ايەلدىڭ جاسىن، الەۋمەتتىك ستاتۋسىن، ءوڭىرىن انىقتاۋعا بولادى ەكەن. مىسالى، بەسبىلەزىك، بەسقاستى جۇزىك، بوگىرە، اداي جۇزىك، اقىق تاستى جۇزىك، ايكەل، دان القا، ءدىلدا القا، بويتۇمار، قۇستۇمسىق جۇزىك، ءمورلى جۇزىك، شاشباۋ، شاشقاپ، شاشتەڭگە، شولپىلاردىڭ وزىندىك تاريحى بار. اقتاڭگەر اقىنىمىز ماعجان جۇماباەۆتىڭ «شولپى» دەگەن ولەڭى دە بار...
قازاق حالقى ۇرلىقتى ەڭ ۇلكەن كۇنا دەپ بىلگەن. سوندىقتان دا، قوعام ولاردى قابىلداماعان، ولاردى «الاياق» دەپ اتاعان. «ادامنىڭ الا ءجىبىن اتتاما» دەگەن ءسوز سودان قالسا كەرەك. اسىرەسە، ات ابزەلدەرىن ۇرلاۋ – اۋىر ۇرلىق بوپ سانالعان. توبە بي – تولە بي جىلقىنىڭ شىدەرى مەن تۇساۋىن ۇرلاعاندارعا توعىز مال ايىپ سالعان. بي ول ۇكىمىن: «تۇساۋ ات ساقتايدى، ات ەر ساقتايدى، ەر ەل ساقتايدى» دەپ تۇسىندىرگەن-ءدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى وزگە حالىقتىكىنەن كەم ەمەس دەپ ويلايمىز. ەرتەدەگى شەبەرلەر ۇلتتىق ءبىتىم-بولمىسقا ءتان ءارتۇرلى كيىم ۇلگىلەرىن تىككەن. مىسالى، بوكەباي، قاسابا، قۇلاقشىن (مالاقاي), جالباعاي، ساۋكەلە، جەلەك، جىعا، كۇندىك، جاۋلىق، كيمەشەك، كەۋدەشە، بەشپەنت، شەكپەن، جاقى (قۇلىن جاقى، تاي جاقى), جاداعاي، تۇلىپ، ىشىك، كۇپى، كەبەنەك، بەلدەمشە، بەلبەۋ، ۇلتارما، كەبىس، قۇرىسقاق، ت.ب. ال، قازاق ءۇشىن جىلقىنىڭ ورنى بولەك، الابوتەن. ونى كەرەك كەزىندە بالاسىنداي باعالاپ قاراعان. اگاراكي، ات الدا-جالدا ءبىر دەرتكە ۇشىراسا ونى ەمدەگەن. قازاقتا ءمانىن ءالى تولىق تۇسىنبەگەن سوزدەر بار. بۇل جىلقى مالىنا دا بايلانىستى. ايتالىق، ايعىر، ارعىماق، ارقالىق، اۋىزدىق، بايتال، بيە، بەستى، دونەن، جاباعى، جابى، جورعا، قازانات، قۋلىق، قۇلىن، قۇنان، ماستەك، ساياق، سايگۇلىك، ساۋرىك، تاي، تۇلپار، ت.ب. پاتشا ۇكىمەتى: «قازاقتىڭ استىنداعى اتىن الساق – جەڭەمىز!» دەگەن قاعيدانى ۇستانعانى شىندىق. بۇركىت تە قازاق ءۇشىن – كيەلى، قاستەرلى قۇس. اتامقازاق قىران قۇستىڭ جاداعايىن تورىنە ءىلىپ قوياتىن بولعان ەكەن. بۇل وعان دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. بۇركىتتى ەجەلدەن «قاسيەتتى قۇس» دەپ قاستەرلەپ، «كوك ءتاڭىرىسى» دەپ اتاعان. بۇركىت – جىرتقىش قۇس. ەل-جۇرت بۇركىتتى اقيىق، مۇزبالاق، قاراشا، كوكتابان، شوگەل، كوك بۇركىت، سۋ بۇركىت، دالا بۇركىت، تاۋ بۇركىتى دەپ بولگەن.
الىبەك بايبول
