Bızdıŋ qoǧamymyzda «dın-tek moldalar men olardyŋ ainalasyndaǧylardyŋ ısı» degen qate tüsınık bar. Ärine, şyndyǧynda tıptı de olai emes. Qoǧam men onyŋ jekelegen müşelerı qabyldaǧan erejelerdıŋ dūrys-būrystyǧyna orai Sız ben bızdıŋ, menıŋ de ömırım tynyş ne keleŋsız bolady. İä, terıs dın (maqala negızınen terıs dınge arnalǧan) auru siiaqty bärımızdıŋ berekemızdı ala alady. Jalpy, dın men aurudyŋ arasynda köp ūqsastyq bar, sondyqtan medisinalyq bılımımdı paidalana otyryp ekeuınıŋ arasynda paralel jürgızıp körmekpın. Ne üşın? Adamzattyŋ aurularmen küreste bıraz täjıribesı bar, sony terıs dınnıŋ sipatyn ūǧuǧa, iaǧni keiın aldyn alu men küresuge paidalanuǧa bolady. Mysalǧa kädımgı tymaudy alaiyq. Ne üşın tymaudy? Sebebı künı keşe mensınbei jürgen tymau, oǧan tiıstı köŋıl bölınbegen jaǧdaida tūtas memleketterdıŋ şät-şälekeiın şyǧaryp jıbere alatynyn körsettı. Dın de sol siiaqty. Vikpediiany aşyp tymau taqyrybyn tauyp alsaq, onyŋ sipaty qozdyrǧyşy, patogenezı, patoanatomiiasy, klinikasy... siiaqty bölımdermen tūratynyn köremız. Bız de osy jolmen jüremız. Sonymen:
Terıs dın
Terıs dın (ärı qarai TD) – aşyq ne jasyryn, baiau ne tez jüretın, asa jūqpaly jäne qauıptı qūbylys. Qazırgı uaqytta 100-ge juyq türı belgılı. Qozdyrǧyşy – adam boiyndaǧy jaǧymsyz qasietterdıŋ barlyǧy. Mysaly «Farhad ata» – adamdardy aldap-arbap aqşasyn alu üşın qūrylǧan alaiaq dın. Negızgı aiasy - densaulyq salasy. Qai jaǧynan qaraǧanda da qarabaiyrlyǧyna qaramastan ol jalǧan formula, künge qarau jäne tūzdy şäi arqyly emdeitınıne köp adamdardy sendıre aldy. Nege? Būl jerde keşegı şopyr Farhadtyŋ aldamşylyǧy men aşközdıgıne adamdardyŋ aŋqaulyǧy men jalqaulyǧy tap keldı. Boiyndaǧy «batpandap kırgen aurudyŋ mysqaldap şyǧatynyna» şydam tanytpai şopyrdyŋ şipasyn resmi medisinadan artyq köruı; aqşa şyǧarmai, uaqyt ketırmei, ziiandy ädetterınen arylmai, dene şynyqtyrumen ainalyspai qūlan-tazalyqqa ūmtyluy fanattardyŋ qaltasyn tazartyp, auruyna auru jamap berdı. Bırazy psihatriialyq klinikalardan bır-aq şyqty. Būl jerde (jäne ädette) arbauşylar adam boiyndaǧy jalqaulyq, janaiarlyq, oilanbauşylyq siiaqty qasietterdı şeber paidalanyp otyr. Jalpy TD-ŋ ärqaisynyŋ özıne tän «qarmaqtary», «jemderı», «süiıktı nüktelerı» bolady. Mysaly, qoǧamdaǧy tabiǧatqa jaqyndau, taza önım tūtynu siiaqty jaqsy ūmtylystardy terıs maqsatqa paidalanǧysy kelgender ekologiialyq dıni sektalar qūrdy. Būǧan mysalǧa körşı Reseidegı «Anastasiia» dıni sektasyn keltıruge bolady, olar "adamdar 1 gektar jerdı öŋdep qana kün köruı tiıs",- degen ideiany nasihattap artynan ergenderdı tırşılıktıŋ özge formalarynan bas tartuǧa şaqyrady. Bır qaraǧanda ondai qaupı joq bolyp körınetın atalmyş sekta adamdy qoǧamnyŋ sanaly da belsendı müşesı boluynan, iaǧni azamattyq sipatynan aiyrady, saiyp kelgende tūtas memlekettı älsıretıp, onyŋ özge (dälırek aitqanda osy qauıptı sektany oilap tauyp taratuşy) eldıŋ «qoljaulyǧy» men «maişelpegıne» ainaldyrady. Osy qiiali «Anastasiianyŋ» avtory, keşegı fotoşeberler brigadirı Vladamir Megrenıŋ 500 myŋ danamen şyqqan «Bız kımbız?» degen üşınşı kıtabynda Otan degen ūǧymnan balqaraǧai maiy joǧary qoiylady. Erteŋ elımızge qauıp töne qalsa Otany bır gektarmen şekteletın «balqaraǧaişylardyŋ» elmen şaruasy bolaryna köp kümän bar. Jalpy elde TD-derdıŋ köbeiuı – qoǧam ruhaniiatynyŋ älsıreuınıŋ aiqyn körsetkışı.
Taraluy men patogenezı: adamzat meken etetın barlyq jerde taraǧan. Negızınen söz arqyly taralady, būl jerde oǧan aqşa, qaru, esırtkı kömektesedı. Tasymaldauşysy – «auru» adamdar men kıtaptar, özge de aqparat qūraldary. Kıru qaqpasy: ūlttyq qūndylyqtarynan ajyraǧan älsız adamdardyŋ jüregı. Beiım toptar: TD adamnyŋ näsılı, jynysy, jasyna qaramai jūǧa beredı. Alaida virustyŋ süiıktı nysanasy bolyp jastar sanalady. Sebebı jastar – qoǧamnyŋ eŋ quaty, bolaşaǧy bar, qabyldaǧan jolyna bererı mol kategoriiasy. Bır jaǧynan, jastardyŋ dınge tartylǧyştyǧy olardyŋ özındık erekşelıkterıne, mysaly olardyŋ psihofiziologiialyq portretıne bailanysty. Qazırgı jastardyŋ köpşılıgı jüielı ruhani tärbie körmegen (būǧan tek jäne bırınşıden ata-analaryn kınälauǧa bolmaidy), bos uaqyty köp, tabystarǧa (äsırese, qarjylyq jäne lauazymdyq) tez jäne küş jūmsamai jetuge qūştar, elıktegış, erekşelenuge äues kategoriia. Būny, öz aldyna bır bölek, alaida TD qozdyrǧyşymen tuysqan ruhani virus – dınsızdık virusynyŋ jemısı dep qarastyruǧa bolady. Qazır jastardyŋ bırazy ärqaisysy jekelei alǧanda egoist bolǧanymen özderı moiyndaǧan liderlerdıŋ artynan erıp, aitqanymen jüruge, serkelerınıŋ ömırlık ūstanymdaryn qabyldauǧa beiım. TD ökılderınıŋ öz qataryna jastardy tartudyŋ äbden synaqtan ötken, qalyptasqan jüiesı bar. Sonyŋ bır elementı – jastardyŋ arasynda bedelı bar jastardy, jetkınşekterdı öz qataryna kırgızu bolyp tabylady. Būl üşın san türlı qitūrtqy täsılder: syi-syiapat ūsynudan bastap qorqytu, kompromat, qysym körsetuge deiın qoldanylady. Osy täsılderdıŋ nätijesınde bala terıs dınge kırse, ol bala joldastarynyŋ arasynda lider bolyp tabylǧandyqtan, özgelerdı artynan oŋai erte alady. Sondyqtan, mektep oquşylarynyŋ arasyndaǧy qabılettı, ozat, sportsmen, üi ışı bai-baquatty ne lauazymdy oquşylar erekşe nazarda boluy kerek. Būl jerde «erekşe nazar» degendı būndai oquşylardy qyspalap, jürgen-tūrǧanyn aŋdu, - dep emes, ol oquşylardyŋ liderlık energiiasyn jaqsy maqsatqa paidalanu dep tüsınu qajet. Öz ortasynda bedeldı oquşylardy ruhani baiyta, mysaly, olardyŋ boiynda salt-dästürımızge qūrmet qalyptastyra alsaq, būl eŋ bırınşı ūstazdarǧa ülken kömekşı daiyndaǧandyq, sondai-aq dıni ekstremizmnıŋ aldyn aludyŋ asa tiımdı bır şarasy bolyp tabylady. TD-ge tartylǧandardy saraptau olardyŋ qatarynda ana tılın bılmeitınderdıŋ basymdylyǧyn anyqtady, iaǧni, TD-ge ana tılın bılmeitınder tezırek tartylady, būdan şyǧatyn qortyndy jastardy öz tılınde söiletu arqyly TD-ge tartylu qaupın belgılı bır därejede azaituǧa bolady. Sondai-aq, tūrmys deŋgeiı tömen otbasylardyŋ balalarynyŋ da terıs dınge tartylu qaupı joǧary. Öitkenı olardy qarjymen qyzyqtyru jeŋıl. Osyny da eskeru qajet. Jas adamdar, sonyŋ ışınde olardyŋ arasynan şyqqan liderler özınıŋ quatymen erekşelenedı, sondyqtan olar özınıŋ energiiasyn jūmsaityn arena, orta ızdeidı. Bız būndai alǧyr jastardy anyqtap, olardy qoǧamǧa paidaly ısterge tarta almasaq, olar özge bır toptyŋ, mysaly ekstremistık baǧyttaǧy toptyŋ qatarynan oryn alady.
Epidemiia tarihy: dın – adamzat tarihynda orasan rol atqarady. Memleket pen qoǧamnyŋ qabyldaǧan dını dūrys bolǧan jaǧdaida eldıŋ güldenuıne (orta ǧasyrdaǧy Arab halifaty), būrys bolǧan jaǧdaida türlı qaqtyǧystar men soǧystarǧa (qazırgı älemdık ahual) äkele alady. TD öz oşaǧynan özge elderge taraluy elder arasyndaǧy türlı mädeni-ǧylymi, ekonomikalyq bailanystar arqyly missionerlermen jüzege asyrylady. Adamdarǧa, äsırese jastarǧa terıs ideialaryn tartymdy qylyp körsetu üşın olar öz dının dūrys dınnıŋ, imandylyqtyŋ talaptaryna qaraǧanda jeŋıl, näpsıge ūnamdy qylyp ūsynady. Mysaly, öskeleŋ ūrpaq dūrys qalyptasyp, şalt baspasy üşın qajettı Ükımettıŋ zaŋdaryna, ata-ana men ūstazǧa boiynūsynudy mındettı sanamaityn sekta qajet te qatal tärtıptı jaqtyrmaityn keibır jastar üşın ūnamdy bolyp körınıp qaluy mümkın.
Diagnozy: är türlı TD-derdıŋ özderıne tän sipattamalary bolady. Mysaly, islam baǧytyndaǧy-mys TD ökılderınıŋ tömendegıdei qate ūstanymdary bar: Otan, ūlt, konstitusiia, äulieler, dästürlı salttar (qaitqan kısınıŋ “3-ı, 7-cı, 40-yn beru, ata-babasyna as beru, bet sipau, tūmar taǧu, t.s.s) moiyndalmaidy. Namaz oqymaityndardy käpır dep sanap, olar bilık basynda bolsa baǧynudy, ata-anasy bolsa qūrmetteudı qajet sanamaidy. Öz dınderın engızu jolynda jihad jäne laŋkestık jarylystar ūiymdastyrudan bas tartpaidy. TD-ŋ būl baǧytyn ūstanantyndardyŋ jürıs-tūrysynda, qūlşylyqtarynda, kiım kiısınde özderıne tän erekşelıkterı bar, bıraq būl asa maŋyzdy emes, sebebı olar jaǧdaiǧa jäne (nemese) joǧarydan tüsken nūsqaularǧa säikes syrtqy belgı-körınısterıne özgerıster engıze alady. Būl tabiǧattaǧy virustaǧy özın saqtap qalu üşın sipattaryn özgertkenge ūqsaidy. Odan virustyŋ virulenttılıgı özgermeitını siiaqty TD-nıŋ ulylyǧy da sol qalpynda qala beredı, tek tanyluy men diagnoz qoiyluy qiyndaidy.
Klinikasy: terıs dınnıŋ virusy boiǧa kırıp ketkennen keiın ol auru jan qoǧamnan ajyrap, özı siiaqty syrqattardan basqalardan alystai bastaidy. Aurularyn özgelerge jūqtyruǧa müddelı jäne qūştar. Saularǧa öşpendılıkpen qaraidy.
Asqynulary: aurulardyŋ sany qoǧamnyŋ 10 paiyzyna jetken kezde bilıktı küşpen alu amaldaryn jasaidy. Jekelegen aurulardyŋ asqynu därejesı olardyŋ laŋkestık äreketterge daiyndyǧymen sipattalady.
Emı: TD äbden boiyn bilep alǧandardyŋ emı joq. Odan berılerıne em qonu-qonbauy aqiqat sözderdı ūǧu-ūqpauyna bailanysty.
Aldyn alu: memleket saiastatynda asa maŋyzdy şaralar qataryna kıredı, ūlttyq qauıpsızdıktıŋ qūramdas bölıgı. TD-men tek bükıl qoǧam bolyp küreskende tiıstı nätijege qol jetıledı. Qūqyq qorǧau organdarynyŋ ǧana qimyly TD-men pärmendı küresu üşın jetkılıksız, sebebı olar TD-nıŋ sebebımen emes saldarymen küresedı. TD-derdıŋ aldyn aluda janūia men mekteptıŋ rölı asa zor. Sebebı ana sütımen, äke önegesımen boiǧa berıletın ülkenge, elge, äulielerge, salt-dästürge, tılge qūrmet TD virusyna qarsy immunitet qalyptastyrady. Ata-ana men ūstazdarǧa būndaida ertegıler, batyrlar jyry, än-küiler, t.s.s kömekşı qūral bola alady. Aurulardyŋ aldyn aludyŋ tiımdı de jeŋıl joly şynyǧu ekenın bılemız, ruhani virustar qozdyratyn aurulardyŋ aldyn alu üşın de şynyǧu kerek. Jäne kez kelgen şynyǧu bei-bereket emes belgılı bır synaqtan ötken jüiemen, ūstaz-jattyqtyruşynyŋ kömegımen jüzege asyrylady. Dünienıŋ aqiqaty bızdıŋ jüregımızde. Özımızdı, sanamyzdy jetıldıru arqyly bız kemel adamǧa jetemız. Ūlttyq qūndylyqtarmyzdy boiymyzǧa tolyq sıŋırgende ǧana bäsekege qabılettı bolamyz.
Boljamy: öte naşar. Virus kırıp, küş alyp ketken jaǧdaida ruhani syrqatty – ümıtsız deuge bolady. Olar ömırın türlı laŋkestık aktıler kezınde qiiady ne türmelerde ötkızedı, özderıne qolaily orta ızdep elden bezuı de kezdesedı.
Patologiialyq anatomiiasy: TD-ge äbden ulanǧandar ölıge sanaluǧa laiyq: olardyŋ közderı aqiqatty körmeidı, qūlaqtary estımeidı, aitqandy ūqpaidy, jüzderı suyq, iaǧni boilarynda ölınıŋ bıraz sipaty bar. Sondyqtan TD ökılderıne patologiialyq anatomiia tūrǧysynan qarauǧa bolady: tek dogmalardy basşylyqqa alyp, pıkır jasamaityndyqtan miy semgen; jüregınde adamǧa degen mahabbat joq, sol sebeptı közderı suyq, söngen; tılderı ana tılın tolyq paidalanbaityndyqtan damymaǧan, arandary keŋ, tısterı men tyrnaqtary özderınen basqalarǧa ötkır, özgelerge ökpesı qara qazandai, bauyry joq, terısı qalyŋ, eŋ bastysy qany būzylǧan.
Qortyndy: Terıs dın – tūtas qoǧam, jeke adam, äsırese jastar üşın asa qauıptı. Ärbır azamat ūlttyq qūndylyqtarymyzdy joǧary qoiyp, syrt küşterdıŋ yqpalyna qarsy kürese bıluı kerek dep oilaimyn. Qazaq öz ūlttyq erekşelıkterın saqtap, ǧylym-bılımdı igerıp, ar-namysty joǧary qoiyp, aldyǧa qarai ūmtylys jasaǧanda ǧana ülken jetıstıkterge jete alady dep esepteimın.
Nūrlan Sädır, jazuşy
