عىلىمنان، وقىتۋشىلىقتان كەيىن قاراي سىرعىڭقىراپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنە، ونىڭ ىشىندە، اقىندىق پەن جازۋشىلىققا، ءداستۇرلى انگە قاراي بەت بۇرىپ، جارىتىپ ەشتەڭە شىعارماسام دا، وعان كۇمپ ەتە ءتۇسۋىمنىڭ وزىندىك سىر-سەبەپتەرى بار. سودان بەرى مالتىعىپ شىعا الماي، تەرەڭىنە قاراي سۇڭگىپ كەلەمىن. ۇڭگىپ سۇڭگىگەن سايىن تەرەڭى جەتكىزەتىن ەمەس. ءتۇپسىز: وزىنە قاراي تارتىپ، جۇتا بەرەدى، جۇتا بەرەدى، جۇتىلا بەرەسىڭ... ءوزىمنىڭ دوستارىم، اقىن ابۋباكىر قايراننىڭ وقىعان ولەڭدەرى مەن ءانشى جولامان قۇجيمانوۆتىڭ شىرقاعان اندەرىن تىڭداعان سايىن وسىنداي ءبىر تۇسىنىكسىز كۇيگە بولەنەمىن.
ءجا، ايتقىم كەلگەندى باسىنان باستايىنشى...
وتكەن عاسىردىڭ 86 جىلىنىڭ جازى بولسا كەرەك. سەمەي وبلىسى جاڭاسەمەي اۋداندىق «ەرتىس وتتارى» گازەتىندە اۋدارماشى بوپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەنمىن. رەداكتسيا سەمەي قالاسىنىڭ ورتالىعىندا، وبلىستىق گازەت جاقىن ماڭدا، اباي بابامىز دا كەزىندە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ن.ۆ.گوگول كىتاپحاناسى دا ءدال قاسىمىزدا. ورتالىق ساياباق تا الىس ەمەس: قول سوزىم عانا جەردە. ونىڭ ىشىندەگى قىمىزحانادا كۇمبىرلەپ كۇي تارتىلىپ، قازاقتىڭ حالىق اندەرى شىرقالىپ جاتادى. سول ماڭدا شاحمات، دويبى، دومينو وينايتىن زەينەتكەر شالدار دا اجىك-كۇجىك اڭگىمەلەسىپ، ويىننىڭ قىزىعىنا باتادى. سابيلەرىن جەتەلەگەن جاس-جۇبايلار دا، بالمۇزداق اڭدىعان بالالار دا وسىندا. ايتەۋىر، سەمەي قالاسىنىڭ جاز ايلارىنداعى قىم-قۋىت قىزىعى وسا ارادا.
ءوزىم دە وسىنداي قىزىقپەن جۇرگەن كەزىمدە قويۋ قارا شاشىن ءبىر جاعىنا جاتقىزا تاراعان قارا تورىلاۋ تارتىمدى ءبىر جىگىتتى ەكى-ءۇش رەت كوزىم شالدى. كوزى ويلى، ءجۇزى مۇڭلىلاۋ. ىزدەگەنى بىزدىكى سەكىلدى قىمىز بەن قىزىق ەمەس، باسقا سەكىلدى. بىردە «سەمەي تاڭى» گەزەتىنىڭ جىگىتتەرىمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىمدا، سول جىگىت بىزگە ءبىر رەت جالت قارادى دا، امانداسپاستان وتە بەردى. بىراق، ءبارىمىزدى تانيتىنى بايقالىپ تۇردى.
- تالعات كەڭەسباەۆ دەگەن جازۋشىسىماق جىگىت وسى. «قىزعىش قۇس» دەگەن ءبىر اڭگىمەسى شىعىپ ەدى، قۇداي-اۋ، جەر-كوككە سىيماي ءجۇر. الماتىدا روللان دەگەن جازۋشى تۋىسقانى بار. سونى جاعالاپ-جاعالاپ، قاڭعىپ-قاڭعىپ قايتىپ كەلىپتى عوي،- دەدى جىگىتتىڭ ءبىرى. ءسويتىپ، تالعات دەگەن جىگىت ەكەنىن، جازۋشىلىقپەن اينالىساتىنىن ءبىلدىم.
جازدىڭ ءبىر شىلىڭگىر ىستىق كۇنى رەداكتسياعا كەلىپ تۇر. قولىندا شيىرشىقتاۋلى گازەت. ماشينكاعا ءتونىپ وتىرعان ماعان جاقىنداپ، قولىن ۇسىندى دا:
-سەنىڭ اسقار ەكەنىڭدى بىلەم. ساعان ءبىر شارۋامەن كەلدىم. مىناۋ – «قىزىل تۋ» گازەتىندە شىققان تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ دەگەننىڭ ولەڭدەرى. وقىشى ءوزىڭ! سۇمدىق! عاجاپ! وسىنى ماشينكاعا باسىپ بەر. الماتىعا الىپ كەتىپ، «قازاق ادەبيەتىنە» شىعارتام،- دەدى. ولەڭدەردى سۇيسىنە وقي وتىرىپ، باسىپ بەردىم.
ول جوق بوپ كەتىپ، تالاي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قايتا پايدا بولدى. ەكەۋىمىز ەجەلگى دوستارداي قاۋىشىپ، اندا-مۇندا جۇرگەن ول، ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ ۇيدەن ءبىر-اق شىقتى. ول كەزدە جازعى دەمالىس، قاتىنىم ۇلدى الىپ، اكە-شەشەمدىكىنە، زايسانعا كەتكەن. مەن كىشكەنتاي ۇيىمىزگە ءبىر بولمە قوسىپ سالىپ جاتقام. تالعاتتىڭ جۇمىسقا ەبى جوق، بىراق، تاماق ىستەۋگە شەبەر. جۇمىستان كەيىن، نە دەمالىس كۇندەرى قۇرىلىسپەن اينالىسامىن. تالعات تاماق پىسىرەدى. ءسويتىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە تالعات:
-اسەكە، سەن جولامان قۇجيمانوۆ دەگەن ءانشىنى بىلەسىڭ بە؟ داۋىسى دەگەن سۇمدىق، كەرەمەت، عاجاپ! بىراق، ءاندى داۋىسىمەن ەمەس، جۇرەگىمەن، جان دۇنيەسىمەن ايتادى. الىستا ەمەس، مىنا تسەمپوسەلوكتاعى تەحنولوگيچەسكيدىڭ جاتاقحاناسىندا تۇرادى. بۇگىن دەمال. مەن سەندەردى تانىستىرايىن. بۇگىن ءان تىڭداپ قايتايىق، - دەگەنى.
ءسويتىپ، دوسىم تالعات كەڭەسباەۆتىڭ ارقاسىندا عاجاپ ءانشىنى تاپتىم. عاجاپ ءانشىنى ەمەس، ءومىر بويى ىزدەگەن، بىراق، قاي جەردە كومۋلى جاتقانىن بىلمەگەن قازىنامدى تاپتىم. سالىپ جاتقانىم شامالى بولسا دا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى قازىنادان قالاعانىمشا الامىن. سول ءۇشىن دە جازۋشى دوسىم تالعات كەڭەسباەۆقا مىڭ دا ءبىر راحمەت!
ءبىر اي شاماسىندا ما، بالا قۇشاقتاعان قاتىنىم كەلدى دە، تالعات تۋىستارىنىكىنە كەتتى. سودان بەرى كەزدەسىپ قالعان جەردە ءبىر-ءبىرىمىزدى جىلى تارتاتىنىمىز بولماسا، قويىنداسا ارالاسپايمىز. ايتەۋىر، مەن ونى قاتتى قادىرلەيمىن، شىعارماشىلىعىن باعالايمىن. كەيبىر جىگىتتەردىڭ ايتاتىن ساندىراق اڭگىمەلەرىن قۇلاعىما دا قىستىرمايمىن. ەكەۋىمىز الىس تۇرىپ جاتساق تا، جۇرەگىمىز جاقىن ەكەنىنە سەنەمىن.
جولامان ەكەۋىمىز سەمەيدە سايراندى سالدىق. توي-تومالاقتار ەكەۋىمىزسىز وتپەيتىن. مەن – اسابامىن، ول – ءانشى، ءارى، بەتاشار ايتادى. اتاق-داڭقىمىز ەندى دۇرىلدەپ كەلە جاتقاندا، ول مادەنيەت وتانى جانە ءان ورداسى الماتىعا تارتىپ وتىردى. ىلە-شالا اسپيرانتۋراعا ءتۇسۋ ءۇشىن مەن دە جەتتىم سوڭىنان. ماقساتىم وقۋعا ءتۇسۋ ەمەس، جولاماندى تاۋىپ، جولامانمەن قاۋىشۋ.
وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن قىم-قۋىت تىرلىك باستالىپ كەتتى. تىرلىكتى قويشى، كەڭەستىك جۇيە قۇلاپ، ويپىل-تويپىل زامانعا تاپ بولدىق. كوزدە جاس: جۇرەك جىلاۋلى، جۇباتاتىن جولامان جوق. تاپپايمىن.
قازاق ونەرىنىڭ ءدۇلدۇلى – ءان بۇلبۇلى جانىبەك كارمەنوۆ اياق استىنان قازاعا ۇشىراپ، تيۋز-دا مارقۇممەن قوشتاسۋ ءوتتى. جانىبەكپەن باقيلىققا باقۇلداسىپ، «ءاي، نە جولى قوشتاسۋعا كەلمەيسىڭ؟» دەپ، جولاماندى كۇتتىم. كەلدى. ءولىم ۇستىندە «ولگەن اكەم ءتىرىلىپ كەلگەندەي» قۋاندىم. المانىڭ، اقىن ابۋباكىر قايران ايتاتىنداي، الماشكانىڭ قويۋ كۇرەڭ شايىن نەشە كۇن سوراپتادىم...
سودان بەرى ەتەگىنەن ۇستاپ كەلەمىن، ءبىر ءسات ايرىلعان ەمەسپىن. اقىن ءابىشتى، ءانشى جولاماندى نەشە كۇن كورمەسەم، ەلەگىزىپ وتىرامىن. وسى ەكى دوسىمنىڭ ارقاسىندا كوڭىل كوكجيەگىم كەڭەيدى، قوناتىن اۋەجايلارىم كوبەيدى، قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا دەگەن كوزقاراسىم قالىپتاستى، تالعامىم ءوستى.
ءابىشتىڭ ولەڭىنەن، جولاماننىڭ انىنەن كەيىن ومىرگە دە، ولەڭ مەن انگە دە باسقا كوزبەن قاراي باستادىم. ەڭ الدىمەن، ولاردىڭ ونەرگە دەگەن ادالدىقتارىن تانىدىم. ادالدىق جوق جەردە تازا ونەر دە جوق ەكەنىن ءبىلدىم. بىرەۋى ولەڭ ءۇشىن، بىرەۋى ءان ءۇشىن عانا جاراتىلعانداي. جوق، جوق، ءابىشتى ولەڭ ءۇشىن، جولاماندى ءان ءۇشىن جاراتقانداي.
«ەكى دوسىمنىڭ ارقاسىندا كوڭىل كوكجيەگىم كەڭەيدى» دەپ ايتۋىمنىڭ وزىندىك سىرى بار. تىنىشتىق دەگەن دوسىم: «جىگىتكە وتىزعا دەيىن ءبارى دوس، وتىزدان كەيىن دوسىڭنىڭ دوسىن دوس قىلاسىڭ» دەپ ايتا بەرەتىن. سول دوسىم ايتقانداي، ءابىش پەن جولاماننىڭ سىيلاس، ءارى، ونەردەگى دوستارى مەنىڭ دوستارىما اينالدى. مەنىڭ دوستارىمنىڭ قانشاماسى ولارمەن سىيلاسىپ كەتتى. ەسەپتەن جاڭىلىستىق، ساننان شاتاستىق. ايتەۋىر، بىلەتىنىم – ۇشەۋىمىز بىرگە اۋىزعا ءىلىنىپ، قىلتيىپ ءار جەردەن كورىنە باستاعانىمىز. ولار جوق جەردە مەنەن ولاردى، مەن جوق جەردە ولاردان مەنى سۇرايتىن. ۇشەم اتاندىق. سول قالپىمىزدان ءالى تانباي كەلە جاتىرمىز. سوڭعى جىلدارى قىزىعىمىز بەن قىزۋىمىز باسىلىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىمىزعا دەن قويدىق. ءوزىمىزدىڭ باسقالاردان كەم ەمەس ەكەنىمىزدى بىلدىك.
ومىردەگى، وتباسىمىزداعى قىزىق پەن قايعىدا دا بىرگە بولدىق. ۇلدارىمىزدى ۇياعا، قىزدارىمىزدى قياعا قوندىرا باستادىق. تويدى ءبىرىنشى باستاعان – ءابىش. قىزى گۇلنازدى ۇزاتتى. تويدى باسىنان اياعىنا دەيىن جۇرگىزۋدى جولامان ەكەۋىمىزگە تاپسىردى. مۋزىكانتتى، اساي-ۇسەيدىڭ ءبارىن قايدان تابامىز دەپ ابدىراعاندا جوكەڭ:
-ساسپا، «قازاقتى ءان-كۇيگە بولەگەن – جيەنقۇلوۆ تولەگەن» دەگەن دوسىم بار. ءاي، ءوزى سەنىڭ كەرەيىڭ، ءىنىڭ. سول دوسىم مەنى ەشقاشان جەرگە قاراتقان ەمەس. اپپاراتۋراسى دەگەن كەرەمەت! روزا رىمباەۆانىڭ ءوزى سونىمەن ءان ايتقان. ءوزى كەلەدى، ءوزى كەتەدى. بەرسەڭ دە رازى، بەرمەسەڭ دە رازى،- دەدى نىق سەنىممەن.
شىنىمەن، جولامان دوسىم ايتسا ايتقانداي-اق بوپ شىقتى. تولەگەن ءىنىم – باكەنە بويلى، كومىردەي قارا شاشتى، كوزىنىڭ وتى وشىڭكى ەكەن. «ءاي سەنىڭ دە، مەن سەكىلدى، كورمەگەنىڭ، كورسەتپەگەنىڭ جوق شىعار، ءسىرا» دەپ ويلادىم ىشىمنەن. ءسوزى سالماقتى، سابىرلى، داۋىسى انىق. ءبۇلدىرىپ، كۇڭگىرتتەندىرىپ تۇرعان سەلكەۋ ەشتەڭە جوق. جانە سوزىنە ىرعاق، ەكپىن بەرىپ سويلەيدى ەكەن. تابيعاتىنان تۋا ءبىتتى مۋزىكانت ەكەنى ءبىلىنىپ تە، كوزگە ۇرىپ كورىنىپ تە تۇر.
شىن تۇلپار ءدۇبىر ەستىسە، دەلەبەسى قوزادى دەگەندەي، «كوزىنىڭ وتى وشىڭكى» دەگەنىم جاي ءسوز بوپ شىقتى. توي باستالىپ، مۋزىكا ويناپ، اندەر ايتىلا باستاعان كەزدە ەكى كوزى شوقتاي جانىپ، تالپيعان تاناۋى دەلديىپ كەتتى. قالقاڭ قۇلاعى دا ارىلى-بەرىلى قوزعالىپ تۇرعانداي. قاسىنا جاقىنداپ بارساڭ، بويىنان ءبىر سۇپ-سۋىق لەپ ەسەدى. باكەنە بويلى، تالايلاردان بويى الاسا تولەگەنىم، تولەشىم ەندى ءبارىنىڭ توبەسىنەن قاراپ جۇرگەندەي.
تويدىڭ قوناقتارىنىڭ ءبارى ءانشى بوپ كەتتى. قولدارىنا مينيديسكىلەرىن ۇستاپ، نەمەسە بىلاي-اق، مۋزىكا قويىپ، ءان ايتىپ جۇرگەن تولەگەندى جاعالاي باستادى. بىراق، تولەگەن ءبىرىن ميكروفونعا جاقىنداتپادى.
-اۋلاق! مەن ءان ايتۋدان جالىققاندا، ءبىر-اق ايتاسىڭدار! اسابا رۇقسات ەتىپ جاتسا، كورەمىز،- دەگەنىن ەسىتىپ قالدىم. ءسويتىپ، مەنىڭ الدىمدى دا وراپ تاستادى. مەن ەندى تولەگەننىڭ ىڭعايىنا جىعىلدىم. بىراق، مەنىڭ بەتىمدى قايتارعان ءسوز ايتقان جوق.
-توكە، مىناداي ءان بار ما؟ ەندى قانداي ءان ايتامىز؟ الدە، بيلەيمىز بە؟- دەسەم:
-قازىر قاتىرامىز،- دەپ، شاپشاڭ رەتىنە كەلتىرە قويادى.
تالاي توي-تومالاقتاردا سامساعان اراق پەن تاماقتى كورگەننەن كەيىن مۋزىكانتتاردىڭ ەسى شىعىپ كەتەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. بالسىنگىشتەرىن دە بايقاعانبىز. بىراق، تولەگەن وندايلاردىڭ ساناتىنان ەمەس ەكەن. تاماققا دا، اراققا دا بەتىنىڭ ارىن سالعان جوق. اندا-ساندا دالاعا شىعىپ، شىلىم شەگىپ كەلەتىنى بولماسا، مۋزىكانتتىق شارۋاسىمەن عانا اينالىستى.
-تىم بولماسا، جۇرەك جالعاپ الساڭشى. قارىنىڭ اشتى عوي،- دەگەنىمىزدىڭ وزىندە، ءبىر-ەكى رەت شۇقىپ جەپ، ءبىر توستاعان سۋ ىشكەننەن ارى بارمادى.
توي اياقتالعاننان كەيىن جيىن-تەرىنى دە تىپ-تىنىش ءوتتى. ءانشىسى ەكەۋى اساي-ۇسەيلەرىن جيناستىردى دا، ماشينالارىنا تيەپ، گۇلزيانىڭ بەرگەنىن ساناماستان قالتاسىنا سالىپ، قوشتاسىپ، كەتتى دە قالدى.
-ءاي تولەشىم، كەرەيىم، باۋىرىم، اناۋ-مىناۋ بوپ جاتسا، سەنى قايدان تابامىز؟ ءبىر دەرەگىڭدى بەرىپ كەتسەڭشى،- دەگەنىمدە،
-جولاش، جولامان بىلەدى. قاي جەردە اۋناپ، قاي جەردە تۇك قالدىراتىنىما دەيىن وعان بەلىگىلى،- دەپ قالجىڭعا بۇرىپ، قىزىل ماشيناسىمەن ءجۇرىپ كەتتى.
كوپ ۇزاماي ءابىش پەن گۇلزيا ۇلدارى راۋاندى ۇيلەندىردى. قارا قۇرىم حالىق. ونەر سالاسىنداعى، اسىرەسە، ادەبيەتتەگى قازاقتىڭ كىل جۇيرىكتەرى. ابىشكە «سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەيدى»: ءبارىن ورىن-ورنىنا كەلتىرەتىن گۇلزياسى بار. ول دا تەكتى جەردىڭ، توبىقتىنىڭ قىزى، قالاي دەگەنمەن، اباي عاشىق بولعان توعجاننىڭ ۇرپاعى عوي...
تاعى دا تولەگەن، ەندى مەنىڭ باۋىرىم تولەش ەكەۋىمىز بىرگەمىز... مەنىڭ باۋىرىم، مەنىڭ كەرەيىم، مەنىڭ تولەشىم الگى ىعايلار مەن سىعايلاردىڭ كولەڭكەسىندە قالا ما دەپ ويلاپ ەم، جوق...
-توكە، قۇتتىقتاۋ ءۇشىن كەلىپ جاتىر عوي، جىبەرەيىك ەندى،- دەپ، كەلىپ قالعان انشىلەردى جىبەرىپ جاتىرمىز. كەلگەن انشىلەر دە ءبالسىنىپ:
-مەنى تەز جىبەر. ءبىر-ەكى ءان ايتام دا، كەتەم. كىرىپ شىعاتىن ون شاقتى تويىم بار،- دەپ كيىپ كەتىپ، تويدىڭ شىرقىن ابدەن كەتىردى.
ءبىر ۋاقىتتا قاراسام تولەگەن باۋىرىم، تولەشىم اتاقتى ءبىر انشىمەن جاعالاسىپ، كەڭىردەكتەسىپ جاتىر. جالما-جان تۇرا جۇگىردىم.
اناۋ:
-مەنى جىبەر! ۋاقىتىم جوق!- دەيدى.
تولەش:
-ءوز داۋىستارىڭمەن ايتقان بىرەۋىڭ جوقسىڭدار! بولدى! باعانادان بەرى حالىقتى الدادىڭدار. ەندى الداتپايمىن، – دەيدى.
انادايدان بايقاپ قالعان ءابىش تە جەتتى. مەنىڭ تويىم، مەنىڭ قىزىعىم دەپ جۇرگەن ول جوق: ىزدەگەنى - جانجال! تاپتاپ وتەردەي: ارىنى قاتتى. كوزىنىڭ اعى مولايىپ، شەگىرەيىپ كەتكەن. قاراسى كىمدى بولسىن قايمىقتىرىپ، وڭمەنىڭنەن وتە شىعادى. قالاي دەگەنمەن، اكەسى راحمەتوللا مارقۇم تۇيەشى بولعان عوي... قوس اياعىن تىپىرلاتىپ كەلدى دە، جاقىنداعاندا وڭ اياعىمەن ەدەندى تەۋىپ-تەۋىپ جىبەرىپ، بارىمىزگە كىجىنە ءبىر قاراپ الدى دا:
-نە بولدى؟- دەدى، بۋراداي جىنىن شاشىپ.
-كۇيىپ كەتكەن ەشتەڭە جوق!- دەدىم مەن جايباراقات. بۇل – ءابىشتى ساباسىنا تۇسىرەيىن دەگەن ءتاسىلىم.
-كۇيىپ كەتكەن نەگە ەشتەڭە جوق؟!- دەيدى تولەشىم شادىرايىپ. –حالىقتى الداعاننان اسقان ماسقارا، سۇمدىق بار ما؟ مىنا انشىلەردىڭ ءبارى اۋىزدارىن جىبىرلاتقاندى عانا بىلەدى ەكەن. حالىق تا وتىرىككە ءماز. كەلىپ جاتقان انشىلەردىڭ ءبارى فونوگرامما. ەندى بىرەۋىن دە جىبەرمەيمىن. ءاندى ايدوس ەكەۋىمىز عانا ايتامىز.
شورت كەستى، ايتتى، ءبىتتى. ءسوزىنىڭ توق ەتەرىن سەزدىرىپ:
-ءاي، ايدوس، بەرى كەل! مىنانىڭ قولىنداعى ميكروفوندى ال!- دەپ، الگى اتاقتى ءانشىنى نۇسقاپ، ايعاي سالدى دا، الگىگە قاراپ:
-ءاندى ولاي ەمەس، بىلاي ايتۋ كەرەك! قانە، ايدوس، شىرقايمىز!- دەدى شامىرقانىپ. ىلە شالا ابايدىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاس» ءانىن ەكەۋى قوس داۋىسپەن باستاپ كەتتى. انگە ەلتىگەن ءابىش دوسىم:
-سال! سال! شىرقا! شاپ! شاپ! انا فونوگرامميست يتتەردىڭ ءبارىن قۋىڭدار! ءبىر تيىن بەرمەڭدەر! گۇلزيا! گۇلزيا قايدا؟- دەگەن ءابىش كوكەم قوناقتاردىڭ ءىشىن ارالاپ كەتتى. ءتىرى داۋىس تا ونىڭ ماسايىپ بارا جاتقان اقىل-ويىن تىرىلتكەندەي! جىنى دا باسىلىڭقىراپ قالىپتى... بۋراداي تارپىنىپ ەمەس، اياعىن تارتىنىپ باسادى.
ەندى ويلاپ وتىرسام، تولەگەن ءاننىڭ ءسوزىنىڭ تىڭداۋشىعا جەتۋىنە ۇلكەن ءمان بەرەدى. ءاننىڭ اۋەنى جاقسى، تويدىڭ جورالعاسىنا كەلگەنىمەن، سوزىندە نە ءمان، نە ماعىنا جوق بولسا، وندايدان اۋلاق. ونداي اندەر ءوزىنىڭ ءان بازاسىندا، ءتىپتى، جوقتىڭ جاسى. ايدوس ەكەۋىنىڭ ايتقان اندەرىنىڭ ءسوزى دە، اۋەنى دە جۇرەكتى باۋرايدى. جانە ەكەۋى دە ءاننىڭ سوزدەرىنىڭ انىق شىعۋىنا، تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، جۇرەگىنە ەنۋىنە، بويىن باۋراۋىنا دەن قويادى ەكەن. ءارى، اندەرى تەك انامىزدىڭ تىلىندە. باسقا تىلدەگى اندەردى قويسا دا، سول اندەردىڭ اۋەنىندە قازاقى-ۇلتتىق بولمىس ءبىتىمنىڭ ۇشقىنى سەزىلىپ تۇردى.
قانشا دەگەنمەن، اباي اتامىزدىڭ ولەڭدەرىمەن سانامىزدى قالىپتاستىرىپ وستىك قوي. وسى ارادا اتامىزدىڭ:
كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىر شارتاراپقا،
ادام ويى تۇرلەنىپ اۋعان شاقتا.
سالعان ءان – كولەڭكەسى سول كوڭىلدىڭ،
تاكتىسىنا بيلەسىن ول قۇلاققا.
شىرقاپ، قالقىپ، سورعالاپ، تامىلجيدى،
جۇرەك تەربەپ، وياتار باستا ميدى.
بۇل دۇنيەنىڭ ءلاززاتى ءبارى سوندا،
ويسىز قۇلاق الا الماس ونداي سىيدى.
ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار،
ءۇننىڭ ءتاتتى ورالعان ءمانى وياتار... دەگەن جىر جولارى ويىما ورالدى. شىنىمەن، ۇلى اباي ايتقانداي، ءابىش پەن گۇلزيانىڭ جاساعان تويلارىندا ايتىلعان اندەردەن تالايلاردىڭ جۇرەكتەرى ويانعانى انىق. جۇرەكتەرىنىڭ تەربەلگەنى، باستارىنداعى ميلارىنىڭ قوزعالعانى راس. تولەگەنننىڭ اندەرىنە جولاماننىڭ دومبىرامەن شىرقاعان اندەرىن قوسشى!
«...بۇل دۇنيەنىڭ ءلاززاتى ءبارى سوندا، ويسىز قۇلاق الا الماس ونداي سىيدى» دەگەندەي، قوناقتاردىڭ قارىندارى مەن پاكەتتەرىن تولتىرعاندارى ءوز الدىنا. ءارى، كەۋدەلەرىن لاززاتقا تولتىرىپ قايتقاندارىنا سەنىمدىمىن. وسى ءانشىنىڭ قۇدىرەتى مە، سول تويدىڭ قىزىعىنىڭ اسەرىنەن، لاززاتىنەن مەن ءالى كۇنگە ارىلا الماي ءجۇرمىن. تولەگەننىڭ – مارالدىسى، جولاماننىڭ – قىز قورلانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇرەگىمدى شىمىلداتىپ تۇر. ەسىمە تۇسسە بولدى، ميىم قىزىپ، بويىم سال-سال بوپ ءيدى. ولاردىڭ تالعامىن ايتساڭشى: قانداي بيىك، قانداي دەگدار، قانداي كەرىم!
جانە تولەگەننىڭ اسابالىق قابىلەتىنىڭ بار ەكەنىن دە وسى توي ۇستىندە بايقادىم. اسابانى جوقتاتپايدى، ءوزى جۇرگىزىپ كەتە بەرەدى. كەيىننەن بىلسەم، سارقانتتىڭ مادەني-اعارتۋ ۋچيليششەسىنەن العان ءبىلىمى، سودان كەيىنگى ىستەگەن قىزمەتتەرى بۇقارا حالىقپەن جۇمىس ىستەۋگە سايكەس ەكەن. بىراق، ماسەلە – العان بىلىمدە ەمەس، قابىلەت-قارىمدا، ءسوز قورىڭ مەن اتا-بابا ءداستۇرىن ورنىمەن پايدالانا بىلۋىڭدە عوي. وسى ماسەلەگە كەلگەندە، تولەگەننىڭ مادەنيەتى مەن ادەبىن دە، اسقان شەبەرلىگىن، تاجىريبەلىلىگىن دە سەزدىم، ءوز كوزىممەن كوردىم.
وسى ءسوزىمنىڭ دالەلى رەتىندە ايتايىن: كەيىن نەمەرەمىز مەدعاتتىڭ سۇندەت تويىن مۋزىكامەن، انمەن كوركەمدەگەندە، ءبارىن كەيىن ىسىرىپ تاستاپ، تويدىڭ تىزگىنىن ءوزى قولىنا الدى. ءوزى اسابا، ءوزى مۋزىكانت، ءوزى ءانشى، ءوزى ويىن ۇيىمداستىرۋشى. تاعى دا جولامان بار! ءان ونەرىندەگى جولاماننىڭ ءىزباسارى ەركىن شۇكىمان دا وسىندا! ارعى جاعىن ايتپاي-اق قويايىن... كەيبىر دوستارىمنىڭ ءالى كۇنگە اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريدى...
تولەگەننىڭ، تولەشتىڭ قاراپايىمدىلىعى سونشالىق، ارادا ون بەس جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، ونىڭ كومپوزيتورلىق قىرىن بىلمەي كەلىپپىن. بىردە جولامان ەكەۋى ءابىشتىڭ ۇيىندە بولىپ، تولەشتىڭ ءبىر اۋەنىنە ولەڭ جازدىرىپتى. قۇلاعىما ءتيۋى مۇڭ ەكەن، بىردەن ابىشتايعا حابارلاستىم. ول «انا» تاقىرىبىندا ولەڭ جازعانىن ايتتى. ءابىشتىڭ ادەكىمدەر سەكىلدى «دەجۋرنىي» ولەڭ جازبايتىنىن بىلەمىن عوي، سوندىقتان، بىردەن اۋەنگە قۇمارتتىم دا، تولەشكە تەلەفون سوقتىم.
-كەيدە ءبىر اۋەندەر مازالاپ، جىنىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن. ىڭىلدايمىن، ىڭىلدايمىن، اكوردتاردى باسامىن-باسامىن، باسامىن دا، قويامىن. ولەڭ كىتاپتاردى قولىما الامىن، بىراق، ءبىر ولەڭ كوڭىلىمە ۇنامايدى، ءارى، اۋەنىمنىڭ مازمۇنىن، يدەياسىن اشىپ بەرە المايدى. سونىمەن، ءار تاقىرىپتاعى تالاي اۋەندەر ۇمىت بولدى. كەيبىرى كەۋدەمدە ءالى ءجۇر. سولاردىڭ ءبىرى – انالارعا ارناعانىم. ءابىش كوكەم، اينالدىرعان ون بەس مينۋتتىڭ ىشىندە، قاتىرىپ ولەڭ جازىپ بەردى. تالدىقورعانعا اپارىپ ارانجيروۆكاسىن جاساتتىم دا، سونداعى ءبىر انشىگە بەردىم. ول سەگىزىنشى مارتتا ورىندادى. جۇرتشىلىق جىلى قابىلدادى. ەندى عانا تارالا باستادى عوي،- دەدى جايباراقات.
-ونىڭ ورىنداعانى بار ما؟- دەدىم.
-ءيا، تەلەديداردان ورىندالعاندا، سوتكاعا جازىپ العام. جەڭگەيدىڭ ۆاتسابىنا قازىر سالىپ جىبەرەم،- دەدى.
جۇمىستان كەلسەم، قاتىنىم كومپيۋتەرگە ءتۇسىرىپ قويعان ەكەن. تىڭدادىم. مۋزىكا سىنشىسى ەمەسپىن عوي، بىراق، كەيدە ءبىر «ساۋەگەيسىپ»، اندەرگە دە، اندەردىڭ ماتىنىنە دە سىن ايتاتىنىم بار. ءتىپتى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە، «جالىن» جۋرنالىنا ماقالالار دا جازعانمىن. سول ءۇشىن دوستار دا، دۇشپاندار دا تاپقانمىن. ءتىپتى، ۇلكەن ءباسپاسوزدىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان ءبىر اعام:
-ونى سىناپ نەڭ بار؟ ول ءبىزدىڭ جاققا كۇيەۋ بالا بولىپ كەلەدى،- دەگەنى بار. سوندا قالاي؟ جالپاقشەشەي بولىپ جۇرە بەرۋىم كەرەك پە؟ ءابىشتىڭ ولەڭگە دەگەن، جولاماننىڭ انگە دەگەن تالعامىمدى وسىرگەنى بەكەر مە؟ «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن ءسوزدىڭ ادىرا قالعانى ما؟
تولەشتىڭ، تولەگەننىڭ «انا» تۋرالى ءانىن تىڭدادىم. انا تۋرالى قانداي جانە كىمنىڭ ءانى بولسا دا، ءشامشىنىڭ «انا تۋرالى جىرىمەن»، ەسكەندىردىڭ «اناسىمەن» سالىستىرا تىڭدايتىنىم راس. ءاندى ءاۋ باستا سالقىن تىڭدادىم. ەسكەندىر حاسانعاليەۆتىڭ «اناسىنا» ۇقسايتىنداي بوپ كورىندى ماعان. كىمنىڭ ورىنداعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءان باياۋ، جايدارى، اشىق داۋىسپەن:
ارمانىم بيىك اسپانداي.
جەر باسىپ ءجۇرمىن جاسقانباي.
كۇن انام مەنىڭ كوكتەگى،
جەردەگى انام اق تاڭداي.
قايىرماسى
كۇلىمدەپ كەيدە جانارى،
شىتسا دا كەيدە قاباعىن.
انالار ءۇشىن بارلىق ەل،
كوتەرەر بيىك الاۋىن،- دەلىنىپ، جالعاسىپ كەتە باردى. ءاننىڭ قيىن-قيىن بۇرالاڭدارى، قوندىرىلعان سىركەلەرى جوق ەكەن. مەن ءوزىم ءان دەگەندى، ەڭ الدىمەن، ولەڭنىڭ مازمۇنى مەن يدەياسىن، ءمانى مەن ماعىناسىن تۇسىندىرەتىن جانە تىڭداۋشىنىڭ تۇيسىگى مەن سەزىمىنە اسەر ەتەتىن مۋزىكالىق جامىلىش دەپ تۇسىنەمىن. وسى مۋزىكالىق جامىلىش انگە قوسىلاتىن اسپاپتاردىڭ ۇنىنە قاراي ءار ءتۇرلى بوپ شىعادى. كەيبىر اسپاپتار، ماسەلەن، ماندولين مەن گيتارا سەكىلدى اسپاپتار ويناقى، جەڭىل، كوڭىلدى مۋزىكانى بەرۋگە ىڭعايلى. ال، ادامنىڭ الپىس ەكى تامىرىن ءيىتىپ، ىشكى جان دۇنيەسىن، ىشكى قايعى مۇڭى مەن قاسىرەتىن، ياعني، شەرلى مۋزىكانى بەرۋگە كەلگەندە، قوبىزعا جەتەتىن مۋزىكالىق اسپاپ جوق. ارينە، قازاق ۇلتىنىڭ، مەنىڭ قازاعىمنىڭ تابيعاتى ءۇشىن...
ەندى وسى ءبىرىنشى شۋماق پەن قايىرماداعى مازمۇن مەن يدەياعا، ماقسات پەن ويعا، كوركەمدىك پەن بايانداۋعا، ليريكالىق قاھارماننىڭ سەزىمىنە زەر سالايىقشى.
ليريكالىق قاھارماننىڭ ارمانى اسپانداي بيىك جانە سونىڭ ناتيجەسىندە ول جەردى جاسقانباي، يمەنبەي باسادى. جالپى، تىرلىك ءنارىن تاراتۋشىلار – انالار عوي. جەرگە ءومىر سىيلاۋشى، تىرلىك دارىتۋشى – اسپانداعى كۇن. اسپانداعى كۇن بولماسا، جەردەگى ءومىر ءولىم قۇشادى. جەردەگى انالاردىڭ ءوزى كۇن انادان باستاۋ الادى. اقىن جەردەگى انالاردى كۇن دارىتاتىن اق تاڭعا تەڭەيىدى. جاي عانا، قاراپايىم عانا تاڭ ەمەس – اق تاڭ. اق ءسوزىنىڭ ءوزى – كەز-كەلگەن حالىقتىڭ جۇرەگىنە، كوڭىلىنە جىلى تيەتىن قاسيەتتى، قۇدىرەتتى، جاقسىلىقتىڭ ءسوزى. بۇل سوزدە ادىلەت پەن شىنشىلدىق تا، اقيقات تا بار. قازاقتىڭ «اققا قارا جاققانداي»; «اق سويلە»; «اقجارقىن»; «اقپەيىل»; «اقكوڭىل» دەگەن تىركەستەرىن الىپ قاراشى! «اق» ءسوزى وسى ءبىرىنشى شۋماققا قانداي سالماق پەن جۇك، پالساپالىق استار بەرگەنىن ەندى بايقاعان بولارسىز...
ەندى وسى پاراساتتى، ساليقالى، پالساپالىق ءتۇيىنى وتە كۇشتى جىر جولدارىن تولەگەن اۋەنمەن قالاي ارلەدى ەكەن؟ وسى مازمۇن مەن يدەيانى ونىڭ مۋزىكاسى اشتى ما، تىڭداۋشىسىنا جەتكىزە الدى ما؟ جاقسى ولەڭنىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ العان جوق پا؟
جوق! ولەڭنىڭ كوركەم مازمۇنى مەن يدەياسىن جەتكىزۋدە اۋەن وتە لايىقتى قىزمەت اتقارىپ تۇر! «ءاندى ءاۋ باستا سالقىن تىڭدادىم» دەدىم عوي. راسىندا، ءاندى تىڭداۋ ءۇشىن سالقىن سابىر، ءور سەزىم، پاراساتتى وي، جىگەرلى كوڭىل-كۇي كەرەك ەكەن. ءان سوندا عانا بويىڭا قونادى.
ءان جۇلقىنبايدى، جۇلىنبايدى، سەكىرمەيدى، سەكەڭدەمەيدى، ويناقشىمايدى. باياۋ داۋىسپەن سالقىن، سابىرلى، اسقاق تۇردە ايتىلىپ، ولەڭنىڭ ىشكى مازمۇنىمەن، كوركەم يدەياسىمەن جىمداسىپ، كىرىگىپ كەتكەن. مىنە شەدەۆر! مىنە، ماڭگىلىك ءان! بۇل ءان ەندى عانا ومىرگە كەلدى! كىندىگى ەندى عانا كەسىلىپ جاتىر! انشىلەر تاراپىنان ايتىلۋ بارىسىندا ءالى تالاي وڭدەلەدى، قىرنالادى.
تولەگەننىڭ بەس-التى ءانىن بويىما قوندىرىپپىن. بارلىعى دا جۇرەكتى باۋرايتىن، كوڭىلدى تەربەيتىن اندەر. «دوستارىما»، «زايسان»، «سەنى عانا» اتتى اندەر وسى پىكىر ۇدەسىنەن شىعاتىنى انىق. وسى تاقىرىپقا جازىلعان اندەر اۋەنىنىڭ سازى دا، ءماتىنى دە تاقىرىپتان اۋىتقىمايدى. تولەگەن باۋىرىمىز تالدىقورعاندىق اقىن بولاتبەك سولتانوۆپەن شىعارماشىلىق ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ارينە، ءاننىڭ ماتىندەرىنەن شۇقشيعان ادامنىڭ كەمشىلىك تاباتىنى بەلگىلى. بىراق، ءاننىڭ ورىندالۋ بارىسىندا بۇل كەمشىلىك بىلىنبەي كەتەدى ەكەن. دەگەنمەن، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەلدەي تەڭ بولۋى ءۇشىن بولاتبەك سولتانوۆتىڭ جازعان ءان ماتىندەرىن ءالى دە وڭدەۋ، قىرناۋ كەرەك سەكىلدى. مەنىكى – ولەڭدەگى سەلكەۋلىكتىڭ انگە كولەڭكەسى تۇسپەسىن دەگەن جاقسى نيەتتەن تۋعان ادال وي.
مەن مۋزىكا زەرتتەۋشىسى نەمەسە سىنشىسى ەمەسپىن، نوتا بىلمەيمىن، ارنايى ساۋاتىم دا جوق. تۇيسىگىم مەن جۇرەگىمنىڭ ايت دەگەنىن عانا جازىپ وتىرمىن! جاڭىلىسىپ جاتسام، باۋىرىم بوپ كەتكەن تولەگەننەن جانە مۋزىكا سىنشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرىنەن كەشىرىم سۇرايمىن!
مۇنى جازۋداعى ماقساتىم – اسپانداتىپ نەمەسە اسپەنسىتىپ تولەگەن باۋىرىمنان كلاسسيك جاساۋ ەمەس. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت: نۇرى تاسىسىن» دەگەندەي، ونىڭ ادامگەرشىلىگى مەن كىشىپەيىلدىلىگىن، جومارتتىعى مەن قايرىمدىلىعىن، قابىلەتى مەن قارىمىن باسقالارعا ۇلگى ەتۋ عانا جانە ونىڭ قازاقى-ۇلتتىق نامىستىڭ جىگىتى ەكەنىن پاش ەتۋ.
قۇدايعا شۇكىر، تولەگەننىڭ ءان ساكۆوياجىندا جۇرەگىنەن، كوڭىلىنەن، جان-دۇنيەسىنەن شىققان اندەر بارشىلىق. كوپ بولماسا دا، بىرەگەي. تولەشتىڭ اڭگىمەسىنەن بايقاعانىم – بويىن باۋراپ، جۇرەگىن تولقىتقان اۋەن كوڭىل تۇكپىرىندە ۇزاق جۇرەدى ەكەن. كەۋدەسىندەگى اۋەن ابدەن ءپىسىپ جەتىلگەننەن كەيىن قولىنا گيتاراسىن الىپ، ءبىر كۇنى وتىرا قالادى دا، شىرقايدى. ومىرگە كەلگەن اۋەن قىرنالادى، وڭدەلەدى، ميدىڭ دا، ويدىڭ دا، ءبىلىم مەن جۇرەكتىڭ دە سۇزگىسىنەن وتەدى. سودان كەيىن عانا بارىپ اۋەنىنە ءسوز ىزدەيدى. تالاي اقىندارمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ، سىيلاسىپ جۇرسە دە، «مىنا اۋەنىمە ءسوز جازشى، ولەڭ جازشى» دەپ، ەشقايسىسىنا جالىنبايدى، جالباقتامايدى. اللانىڭ بەرگەن مىنەزى، تابيعاتىنان وسىنداي. ەشكىمنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، «مەن وسىندايمىن!» دەپ كوستەمەڭدەيدى، كوزگە ءتۇسۋ ءۇشىن كولبەڭدەمەيدى. بىراق، ۇيدەگى شارۋاسىنا دا، ونەردەگى شارۋاسىنا دا مىعىم. ونەر، ءان جولىندا ولۋگە بار، بىراق، ونى ەشكىمگە قورلاتپايدى، اياققا تاپتاتپايدى، قولجاۋلىققا اينالدىرۋعا جول بەرمەيدى. ءارى، ونى ءوزى دە تابىس كوزىنە اينالدىرۋعا تىرىسقان ەمەس. ۋادەسىنە بەرىك، ايتقان سوزىندە تۇرادى. جانى دا، قولى دا جومارت: تاۋبەشىل. كەيدە ماعان تولەگەن ءىنىم مىنا بىزدەرگە، جۇمىر باستى پەندەلەرگە «جوق» دەگەن ءسوزدى ايتقىزباۋ ءۇشىن، ۇمىتتىرۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلگەندەي بوپ كورىنەدى. قانشاما جىل جولداس، اعالى-ءىنىلى بوپ جۇرگەندە، ونىڭ «جوق» دەگەن ءسوزدى ايتقانىن ەستىمەپپىن عوي...
«جوق» بولما، ونەردە دە، ومىردە دە، كوڭىلدە دە بار بولا بەرشى، تولەگەنىم، تولەشىم! بويىندا ادامشىلىعى بار، ومىرگە باسقالارعا قامقور بولۋ ءۇشىن، كومەكتەسۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلگەن تولەگەن ىنىمدەي جىگىتتەر كوپ بولسايشى! جوق بولما، بار بول، بارىڭدى حالقىڭمەن بولىسە بەر دەگىم كەلەدى تولەگەن ىنىمە.
اعالىق ىزگى نيەتپەن جازۋشى اسقار جۇماحانۇلى
