ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا «ءدىن-تەك مولدالار مەن ولاردىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ ءىسى» دەگەن قاتە تۇسىنىك بار. ارينە، شىندىعىندا ءتىپتى دە ولاي ەمەس. قوعام مەن ونىڭ جەكەلەگەن مۇشەلەرى قابىلداعان ەرەجەلەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا وراي ءسىز بەن ءبىزدىڭ، مەنىڭ دە ءومىرىم تىنىش نە كەلەڭسىز بولادى. ءيا، تەرىس ءدىن (ماقالا نەگىزىنەن تەرىس دىنگە ارنالعان) اۋرۋ سياقتى ءبارىمىزدىڭ بەرەكەمىزدى الا الادى. جالپى، ءدىن مەن اۋرۋدىڭ اراسىندا كوپ ۇقساستىق بار، سوندىقتان مەديتسينالىق ءبىلىمىمدى پايدالانا وتىرىپ ەكەۋىنىڭ اراسىندا پارالەل جۇرگىزىپ كورمەكپىن. نە ءۇشىن؟ ادامزاتتىڭ اۋرۋلارمەن كۇرەستە ءبىراز تاجىريبەسى بار، سونى تەرىس ءدىننىڭ سيپاتىن ۇعۋعا، ياعني كەيىن الدىن الۋ مەن كۇرەسۋگە پايدالانۋعا بولادى. مىسالعا كادىمگى تىماۋدى الايىق. نە ءۇشىن تىماۋدى؟ سەبەبى كۇنى كەشە مەنسىنبەي جۇرگەن تىماۋ، وعان ءتيىستى كوڭىل بولىنبەگەن جاعدايدا تۇتاس مەملەكەتتەردىڭ ءشات-شالەكەيىن شىعارىپ جىبەرە الاتىنىن كورسەتتى. ءدىن دە سول سياقتى. ۆيكپەديانى اشىپ تىماۋ تاقىرىبىن تاۋىپ الساق، ونىڭ سيپاتى قوزدىرعىشى، پاتوگەنەزى، پاتواناتومياسى، كلينيكاسى... سياقتى بولىمدەرمەن تۇراتىنىن كورەمىز. ءبىز دە وسى جولمەن جۇرەمىز. سونىمەن:
تەرىس ءدىن
تەرىس ءدىن ء(ارى قاراي تد) – اشىق نە جاسىرىن، باياۋ نە تەز جۇرەتىن، اسا جۇقپالى جانە قاۋىپتى قۇبىلىس. قازىرگى ۋاقىتتا 100-گە جۋىق ءتۇرى بەلگىلى. قوزدىرعىشى – ادام بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ بارلىعى. مىسالى «فارحاد اتا» – ادامداردى الداپ-ارباپ اقشاسىن الۋ ءۇشىن قۇرىلعان الاياق ءدىن. نەگىزگى اياسى - دەنساۋلىق سالاسى. قاي جاعىنان قاراعاندا دا قارابايىرلىعىنا قاراماستان ول جالعان فورمۋلا، كۇنگە قاراۋ جانە تۇزدى ءشاي ارقىلى ەمدەيتىنىنە كوپ ادامداردى سەندىرە الدى. نەگە؟ بۇل جەردە كەشەگى شوپىر فارحادتىڭ الدامشىلىعى مەن اشكوزدىگىنە ادامداردىڭ اڭقاۋلىعى مەن جالقاۋلىعى تاپ كەلدى. بويىنداعى «باتپانداپ كىرگەن اۋرۋدىڭ مىسقالداپ شىعاتىنىنا» شىدام تانىتپاي شوپىردىڭ شيپاسىن رەسمي مەديتسينادان ارتىق كورۋى; اقشا شىعارماي، ۋاقىت كەتىرمەي، زياندى ادەتتەرىنەن ارىلماي، دەنە شىنىقتىرۋمەن اينالىسپاي قۇلان-تازالىققا ۇمتىلۋى فاناتتاردىڭ قالتاسىن تازارتىپ، اۋرۋىنا اۋرۋ جاماپ بەردى. ءبىرازى پسيحاتريالىق كلينيكالاردان ءبىر-اق شىقتى. بۇل جەردە (جانە ادەتتە) ارباۋشىلار ادام بويىنداعى جالقاۋلىق، جانايارلىق، ويلانباۋشىلىق سياقتى قاسيەتتەردى شەبەر پايدالانىپ وتىر. جالپى تد-ڭ ارقايسىنىڭ وزىنە ءتان «قارماقتارى»، «جەمدەرى»، «سۇيىكتى نۇكتەلەرى» بولادى. مىسالى، قوعامداعى تابيعاتقا جاقىنداۋ، تازا ءونىم تۇتىنۋ سياقتى جاقسى ۇمتىلىستاردى تەرىس ماقساتقا پايدالانعىسى كەلگەندەر ەكولوگيالىق ءدىني سەكتالار قۇردى. بۇعان مىسالعا كورشى رەسەيدەگى «اناستاسيا» ءدىني سەكتاسىن كەلتىرۋگە بولادى، ولار "ادامدار 1 گەكتار جەردى وڭدەپ قانا كۇن كورۋى ءتيىس",- دەگەن يدەيانى ناسيحاتتاپ ارتىنان ەرگەندەردى تىرشىلىكتىڭ وزگە فورمالارىنان باس تارتۋعا شاقىرادى. ءبىر قاراعاندا ونداي قاۋپى جوق بولىپ كورىنەتىن اتالمىش سەكتا ادامدى قوعامنىڭ سانالى دا بەلسەندى مۇشەسى بولۋىنان، ياعني ازاماتتىق سيپاتىنان ايىرادى، سايىپ كەلگەندە تۇتاس مەملەكەتتى السىرەتىپ، ونىڭ وزگە (دالىرەك ايتقاندا وسى قاۋىپتى سەكتانى ويلاپ تاۋىپ تاراتۋشى) ەلدىڭ «قولجاۋلىعى» مەن «مايشەلپەگىنە» اينالدىرادى. وسى قيالي «اناستاسيانىڭ» اۆتورى، كەشەگى فوتوشەبەرلەر بريگاديرى ۆلادامير مەگرەنىڭ 500 مىڭ دانامەن شىققان «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن ءۇشىنشى كىتابىندا وتان دەگەن ۇعىمنان بالقاراعاي مايى جوعارى قويىلادى. ەرتەڭ ەلىمىزگە قاۋىپ تونە قالسا وتانى ءبىر گەكتارمەن شەكتەلەتىن «بالقاراعايشىلاردىڭ» ەلمەن شارۋاسى بولارىنا كوپ كۇمان بار. جالپى ەلدە تد-دەردىڭ كوبەيۋى – قوعام رۋحانياتىنىڭ السىرەۋىنىڭ ايقىن كورسەتكىشى.
تارالۋى مەن پاتوگەنەزى: ادامزات مەكەن ەتەتىن بارلىق جەردە تاراعان. نەگىزىنەن ءسوز ارقىلى تارالادى، بۇل جەردە وعان اقشا، قارۋ، ەسىرتكى كومەكتەسەدى. تاسىمالداۋشىسى – «اۋرۋ» ادامدار مەن كىتاپتار، وزگە دە اقپارات قۇرالدارى. كىرۋ قاقپاسى: ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان اجىراعان ءالسىز ادامداردىڭ جۇرەگى. بەيىم توپتار: تد ادامنىڭ ءناسىلى، جىنىسى، جاسىنا قاراماي جۇعا بەرەدى. الايدا ۆيرۋستىڭ سۇيىكتى نىساناسى بولىپ جاستار سانالادى. سەبەبى جاستار – قوعامنىڭ ەڭ قۋاتى، بولاشاعى بار، قابىلداعان جولىنا بەرەرى مول كاتەگورياسى. ءبىر جاعىنان، جاستاردىڭ دىنگە تارتىلعىشتىعى ولاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە، مىسالى ولاردىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق پورترەتىنە بايلانىستى. قازىرگى جاستاردىڭ كوپشىلىگى جۇيەلى رۋحاني تاربيە كورمەگەن (بۇعان تەك جانە بىرىنشىدەن اتا-انالارىن كىنالاۋعا بولمايدى), بوس ۋاقىتى كوپ، تابىستارعا (اسىرەسە، قارجىلىق جانە لاۋازىمدىق) تەز جانە كۇش جۇمساماي جەتۋگە قۇشتار، ەلىكتەگىش، ەرەكشەلەنۋگە اۋەس كاتەگوريا. بۇنى، ءوز الدىنا ءبىر بولەك، الايدا تد قوزدىرعىشىمەن تۋىسقان رۋحاني ۆيرۋس – دىنسىزدىك ۆيرۋسىنىڭ جەمىسى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. قازىر جاستاردىڭ ءبىرازى ارقايسىسى جەكەلەي العاندا ەگويست بولعانىمەن وزدەرى مويىنداعان ليدەرلەردىڭ ارتىنان ەرىپ، ايتقانىمەن جۇرۋگە، سەركەلەرىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمدارىن قابىلداۋعا بەيىم. تد وكىلدەرىنىڭ ءوز قاتارىنا جاستاردى تارتۋدىڭ ابدەن سىناقتان وتكەن، قالىپتاسقان جۇيەسى بار. سونىڭ ءبىر ەلەمەنتى – جاستاردىڭ اراسىندا بەدەلى بار جاستاردى، جەتكىنشەكتەردى ءوز قاتارىنا كىرگىزۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ءۇشىن سان ءتۇرلى قيتۇرتقى تاسىلدەر: سىي-سىياپات ۇسىنۋدان باستاپ قورقىتۋ، كومپرومات، قىسىم كورسەتۋگە دەيىن قولدانىلادى. وسى تاسىلدەردىڭ ناتيجەسىندە بالا تەرىس دىنگە كىرسە، ول بالا جولداستارىنىڭ اراسىندا ليدەر بولىپ تابىلعاندىقتان، وزگەلەردى ارتىنان وڭاي ەرتە الادى. سوندىقتان، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىنداعى قابىلەتتى، وزات، سپورتسمەن، ءۇي ءىشى باي-باقۋاتتى نە لاۋازىمدى وقۋشىلار ەرەكشە نازاردا بولۋى كەرەك. بۇل جەردە «ەرەكشە نازار» دەگەندى بۇنداي وقۋشىلاردى قىسپالاپ، جۇرگەن-تۇرعانىن اڭدۋ، - دەپ ەمەس، ول وقۋشىلاردىڭ ليدەرلىك ەنەرگياسىن جاقسى ماقساتقا پايدالانۋ دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت. ءوز ورتاسىندا بەدەلدى وقۋشىلاردى رۋحاني بايىتا، مىسالى، ولاردىڭ بويىندا سالت-داستۇرىمىزگە قۇرمەت قالىپتاستىرا الساق، بۇل ەڭ ءبىرىنشى ۇستازدارعا ۇلكەن كومەكشى دايىنداعاندىق، سونداي-اق ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋدىڭ اسا ءتيىمدى ءبىر شاراسى بولىپ تابىلادى. تد-گە تارتىلعانداردى ساراپتاۋ ولاردىڭ قاتارىندا انا ءتىلىن بىلمەيتىندەردىڭ باسىمدىلىعىن انىقتادى، ياعني، تد-گە انا ءتىلىن بىلمەيتىندەر تەزىرەك تارتىلادى، بۇدان شىعاتىن قورتىندى جاستاردى ءوز تىلىندە سويلەتۋ ارقىلى تد-گە تارتىلۋ قاۋپىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ازايتۋعا بولادى. سونداي-اق، تۇرمىس دەڭگەيى تومەن وتباسىلاردىڭ بالالارىنىڭ دا تەرىس دىنگە تارتىلۋ قاۋپى جوعارى. ويتكەنى ولاردى قارجىمەن قىزىقتىرۋ جەڭىل. وسىنى دا ەسكەرۋ قاجەت. جاس ادامدار، سونىڭ ىشىندە ولاردىڭ اراسىنان شىققان ليدەرلەر ءوزىنىڭ قۋاتىمەن ەرەكشەلەنەدى، سوندىقتان ولار ءوزىنىڭ ەنەرگياسىن جۇمسايتىن ارەنا، ورتا ىزدەيدى. ءبىز بۇنداي العىر جاستاردى انىقتاپ، ولاردى قوعامعا پايدالى ىستەرگە تارتا الماساق، ولار وزگە ءبىر توپتىڭ، مىسالى ەكسترەميستىك باعىتتاعى توپتىڭ قاتارىنان ورىن الادى.
ەپيدەميا تاريحى: ءدىن – ادامزات تاريحىندا وراسان رول اتقارادى. مەملەكەت پەن قوعامنىڭ قابىلداعان ءدىنى دۇرىس بولعان جاعدايدا ەلدىڭ گۇلدەنۋىنە (ورتا عاسىرداعى اراب حاليفاتى), بۇرىس بولعان جاعدايدا ءتۇرلى قاقتىعىستار مەن سوعىستارعا (قازىرگى الەمدىك احۋال) اكەلە الادى. تد ءوز وشاعىنان وزگە ەلدەرگە تارالۋى ەلدەر اراسىنداعى ءتۇرلى مادەني-عىلىمي، ەكونوميكالىق بايلانىستار ارقىلى ميسسيونەرلەرمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ادامدارعا، اسىرەسە جاستارعا تەرىس يدەيالارىن تارتىمدى قىلىپ كورسەتۋ ءۇشىن ولار ءوز ءدىنىن دۇرىس ءدىننىڭ، يماندىلىقتىڭ تالاپتارىنا قاراعاندا جەڭىل، ناپسىگە ۇنامدى قىلىپ ۇسىنادى. مىسالى، وسكەلەڭ ۇرپاق دۇرىس قالىپتاسىپ، شالت باسپاسى ءۇشىن قاجەتتى ۇكىمەتتىڭ زاڭدارىنا، اتا-انا مەن ۇستازعا بويىنۇسىنۋدى مىندەتتى سانامايتىن سەكتا قاجەت تە قاتال ءتارتىپتى جاقتىرمايتىن كەيبىر جاستار ءۇشىن ۇنامدى بولىپ كورىنىپ قالۋى مۇمكىن.
دياگنوزى: ءار ءتۇرلى تد-دەردىڭ وزدەرىنە ءتان سيپاتتامالارى بولادى. مىسالى، يسلام باعىتىنداعى-مىس تد وكىلدەرىنىڭ تومەندەگىدەي قاتە ۇستانىمدارى بار: وتان، ۇلت، كونستيتۋتسيا، اۋليەلەر، ءداستۇرلى سالتتار (قايتقان كىسىنىڭ “3-ءى، 7-ءcى، 40-ىن بەرۋ، اتا-باباسىنا اس بەرۋ، بەت سيپاۋ، تۇمار تاعۋ، ت.س.س) مويىندالمايدى. ناماز وقىمايتىنداردى كاپىر دەپ ساناپ، ولار بيلىك باسىندا بولسا باعىنۋدى، اتا-اناسى بولسا قۇرمەتتەۋدى قاجەت سانامايدى. ءوز دىندەرىن ەنگىزۋ جولىندا جيحاد جانە لاڭكەستىك جارىلىستار ۇيىمداستىرۋدان باس تارتپايدى. تد-ڭ بۇل باعىتىن ۇستانانتىنداردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىندا، قۇلشىلىقتارىندا، كيىم كيىسىندە وزدەرىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار، بىراق بۇل اسا ماڭىزدى ەمەس، سەبەبى ولار جاعدايعا جانە (نەمەسە) جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋلارعا سايكەس سىرتقى بەلگى-كورىنىستەرىنە وزگەرىستەر ەنگىزە الادى. بۇل تابيعاتتاعى ۆيرۋستاعى ءوزىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سيپاتتارىن وزگەرتكەنگە ۇقسايدى. ودان ۆيرۋستىڭ ۆيرۋلەنتتىلىگى وزگەرمەيتىنى سياقتى تد-ءنىڭ ۋلىلىعى دا سول قالپىندا قالا بەرەدى، تەك تانىلۋى مەن دياگنوز قويىلۋى قيىندايدى.
كلينيكاسى: تەرىس ءدىننىڭ ۆيرۋسى بويعا كىرىپ كەتكەننەن كەيىن ول اۋرۋ جان قوعامنان اجىراپ، ءوزى سياقتى سىرقاتتاردان باسقالاردان الىستاي باستايدى. اۋرۋلارىن وزگەلەرگە جۇقتىرۋعا مۇددەلى جانە قۇشتار. ساۋلارعا وشپەندىلىكپەن قارايدى.
اسقىنۋلارى: اۋرۋلاردىڭ سانى قوعامنىڭ 10 پايىزىنا جەتكەن كەزدە بيلىكتى كۇشپەن الۋ امالدارىن جاسايدى. جەكەلەگەن اۋرۋلاردىڭ اسقىنۋ دارەجەسى ولاردىڭ لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە دايىندىعىمەن سيپاتتالادى.
ەمى: تد ابدەن بويىن بيلەپ العانداردىڭ ەمى جوق. ودان بەرىلەرىنە ەم قونۋ-قونباۋى اقيقات سوزدەردى ۇعۋ-ۇقپاۋىنا بايلانىستى.
الدىن الۋ: مەملەكەت ساياستاتىندا اسا ماڭىزدى شارالار قاتارىنا كىرەدى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ قۇرامداس بولىگى. تد-مەن تەك بۇكىل قوعام بولىپ كۇرەسكەندە ءتيىستى ناتيجەگە قول جەتىلەدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ عانا قيمىلى تد-مەن پارمەندى كۇرەسۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز، سەبەبى ولار تد-ءنىڭ سەبەبىمەن ەمەس سالدارىمەن كۇرەسەدى. تد-دەردىڭ الدىن الۋدا جانۇيا مەن مەكتەپتىڭ ءرولى اسا زور. سەبەبى انا سۇتىمەن، اكە ونەگەسىمەن بويعا بەرىلەتىن ۇلكەنگە، ەلگە، اۋليەلەرگە، سالت-داستۇرگە، تىلگە قۇرمەت تد ۆيرۋسىنا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرادى. اتا-انا مەن ۇستازدارعا بۇندايدا ەرتەگىلەر، باتىرلار جىرى، ءان-كۇيلەر، ت.س.س كومەكشى قۇرال بولا الادى. اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋدىڭ ءتيىمدى دە جەڭىل جولى شىنىعۋ ەكەنىن بىلەمىز، رۋحاني ۆيرۋستار قوزدىراتىن اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن دە شىنىعۋ كەرەك. جانە كەز كەلگەن شىنىعۋ بەي-بەرەكەت ەمەس بەلگىلى ءبىر سىناقتان وتكەن جۇيەمەن، ۇستاز-جاتتىقتىرۋشىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. دۇنيەنىڭ اقيقاتى ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە. ءوزىمىزدى، سانامىزدى جەتىلدىرۋ ارقىلى ءبىز كەمەل ادامعا جەتەمىز. ۇلتتىق قۇندىلىقتارمىزدى بويىمىزعا تولىق سىڭىرگەندە عانا باسەكەگە قابىلەتتى بولامىز.
بولجامى: وتە ناشار. ۆيرۋس كىرىپ، كۇش الىپ كەتكەن جاعدايدا رۋحاني سىرقاتتى – ءۇمىتسىز دەۋگە بولادى. ولار ءومىرىن ءتۇرلى لاڭكەستىك اكتىلەر كەزىندە قيادى نە تۇرمەلەردە وتكىزەدى، وزدەرىنە قولايلى ورتا ىزدەپ ەلدەن بەزۋى دە كەزدەسەدى.
پاتولوگيالىق اناتومياسى: تد-گە ابدەن ۋلانعاندار ولىگە سانالۋعا لايىق: ولاردىڭ كوزدەرى اقيقاتتى كورمەيدى، قۇلاقتارى ەستىمەيدى، ايتقاندى ۇقپايدى، جۇزدەرى سۋىق، ياعني بويلارىندا ءولىنىڭ ءبىراز سيپاتى بار. سوندىقتان تد وكىلدەرىنە پاتولوگيالىق اناتوميا تۇرعىسىنان قاراۋعا بولادى: تەك دوگمالاردى باسشىلىققا الىپ، پىكىر جاسامايتىندىقتان ميى سەمگەن; جۇرەگىندە ادامعا دەگەن ماحاببات جوق، سول سەبەپتى كوزدەرى سۋىق، سونگەن; تىلدەرى انا ءتىلىن تولىق پايدالانبايتىندىقتان دامىماعان، اراندارى كەڭ، تىستەرى مەن تىرناقتارى وزدەرىنەن باسقالارعا وتكىر، وزگەلەرگە وكپەسى قارا قازانداي، باۋىرى جوق، تەرىسى قالىڭ، ەڭ باستىسى قانى بۇزىلعان.
قورتىندى: تەرىس ءدىن – تۇتاس قوعام، جەكە ادام، اسىرەسە جاستار ءۇشىن اسا قاۋىپتى. ءاربىر ازامات ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جوعارى قويىپ، سىرت كۇشتەردىڭ ىقپالىنا قارسى كۇرەسە ءبىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. قازاق ءوز ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ، عىلىم-ءبىلىمدى يگەرىپ، ار-نامىستى جوعارى قويىپ، الدىعا قاراي ۇمتىلىس جاساعاندا عانا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتە الادى دەپ ەسەپتەيمىن.
نۇرلان ءسادىر، جازۋشى
