Ǵylymnan, oqytýshylyqtan keıin qaraı syrǵyńqyrap, qazaqtyń ulttyq ónerine, onyń ishinde, aqyndyq pen jazýshylyqqa, dástúrli ánge qaraı bet buryp, jarytyp eshteńe shyǵarmasam da, oǵan kúmp ete túsýimniń ózindik syr-sebepteri bar. Sodan beri maltyǵyp shyǵa almaı, tereńine qaraı súńgip kelemin. Úńgip súńgigen saıyn tereńi jetkizetin emes. Túpsiz: ózine qaraı tartyp, juta beredi, juta beredi, jutyla beresiń... Ózimniń dostarym, aqyn Ábýbákir Qaırannyń oqyǵan óleńderi men ánshi Jolaman Qujımanovtyń shyrqaǵan ánderin tyńdaǵan saıyn osyndaı bir túsiniksiz kúıge bólenemin.
Já, aıtqym kelgendi basynan bastaıynshy...
Ótken ǵasyrdyń 86 jylynyń jazy bolsa kerek. Semeı oblysy Jańasemeı aýdandyq «Ertis ottary» gazetinde aýdarmashy bop jumys istep júrgenmin. Redakııa Semeı qalasynyń ortalyǵynda, oblystyq gazet jaqyn mańda, Abaı babamyz da kezinde kirip-shyǵyp júrgen N.V.Gogol kitaphanasy da dál qasymyzda. Ortalyq saıabaq ta alys emes: qol sozym ǵana jerde. Onyń ishindegi qymyzhanada kúmbirlep kúı tartylyp, qazaqtyń halyq ánderi shyrqalyp jatady. Sol mańda shahmat, doıby, domıno oınaıtyn zeınetker shaldar da ájik-kújik áńgimelesip, oıynnyń qyzyǵyna batady. Sábılerin jetelegen jas-jubaılar da, balmuzdaq ańdyǵan balalar da osynda. Áıteýir, Semeı qalasynyń jaz aılaryndaǵy qym-qýyt qyzyǵy osa arada.
Ózim de osyndaı qyzyqpen júrgen kezimde qoıý qara shashyn bir jaǵyna jatqyza taraǵan qara torylaý tartymdy bir jigitti eki-úsh ret kózim shaldy. Kózi oıly, júzi muńlylaý. Izdegeni bizdiki sekildi qymyz ben qyzyq emes, basqa sekildi. Birde «Semeı tańy» gezetiniń jigitterimen áńgimelesip turǵanymda, sol jigit bizge bir ret jalt qarady da, amandaspastan óte berdi. Biraq, bárimizdi tanıtyny baıqalyp turdy.
- Talǵat Keńesbaev degen jazýshysymaq jigit osy. «Qyzǵysh qus» degen bir áńgimesi shyǵyp edi, qudaı-aý, jer-kókke syımaı júr. Almatyda Rollan degen jazýshy týysqany bar. Sony jaǵalap-jaǵalap, qańǵyp-qańǵyp qaıtyp kelipti ǵoı,- dedi jigittiń biri. Sóıtip, Talǵat degen jigit ekenin, jazýshylyqpen aınalysatynyn bildim.
Jazdyń bir shilińgir ystyq kúni redakııaǵa kelip tur. Qolynda shıyrshyqtaýly gazet. Mashınkaǵa tónip otyrǵan maǵan jaqyndap, qolyn usyndy da:
-Seniń Asqar ekenińdi bilem. Saǵan bir sharýamen keldim. Mynaý – «Qyzyl tý» gazetinde shyqqan Tynyshtyqbek Ábdikákimov degenniń óleńderi. Oqyshy óziń! Sumdyq! Ǵajap! Osyny mashınkaǵa basyp ber. Almatyǵa alyp ketip, «Qazaq ádebıetine» shyǵartam,- dedi. Óleńderdi súısine oqı otyryp, basyp berdim.
Ol joq bop ketip, talaı ýaqyt ótkennen keıin qaıta paıda boldy. Ekeýimiz ejelgi dostardaı qaýyshyp, anda-munda júrgen ol, nátıjesinde, bizdiń úıden bir-aq shyqty. Ol kezde jazǵy demalys, qatynym uldy alyp, áke-sheshemdikine, Zaısanǵa ketken. Men kishkentaı úıimizge bir bólme qosyp salyp jatqam. Talǵattyń jumysqa ebi joq, biraq, tamaq isteýge sheber. Jumystan keıin, ne demalys kúnderi qurylyspen aınalysamyn. Talǵat tamaq pisiredi. Sóıtip júrgen kúnderdiń birinde Talǵat:
-Aseke, sen Jolaman Qujımanov degen ánshini bilesiń be? Daýysy degen sumdyq, keremet, ǵajap! Biraq, ándi daýysymen emes, júregimen, jan dúnıesimen aıtady. Alysta emes, myna emposeloktaǵy tehnologıcheskııdiń jataqhanasynda turady. Búgin demal. Men senderdi tanystyraıyn. Búgin án tyńdap qaıtaıyq, - degeni.
Sóıtip, dosym Talǵat Keńesbaevtyń arqasynda ǵajap ánshini taptym. Ǵajap ánshini emes, ómir boıy izdegen, biraq, qaı jerde kómýli jatqanyn bilmegen qazynamdy taptym. Salyp jatqanym shamaly bolsa da, kúni búginge deıin osy qazynadan qalaǵanymsha alamyn. Sol úshin de jazýshy dosym Talǵat Keńesbaevqa myń da bir rahmet!
Bir aı shamasynda ma, bala qushaqtaǵan qatynym keldi de, Talǵat týystarynikine ketti. Sodan beri kezdesip qalǵan jerde bir-birimizdi jyly tartatynymyz bolmasa, qoıyndasa aralaspaımyz. Áıteýir, men ony qatty qadirleımin, shyǵarmashylyǵyn baǵalaımyn. Keıbir jigitterdiń aıtatyn sandyraq áńgimelerin qulaǵyma da qystyrmaımyn. Ekeýimiz alys turyp jatsaq ta, júregimiz jaqyn ekenine senemin.
Jolaman ekeýimiz Semeıde saırandy saldyq. Toı-tomalaqtar ekeýimizsiz ótpeıtin. Men – asabamyn, ol – ánshi, ári, betashar aıtady. Ataq-dańqymyz endi dúrildep kele jatqanda, ol mádenıet otany jáne án ordasy Almatyǵa tartyp otyrdy. Ile-shala aspırantýraǵa túsý úshin men de jettim sońynan. Maqsatym oqýǵa túsý emes, Jolamandy taýyp, Jolamanmen qaýyshý.
Oqýǵa túskennen keıin qym-qýyt tirlik bastalyp ketti. Tirlikti qoıshy, keńestik júıe qulap, oıpyl-toıpyl zamanǵa tap boldyq. Kózde jas: júrek jylaýly, jubatatyn Jolaman joq. Tappaımyn.
Qazaq óneriniń dúldúli – án bulbuly Jánibek Kármenov aıaq astynan qazaǵa ushyrap, TIýZ-da marqummen qoshtasý ótti. Jánibekpen baqılyqqa baquldasyp, «Áı, ne joly qoshtasýǵa kelmeısiń?» dep, Jolamandy kúttim. Keldi. Ólim ústinde «ólgen ákem tirilip kelgendeı» qýandym. Almanyń, aqyn Ábýbákir Qaıran aıtatyndaı, Almashkanyń qoıý kúreń shaıyn neshe kún soraptadym...
Sodan beri eteginen ustap kelemin, bir sát aırylǵan emespin. Aqyn Ábishti, ánshi Jolamandy neshe kún kórmesem, elegizip otyramyn. Osy eki dosymnyń arqasynda kóńil kókjıegim keńeıdi, qonatyn áýejaılarym kóbeıdi, qazaqtyń ulttyq qundylyqtaryna degen kózqarasym qalyptasty, talǵamym ósti.
Ábishtiń óleńinen, Jolamannyń áninen keıin ómirge de, óleń men ánge de basqa kózben qaraı bastadym. Eń aldymen, olardyń ónerge degen adaldyqtaryn tanydym. Adaldyq joq jerde taza óner de joq ekenin bildim. Bireýi óleń úshin, bireýi án úshin ǵana jaratylǵandaı. Joq, joq, Ábishti óleń úshin, Jolamandy án úshin jaratqandaı.
«Eki dosymnyń arqasynda kóńil kókjıegim keńeıdi» dep aıtýymnyń ózindik syry bar. Tynyshtyq degen dosym: «jigitke otyzǵa deıin bári dos, otyzdan keıin dosyńnyń dosyn dos qylasyń» dep aıta beretin. Sol dosym aıtqandaı, Ábish pen Jolamannyń syılas, ári, ónerdegi dostary meniń dostaryma aınaldy. Meniń dostarymnyń qanshamasy olarmen syılasyp ketti. Esepten jańylystyq, sannan shatastyq. Áıteýir, biletinim – úsheýimiz birge aýyzǵa ilinip, qyltıyp ár jerden kórine bastaǵanymyz. Olar joq jerde menen olardy, men joq jerde olardan meni suraıtyn. Úshem atandyq. Sol qalpymyzdan áli tanbaı kele jatyrmyz. Sońǵy jyldary qyzyǵymyz ben qyzýymyz basylyp, bir-birimizdiń shyǵarmashylyǵymyzǵa den qoıdyq. Ózimizdiń basqalardan kem emes ekenimizdi bildik.
Ómirdegi, otbasymyzdaǵy qyzyq pen qaıǵyda da birge boldyq. Uldarymyzdy uıaǵa, qyzdarymyzdy qııaǵa qondyra bastadyq. Toıdy birinshi bastaǵan – Ábish. Qyzy Gúlnazdy uzatty. Toıdy basynan aıaǵyna deıin júrgizýdi Jolaman ekeýimizge tapsyrdy. Mýzykantty, asaı-úseıdiń bárin qaıdan tabamyz dep abdyraǵanda Jókeń:
-Saspa, «qazaqty án-kúıge bólegen – Jıenqulov Tólegen» degen dosym bar. Áı, ózi seniń kereıiń, iniń. Sol dosym meni eshqashan jerge qaratqan emes. Apparatýrasy degen keremet! Roza Rymbaevanyń ózi sonymen án aıtqan. Ózi keledi, ózi ketedi. Berseń de razy, bermeseń de razy,- dedi nyq senimmen.
Shynymen, Jolaman dosym aıtsa aıtqandaı-aq bop shyqty. Tólegen inim – bákene boıly, kómirdeı qara shashty, kóziniń oty óshińki eken. «Áı seniń de, men sekildi, kórmegeniń, kórsetpegeniń joq shyǵar, sirá» dep oıladym ishimnen. Sózi salmaqty, sabyrly, daýysy anyq. Búldirip, kúńgirttendirip turǵan selkeý eshteńe joq. Jáne sózine yrǵaq, ekpin berip sóıleıdi eken. Tabıǵatynan týa bitti mýzykant ekeni bilinip te, kózge uryp kórinip te tur.
Shyn tulpar dúbir estise, delebesi qozady degendeı, «kóziniń oty óshińki» degenim jaı sóz bop shyqty. Toı bastalyp, mýzyka oınap, ánder aıtyla bastaǵan kezde eki kózi shoqtaı janyp, talpıǵan tanaýy deldıip ketti. Qalqań qulaǵy da aryly-berili qozǵalyp turǵandaı. Qasyna jaqyndap barsań, boıynan bir sup-sýyq lep esedi. Bákene boıly, talaılardan boıy alasa Tólegenim, Tóleshim endi báriniń tóbesinen qarap júrgendeı.
Toıdyń qonaqtarynyń bári ánshi bop ketti. Qoldaryna mınıdıskilerin ustap, nemese bylaı-aq, mýzyka qoıyp, án aıtyp júrgen Tólegendi jaǵalaı bastady. Biraq, Tólegen birin mıkrofonǵa jaqyndatpady.
-Aýlaq! Men án aıtýdan jalyqqanda, bir-aq aıtasyńdar! Asaba ruqsat etip jatsa, kóremiz,- degenin esitip qaldym. Sóıtip, meniń aldymdy da orap tastady. Men endi Tólegenniń yńǵaıyna jyǵyldym. Biraq, meniń betimdi qaıtarǵan sóz aıtqan joq.
-Tóke, mynadaı án bar ma? Endi qandaı án aıtamyz? Álde, bıleımiz be?- desem:
-Qazir qatyramyz,- dep, shapshań retine keltire qoıady.
Talaı toı-tomalaqtarda samsaǵan araq pen tamaqty kórgennen keıin mýzykanttardyń esi shyǵyp ketetinin kórip júrmiz. Bálsingishterin de baıqaǵanbyz. Biraq, Tólegen ondaılardyń sanatynan emes eken. Tamaqqa da, araqqa da betiniń aryn salǵan joq. Anda-sanda dalaǵa shyǵyp, shylym shegip keletini bolmasa, mýzykanttyq sharýasymen ǵana aınalysty.
-Tym bolmasa, júrek jalǵap alsańshy. Qarynyń ashty ǵoı,- degenimizdiń ózinde, bir-eki ret shuqyp jep, bir tostaǵan sý ishkennen ary barmady.
Toı aıaqtalǵannan keıin jıyn-terini de typ-tynysh ótti. Ánshisi ekeýi asaı-úseılerin jınastyrdy da, mashınalaryna tıep, Gúlzııanyń bergenin sanamastan qaltasyna salyp, qoshtasyp, ketti de qaldy.
-Áı Tóleshim, kereıim, baýyrym, anaý-mynaý bop jatsa, seni qaıdan tabamyz? Bir deregińdi berip ketseńshi,- degenimde,
-Jolash, Jolaman biledi. Qaı jerde aýnap, qaı jerde túk qaldyratynyma deıin oǵan beligili,- dep qaljyńǵa buryp, qyzyl mashınasymen júrip ketti.
Kóp uzamaı Ábish pen Gúlzııa uldary Raýandy úılendirdi. Qara qurym halyq. Óner salasyndaǵy, ásirese, ádebıettegi qazaqtyń kil júırikteri. Ábishke «Syrdyń sýy sıraǵynan kelmeıdi»: bárin oryn-ornyna keltiretin Gúlzııasy bar. Ol da tekti jerdiń, Tobyqtynyń qyzy, qalaı degenmen, Abaı ǵashyq bolǵan Toǵjannyń urpaǵy ǵoı...
Taǵy da Tólegen, endi meniń baýyrym Tólesh ekeýimiz birgemiz... Meniń baýyrym, meniń kereıim, meniń Tóleshim álgi yǵaılar men syǵaılardyń kóleńkesinde qala ma dep oılap em, joq...
-Tóke, quttyqtaý úshin kelip jatyr ǵoı, jibereıik endi,- dep, kelip qalǵan ánshilerdi jiberip jatyrmyz. Kelgen ánshiler de bálsinip:
-Meni tez jiber. Bir-eki án aıtam da, ketem. Kirip shyǵatyn on shaqty toıym bar,- dep kıip ketip, toıdyń shyrqyn ábden ketirdi.
Bir ýaqytta qarasam Tólegen baýyrym, Tóleshim ataqty bir ánshimen jaǵalasyp, keńirdektesip jatyr. Jalma-jan tura júgirdim.
Anaý:
-Meni jiber! Ýaqytym joq!- deıdi.
Tólesh:
-Óz daýystaryńmen aıtqan bireýiń joqsyńdar! Boldy! Baǵanadan beri halyqty aldadyńdar. Endi aldatpaımyn, – deıdi.
Anadaıdan baıqap qalǵan Ábish te jetti. Meniń toıym, meniń qyzyǵym dep júrgen ol joq: izdegeni - janjal! Taptap óterdeı: aryny qatty. Kóziniń aǵy molaıyp, shegireıip ketken. Qarasy kimdi bolsyn qaımyqtyryp, óńmenińnen óte shyǵady. Qalaı degenmen, ákesi Rahmetolla marqum túıeshi bolǵan ǵoı... Qos aıaǵyn typyrlatyp keldi de, jaqyndaǵanda oń aıaǵymen edendi teýip-teýip jiberip, bárimizge kijine bir qarap aldy da:
-Ne boldy?- dedi, býradaı jynyn shashyp.
-Kúıip ketken eshteńe joq!- dedim men jaıbaraqat. Bul – Ábishti sabasyna túsireıin degen tásilim.
-Kúıip ketken nege eshteńe joq?!- deıdi Tóleshim shadyraıyp. –Halyqty aldaǵannan asqan masqara, sumdyq bar ma? Myna ánshilerdiń bári aýyzdaryn jybyrlatqandy ǵana biledi eken. Halyq ta ótirikke máz. Kelip jatqan ánshilerdiń bári fonogramma. Endi bireýin de jibermeımin. Ándi Aıdos ekeýimiz ǵana aıtamyz.
Short kesti, aıtty, bitti. Sóziniń toq eterin sezdirip:
-Áı, Aıdos, beri kel! Mynanyń qolyndaǵy mıkrofondy al!- dep, álgi ataqty ánshini nusqap, aıǵaı saldy da, álgige qarap:
-Ándi olaı emes, bylaı aıtý kerek! Qane, Aıdos, shyrqaımyz!- dedi shamyrqanyp. Ile shala Abaıdyń «Aıttym sálem, Qalamqas» ánin ekeýi qos daýyspen bastap ketti. Ánge eltigen Ábish dosym:
-Sal! Sal! Shyrqa! Shap! Shap! Ana fonogrammıst ıtterdiń bárin qýyńdar! Bir tıyn bermeńder! Gúlzııa! Gúlzııa qaıda?- degen Ábish kókem qonaqtardyń ishin aralap ketti. Tiri daýys ta onyń masaıyp bara jatqan aqyl-oıyn tiriltkendeı! Jyny da basylyńqyrap qalypty... Býradaı tarpynyp emes, aıaǵyn tartynyp basady.
Endi oılap otyrsam, Tólegen ánniń sóziniń tyńdaýshyǵa jetýine úlken mán beredi. Ánniń áýeni jaqsy, toıdyń joralǵasyna kelgenimen, sózinde ne mán, ne maǵyna joq bolsa, ondaıdan aýlaq. Ondaı ánder óziniń án bazasynda, tipti, joqtyń jasy. Aıdos ekeýiniń aıtqan ánderiniń sózi de, áýeni de júrekti baýraıdy. Jáne ekeýi de ánniń sózderiniń anyq shyǵýyna, tyńdaýshynyń qulaǵyna jetip, júregine enýine, boıyn baýraýyna den qoıady eken. Ári, ánderi tek anamyzdyń tilinde. Basqa tildegi ánderdi qoısa da, sol ánderdiń áýeninde qazaqy-ulttyq bolmys bitimniń ushqyny sezilip turdy.
Qansha degenmen, Abaı atamyzdyń óleńderimen sanamyzdy qalyptastyryp óstik qoı. Osy arada atamyzdyń:
Kóńil qusy quıqyljyr shartarapqa,
Adam oıy túrlenip aýǵan shaqta.
Salǵan án – kóleńkesi sol kóńildiń,
Taktysyna bılesin ol qulaqqa.
Shyrqap, qalqyp, sorǵalap, tamyljıdy,
Júrek terbep, oıatar basta mıdy.
Bul dúnıeniń lázzáti bári sonda,
Oısyz qulaq ala almas ondaı syıdy.
Uıyqtap jatqan júrekti án oıatar,
Únniń tátti oralǵan máni oıatar... degen jyr jolary oıyma oraldy. Shynymen, Uly Abaı aıtqandaı, Ábish pen Gúlzııanyń jasaǵan toılarynda aıtylǵan ánderden talaılardyń júrekteri oıanǵany anyq. Júrekteriniń terbelgeni, bastaryndaǵy mılarynyń qozǵalǵany ras. Tólegennniń ánderine Jolamannyń dombyramen shyrqaǵan ánderin qosshy!
«...Bul dúnıeniń lázzáti bári sonda, Oısyz qulaq ala almas ondaı syıdy» degendeı, qonaqtardyń qaryndary men paketterin toltyrǵandary óz aldyna. Ári, keýdelerin lázzátqa toltyryp qaıtqandaryna senimdimin. Osy ánshiniń qudireti me, sol toıdyń qyzyǵynyń áserinen, lázzátinen men áli kúnge aryla almaı júrmin. Tólegenniń – Maraldysy, Jolamannyń – Qyz Qorlany kúni búginge deıin júregimdi shymyldatyp tur. Esime tússe boldy, mıym qyzyp, boıym sal-sal bop ııdi. Olardyń talǵamyn aıtsańshy: qandaı bıik, qandaı degdar, qandaı kerim!
Jáne Tólegenniń asabalyq qabiletiniń bar ekenin de osy toı ústinde baıqadym. Asabany joqtatpaıdy, ózi júrgizip kete beredi. Keıinnen bilsem, Sarqanttyń mádenı-aǵartý ýchılıesinen alǵan bilimi, sodan keıingi istegen qyzmetteri buqara halyqpen jumys isteýge sáıkes eken. Biraq, másele – alǵan bilimde emes, qabilet-qarymda, sóz qoryń men ata-baba dástúrin ornymen paıdalana bilýińde ǵoı. Osy máselege kelgende, Tólegenniń mádenıeti men ádebin de, asqan sheberligin, tájirıbeliligin de sezdim, óz kózimmen kórdim.
Osy sózimniń dáleli retinde aıtaıyn: keıin nemeremiz Medǵattyń súndet toıyn mýzykamen, ánmen kórkemdegende, bárin keıin ysyryp tastap, toıdyń tizginin ózi qolyna aldy. Ózi asaba, ózi mýzykant, ózi ánshi, ózi oıyn uıymdastyrýshy. Taǵy da Jolaman bar! Án ónerindegi Jolamannyń izbasary Erkin Shúkiman da osynda! Arǵy jaǵyn aıtpaı-aq qoıaıyn... Keıbir dostarymnyń áli kúnge aýyzdarynyń sýy qurıdy...
Tólegenniń, Tóleshtiń qarapaıymdylyǵy sonshalyq, arada on bes jyldan astam ýaqyt ótse de, onyń kompozıtorlyq qyryn bilmeı kelippin. Birde Jolaman ekeýi Ábishtiń úıinde bolyp, Tóleshtiń bir áýenine óleń jazdyrypty. Qulaǵyma tııýi muń eken, birden Ábishtaıǵa habarlastym. Ol «Ana» taqyrybynda óleń jazǵanyn aıtty. Ábishtiń ádekimder sekildi «dejýrnyı» óleń jazbaıtynyn bilemin ǵoı, sondyqtan, birden áýenge qumarttym da, Tóleshke telefon soqtym.
-Keıde bir áýender mazalap, jynymdy qoıarǵa jer tappaımyn. Yńyldaımyn, yńyldaımyn, akordtardy basamyn-basamyn, basamyn da, qoıamyn. Óleń kitaptardy qolyma alamyn, biraq, bir óleń kóńilime unamaıdy, ári, áýenimniń mazmunyn, ıdeıasyn ashyp bere almaıdy. Sonymen, ár taqyryptaǵy talaı áýender umyt boldy. Keıbiri keýdemde áli júr. Solardyń biri – analarǵa arnaǵanym. Ábish kókem, aınaldyrǵan on bes mınýttyń ishinde, qatyryp óleń jazyp berdi. Taldyqorǵanǵa aparyp aranjırovkasyn jasattym da, sondaǵy bir ánshige berdim. Ol segizinshi martta oryndady. Jurtshylyq jyly qabyldady. Endi ǵana tarala bastady ǵoı,- dedi jaıbaraqat.
-Onyń oryndaǵany bar ma?- dedim.
-Iá, teledıdardan oryndalǵanda, sotkaǵa jazyp alǵam. Jeńgeıdiń vatsabyna qazir salyp jiberem,- dedi.
Jumystan kelsem, qatynym kompıýterge túsirip qoıǵan eken. Tyńdadym. Mýzyka synshysy emespin ǵoı, biraq, keıde bir «sáýegeısip», ánderge de, ánderdiń mátinine de syn aıtatynym bar. Tipti, «Qazaq ádebıeti» gazetine, «Jalyn» jýrnalyna maqalalar da jazǵanmyn. Sol úshin dostar da, dushpandar da tapqanmyn. Tipti, úlken baspasózdiń qulaǵyn ustap otyrǵan bir aǵam:
-Ony synap neń bar? Ol bizdiń jaqqa kúıeý bala bolyp keledi,- degeni bar. Sonda qalaı? Jalpaqshesheı bolyp júre berýim kerek pe? Ábishtiń óleńge degen, Jolamannyń ánge degen talǵamymdy ósirgeni beker me? «Syn túzelmeı, min túzelmeıdi» degen sózdiń adyra qalǵany ma?
Tóleshtiń, Tólegenniń «Ana» týraly ánin tyńdadym. Ana týraly qandaı jáne kimniń áni bolsa da, Shámshiniń «Ana týraly jyrymen», Eskendirdiń «Anasymen» salystyra tyńdaıtynym ras. Ándi áý basta salqyn tyńdadym. Eskendir Hasanǵalıevtiń «Anasyna» uqsaıtyndaı bop kórindi maǵan. Kimniń oryndaǵanyn bilmeımin, áıteýir, án baıaý, jaıdary, ashyq daýyspen:
Armanym bıik aspandaı.
Jer basyp júrmin jasqanbaı.
Kún Anam meniń kóktegi,
Jerdegi anam aq tańdaı.
Qaıyrmasy
Kúlimdep keıde janary,
Shytsa da keıde qabaǵyn.
Analar úshin barlyq el,
Kóterer bıik alaýyn,- delinip, jalǵasyp kete bardy. Ánniń qıyn-qıyn buralańdary, qondyrylǵan sirkeleri joq eken. Men ózim án degendi, eń aldymen, óleńniń mazmuny men ıdeıasyn, máni men maǵynasyn túsindiretin jáne tyńdaýshynyń túısigi men sezimine áser etetin mýzykalyq jamylysh dep túsinemin. Osy mýzykalyq jamylysh ánge qosylatyn aspaptardyń únine qaraı ár túrli bop shyǵady. Keıbir aspaptar, máselen, mandolın men gıtara sekildi aspaptar oınaqy, jeńil, kóńildi mýzykany berýge yńǵaıly. Al, adamnyń alpys eki tamyryn ıitip, ishki jan dúnıesin, ishki qaıǵy muńy men qasiretin, ıaǵnı, sherli mýzykany berýge kelgende, qobyzǵa jetetin mýzykalyq aspap joq. Árıne, qazaq ultynyń, meniń qazaǵymnyń tabıǵaty úshin...
Endi osy birinshi shýmaq pen qaıyrmadaǵy mazmun men ıdeıaǵa, maqsat pen oıǵa, kórkemdik pen baıandaýǵa, lırıkalyq qaharmannyń sezimine zer salaıyqshy.
Lırıkalyq qaharmannyń armany aspandaı bıik jáne sonyń nátıjesinde ol jerdi jasqanbaı, ımenbeı basady. Jalpy, tirlik nárin taratýshylar – analar ǵoı. Jerge ómir syılaýshy, tirlik darytýshy – Aspandaǵy Kún. Aspandaǵy Kún bolmasa, jerdegi ómir ólim qushady. Jerdegi analardyń ózi Kún Anadan bastaý alady. Aqyn jerdegi analardy Kún darytatyn aq tańǵa teńeıidi. Jaı ǵana, qarapaıym ǵana tań emes – aq tań. Aq sóziniń ózi – kez-kelgen halyqtyń júregine, kóńiline jyly tıetin qasıetti, qudiretti, jaqsylyqtyń sózi. Bul sózde ádilet pen shynshyldyq ta, aqıqat ta bar. Qazaqtyń «aqqa qara jaqqandaı»; «aq sóıle»; «aqjarqyn»; «aqpeıil»; «aqkóńil» degen tirkesterin alyp qarashy! «Aq» sózi osy birinshi shýmaqqa qandaı salmaq pen júk, pálsapalyq astar bergenin endi baıqaǵan bolarsyz...
Endi osy parasatty, salıqaly, pálsapalyq túıini óte kúshti jyr joldaryn Tólegen áýenmen qalaı árledi eken? Osy mazmun men ıdeıany onyń mýzykasy ashty ma, tyńdaýshysyna jetkize aldy ma? Jaqsy óleńniń qunyn túsirip alǵan joq pa?
Joq! Óleńniń kórkem mazmuny men ıdeıasyn jetkizýde áýen óte laıyqty qyzmet atqaryp tur! «Ándi áý basta salqyn tyńdadym» dedim ǵoı. Rasynda, ándi tyńdaý úshin salqyn sabyr, ór sezim, parasatty oı, jigerli kóńil-kúı kerek eken. Án sonda ǵana boıyńa qonady.
Án julqynbaıdy, julynbaıdy, sekirmeıdi, sekeńdemeıdi, oınaqshymaıdy. Baıaý daýyspen salqyn, sabyrly, asqaq túrde aıtylyp, óleńniń ishki mazmunymen, kórkem ıdeıasymen jymdasyp, kirigip ketken. Mine shedevr! Mine, máńgilik án! Bul án endi ǵana ómirge keldi! Kindigi endi ǵana kesilip jatyr! Ánshiler tarapynan aıtylý barysynda áli talaı óńdeledi, qyrnalady.
Tólegenniń bes-alty ánin boıyma qondyryppyn. Barlyǵy da júrekti baýraıtyn, kóńildi terbeıtin ánder. «Dostaryma», «Zaısan», «Seni ǵana» atty ánder osy pikir údesinen shyǵatyny anyq. Osy taqyrypqa jazylǵan ánder áýeniniń sazy da, mátini de taqyryptan aýytqymaıdy. Tólegen baýyrymyz taldyqorǵandyq aqyn Bolatbek Soltanovpen shyǵarmashylyq yntymaqtastyqta jumys isteıdi eken. Árıne, ánniń mátinderinen shuqshıǵan adamnyń kemshilik tabatyny belgili. Biraq, ánniń oryndalý barysynda bul kemshilik bilinbeı ketedi eken. Degenmen, tórt qubylasy túgeldeı teń bolýy úshin Bolatbek Soltanovtyń jazǵan án mátinderin áli de óńdeý, qyrnaý kerek sekildi. Meniki – óleńdegi selkeýliktiń ánge kóleńkesi túspesin degen jaqsy nıetten týǵan adal oı.
Men mýzyka zertteýshisi nemese synshysy emespin, nota bilmeımin, arnaıy saýatym da joq. Túısigim men júregimniń aıt degenin ǵana jazyp otyrmyn! Jańylysyp jatsam, baýyrym bop ketken Tólegennen jáne mýzyka synshylary men zertteýshilerinen keshirim suraımyn!
Muny jazýdaǵy maqsatym – aspandatyp nemese áspensitip Tólegen baýyrymnan klassık jasaý emes. «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt: nury tasysyn» degendeı, onyń adamgershiligi men kishipeıildiligin, jomarttyǵy men qaırymdylyǵyn, qabileti men qarymyn basqalarǵa úlgi etý ǵana jáne onyń qazaqy-ulttyq namystyń jigiti ekenin pash etý.
Qudaıǵa shúkir, Tólegenniń án sakvoıajynda júreginen, kóńilinen, jan-dúnıesinen shyqqan ánder barshylyq. Kóp bolmasa da, biregeı. Tóleshtiń áńgimesinen baıqaǵanym – boıyn baýrap, júregin tolqytqan áýen kóńil túkpirinde uzaq júredi eken. Keýdesindegi áýen ábden pisip jetilgennen keıin qolyna gıtarasyn alyp, bir kúni otyra qalady da, shyrqaıdy. Ómirge kelgen áýen qyrnalady, óńdeledi, mıdyń da, oıdyń da, bilim men júrektiń de súzgisinen ótedi. Sodan keıin ǵana baryp áýenine sóz izdeıdi. Talaı aqyndarmen aralasyp-quralasyp, syılasyp júrse de, «myna áýenime sóz jazshy, óleń jazshy» dep, eshqaısysyna jalynbaıdy, jalbaqtamaıdy. Allanyń bergen minezi, tabıǵatynan osyndaı. Eshkimniń aldyna túsip, «men osyndaımyn!» dep kóstemeńdeıdi, kózge túsý úshin kólbeńdemeıdi. Biraq, úıdegi sharýasyna da, ónerdegi sharýasyna da myǵym. Óner, án jolynda ólýge bar, biraq, ony eshkimge qorlatpaıdy, aıaqqa taptatpaıdy, qoljaýlyqqa aınaldyrýǵa jol bermeıdi. Ári, ony ózi de tabys kózine aınaldyrýǵa tyrysqan emes. Ýádesine berik, aıtqan sózinde turady. Jany da, qoly da jomart: táýbeshil. Keıde maǵan Tólegen inim myna bizderge, jumyr basty pendelerge «joq» degen sózdi aıtqyzbaý úshin, umyttyrý úshin dúnıege kelgendeı bop kórinedi. Qanshama jyl joldas, aǵaly-inili bop júrgende, onyń «joq» degen sózdi aıtqanyn estimeppin ǵoı...
«Joq» bolma, ónerde de, ómirde de, kóńilde de bar bola bershi, Tólegenim, Tóleshim! Boıynda adamshylyǵy bar, ómirge basqalarǵa qamqor bolý úshin, kómektesý úshin dúnıege kelgen Tólegen inimdeı jigitter kóp bolsaıshy! Joq bolma, bar bol, baryńdy halqyńmen bólise ber degim keledi Tólegen inime.
Aǵalyq izgi nıetpen jazýshy Asqar Jumahanuly
