Bizdiń qoǵamymyzda «din-tek moldalar men olardyń aınalasyndaǵylardyń isi» degen qate túsinik bar. Árıne, shyndyǵynda tipti de olaı emes. Qoǵam men onyń jekelegen músheleri qabyldaǵan erejelerdiń durys-burystyǵyna oraı Siz ben bizdiń, meniń de ómirim tynysh ne keleńsiz bolady. Iá, teris din (maqala negizinen teris dinge arnalǵan) aýrý sııaqty bárimizdiń berekemizdi ala alady. Jalpy, din men aýrýdyń arasynda kóp uqsastyq bar, sondyqtan medıınalyq bilimimdi paıdalana otyryp ekeýiniń arasynda paralel júrgizip kórmekpin. Ne úshin? Adamzattyń aýrýlarmen kúreste biraz tájirıbesi bar, sony teris dinniń sıpatyn uǵýǵa, ıaǵnı keıin aldyn alý men kúresýge paıdalanýǵa bolady. Mysalǵa kádimgi tymaýdy alaıyq. Ne úshin tymaýdy? Sebebi kúni keshe mensinbeı júrgen tymaý, oǵan tıisti kóńil bólinbegen jaǵdaıda tutas memleketterdiń shát-shálekeıin shyǵaryp jibere alatynyn kórsetti. Din de sol sııaqty. Vıkpedııany ashyp tymaý taqyrybyn taýyp alsaq, onyń sıpaty qozdyrǵyshy, patogenezi, patoanatomııasy, klınıkasy... sııaqty bólimdermen turatynyn kóremiz. Biz de osy jolmen júremiz. Sonymen:
Teris din
Teris din (ári qaraı TD) – ashyq ne jasyryn, baıaý ne tez júretin, asa juqpaly jáne qaýipti qubylys. Qazirgi ýaqytta 100-ge jýyq túri belgili. Qozdyrǵyshy – adam boıyndaǵy jaǵymsyz qasıetterdiń barlyǵy. Mysaly «Farhad ata» – adamdardy aldap-arbap aqshasyn alý úshin qurylǵan alaıaq din. Negizgi aıasy - densaýlyq salasy. Qaı jaǵynan qaraǵanda da qarabaıyrlyǵyna qaramastan ol jalǵan formýla, kúnge qaraý jáne tuzdy sháı arqyly emdeıtinine kóp adamdardy sendire aldy. Nege? Bul jerde keshegi shopyr Farhadtyń aldamshylyǵy men ashkózdigine adamdardyń ańqaýlyǵy men jalqaýlyǵy tap keldi. Boıyndaǵy «batpandap kirgen aýrýdyń mysqaldap shyǵatynyna» shydam tanytpaı shopyrdyń shıpasyn resmı medıınadan artyq kórýi; aqsha shyǵarmaı, ýaqyt ketirmeı, zııandy ádetterinen arylmaı, dene shynyqtyrýmen aınalyspaı qulan-tazalyqqa umtylýy fanattardyń qaltasyn tazartyp, aýrýyna aýrý jamap berdi. Birazy psıhatrııalyq klınıkalardan bir-aq shyqty. Bul jerde (jáne ádette) arbaýshylar adam boıyndaǵy jalqaýlyq, janaıarlyq, oılanbaýshylyq sııaqty qasıetterdi sheber paıdalanyp otyr. Jalpy TD-ń árqaısynyń ózine tán «qarmaqtary», «jemderi», «súıikti núkteleri» bolady. Mysaly, qoǵamdaǵy tabıǵatqa jaqyndaý, taza ónim tutyný sııaqty jaqsy umtylystardy teris maqsatqa paıdalanǵysy kelgender ekologııalyq dinı sektalar qurdy. Buǵan mysalǵa kórshi Reseıdegi «Anastasııa» dinı sektasyn keltirýge bolady, olar "adamdar 1 gektar jerdi óńdep qana kún kórýi tıis",- degen ıdeıany nasıhattap artynan ergenderdi tirshiliktiń ózge formalarynan bas tartýǵa shaqyrady. Bir qaraǵanda ondaı qaýpi joq bolyp kórinetin atalmysh sekta adamdy qoǵamnyń sanaly da belsendi múshesi bolýynan, ıaǵnı azamattyq sıpatynan aıyrady, saıyp kelgende tutas memleketti álsiretip, onyń ózge (dálirek aıtqanda osy qaýipti sektany oılap taýyp taratýshy) eldiń «qoljaýlyǵy» men «maıshelpegine» aınaldyrady. Osy qııalı «Anastasııanyń» avtory, keshegi fotosheberler brıgadıri Vladamır Megreniń 500 myń danamen shyqqan «Biz kimbiz?» degen úshinshi kitabynda Otan degen uǵymnan balqaraǵaı maıy joǵary qoıylady. Erteń elimizge qaýip tóne qalsa Otany bir gektarmen shekteletin «balqaraǵaıshylardyń» elmen sharýasy bolaryna kóp kúmán bar. Jalpy elde TD-derdiń kóbeıýi – qoǵam rýhanııatynyń álsireýiniń aıqyn kórsetkishi.
Taralýy men patogenezi: adamzat meken etetin barlyq jerde taraǵan. Negizinen sóz arqyly taralady, bul jerde oǵan aqsha, qarý, esirtki kómektesedi. Tasymaldaýshysy – «aýrý» adamdar men kitaptar, ózge de aqparat quraldary. Kirý qaqpasy: ulttyq qundylyqtarynan ajyraǵan álsiz adamdardyń júregi. Beıim toptar: TD adamnyń násili, jynysy, jasyna qaramaı juǵa beredi. Alaıda vırýstyń súıikti nysanasy bolyp jastar sanalady. Sebebi jastar – qoǵamnyń eń qýaty, bolashaǵy bar, qabyldaǵan jolyna bereri mol kategorııasy. Bir jaǵynan, jastardyń dinge tartylǵyshtyǵy olardyń ózindik erekshelikterine, mysaly olardyń psıhofızıologııalyq portretine baılanysty. Qazirgi jastardyń kópshiligi júıeli rýhanı tárbıe kórmegen (buǵan tek jáne birinshiden ata-analaryn kinálaýǵa bolmaıdy), bos ýaqyty kóp, tabystarǵa (ásirese, qarjylyq jáne laýazymdyq) tez jáne kúsh jumsamaı jetýge qushtar, eliktegish, erekshelenýge áýes kategorııa. Buny, óz aldyna bir bólek, alaıda TD qozdyrǵyshymen týysqan rýhanı vırýs – dinsizdik vırýsynyń jemisi dep qarastyrýǵa bolady. Qazir jastardyń birazy árqaısysy jekeleı alǵanda egoıst bolǵanymen ózderi moıyndaǵan lıderlerdiń artynan erip, aıtqanymen júrýge, serkeleriniń ómirlik ustanymdaryn qabyldaýǵa beıim. TD ókilderiniń óz qataryna jastardy tartýdyń ábden synaqtan ótken, qalyptasqan júıesi bar. Sonyń bir elementi – jastardyń arasynda bedeli bar jastardy, jetkinshekterdi óz qataryna kirgizý bolyp tabylady. Bul úshin san túrli qıturtqy tásilder: syı-syıapat usynýdan bastap qorqytý, kompromat, qysym kórsetýge deıin qoldanylady. Osy tásilderdiń nátıjesinde bala teris dinge kirse, ol bala joldastarynyń arasynda lıder bolyp tabylǵandyqtan, ózgelerdi artynan ońaı erte alady. Sondyqtan, mektep oqýshylarynyń arasyndaǵy qabiletti, ozat, sportsmen, úı ishi baı-baqýatty ne laýazymdy oqýshylar erekshe nazarda bolýy kerek. Bul jerde «erekshe nazar» degendi bundaı oqýshylardy qyspalap, júrgen-turǵanyn ańdý, - dep emes, ol oqýshylardyń lıderlik energııasyn jaqsy maqsatqa paıdalaný dep túsiný qajet. Óz ortasynda bedeldi oqýshylardy rýhanı baıyta, mysaly, olardyń boıynda salt-dástúrimizge qurmet qalyptastyra alsaq, bul eń birinshi ustazdarǵa úlken kómekshi daıyndaǵandyq, sondaı-aq dinı ekstremızmniń aldyn alýdyń asa tıimdi bir sharasy bolyp tabylady. TD-ge tartylǵandardy saraptaý olardyń qatarynda ana tilin bilmeıtinderdiń basymdylyǵyn anyqtady, ıaǵnı, TD-ge ana tilin bilmeıtinder tezirek tartylady, budan shyǵatyn qortyndy jastardy óz tilinde sóıletý arqyly TD-ge tartylý qaýpin belgili bir dárejede azaıtýǵa bolady. Sondaı-aq, turmys deńgeıi tómen otbasylardyń balalarynyń da teris dinge tartylý qaýpi joǵary. Óıtkeni olardy qarjymen qyzyqtyrý jeńil. Osyny da eskerý qajet. Jas adamdar, sonyń ishinde olardyń arasynan shyqqan lıderler óziniń qýatymen erekshelenedi, sondyqtan olar óziniń energııasyn jumsaıtyn arena, orta izdeıdi. Biz bundaı alǵyr jastardy anyqtap, olardy qoǵamǵa paıdaly isterge tarta almasaq, olar ózge bir toptyń, mysaly ekstremıstik baǵyttaǵy toptyń qatarynan oryn alady.
Epıdemııa tarıhy: din – adamzat tarıhynda orasan rol atqarady. Memleket pen qoǵamnyń qabyldaǵan dini durys bolǵan jaǵdaıda eldiń gúldenýine (orta ǵasyrdaǵy Arab halıfaty), burys bolǵan jaǵdaıda túrli qaqtyǵystar men soǵystarǵa (qazirgi álemdik ahýal) ákele alady. TD óz oshaǵynan ózge elderge taralýy elder arasyndaǵy túrli mádenı-ǵylymı, ekonomıkalyq baılanystar arqyly mıssıonerlermen júzege asyrylady. Adamdarǵa, ásirese jastarǵa teris ıdeıalaryn tartymdy qylyp kórsetý úshin olar óz dinin durys dinniń, ımandylyqtyń talaptaryna qaraǵanda jeńil, nápsige unamdy qylyp usynady. Mysaly, óskeleń urpaq durys qalyptasyp, shalt baspasy úshin qajetti Úkimettiń zańdaryna, ata-ana men ustazǵa boıynusynýdy mindetti sanamaıtyn sekta qajet te qatal tártipti jaqtyrmaıtyn keıbir jastar úshin unamdy bolyp kórinip qalýy múmkin.
Dıagnozy: ár túrli TD-derdiń ózderine tán sıpattamalary bolady. Mysaly, ıslam baǵytyndaǵy-mys TD ókilderiniń tómendegideı qate ustanymdary bar: Otan, ult, konstıtýııa, áýlıeler, dástúrli salttar (qaıtqan kisiniń “3-i, 7-ci, 40-yn berý, ata-babasyna as berý, bet sıpaý, tumar taǵý, t.s.s) moıyndalmaıdy. Namaz oqymaıtyndardy kápir dep sanap, olar bılik basynda bolsa baǵynýdy, ata-anasy bolsa qurmetteýdi qajet sanamaıdy. Óz dinderin engizý jolynda jıhad jáne lańkestik jarylystar uıymdastyrýdan bas tartpaıdy. TD-ń bul baǵytyn ustanantyndardyń júris-turysynda, qulshylyqtarynda, kıim kıisinde ózderine tán erekshelikteri bar, biraq bul asa mańyzdy emes, sebebi olar jaǵdaıǵa jáne (nemese) joǵarydan túsken nusqaýlarǵa sáıkes syrtqy belgi-kórinisterine ózgerister engize alady. Bul tabıǵattaǵy vırýstaǵy ózin saqtap qalý úshin sıpattaryn ózgertkenge uqsaıdy. Odan vırýstyń vırýlenttiligi ózgermeıtini sııaqty TD-niń ýlylyǵy da sol qalpynda qala beredi, tek tanylýy men dıagnoz qoıylýy qıyndaıdy.
Klınıkasy: teris dinniń vırýsy boıǵa kirip ketkennen keıin ol aýrý jan qoǵamnan ajyrap, ózi sııaqty syrqattardan basqalardan alystaı bastaıdy. Aýrýlaryn ózgelerge juqtyrýǵa múddeli jáne qushtar. Saýlarǵa óshpendilikpen qaraıdy.
Asqynýlary: aýrýlardyń sany qoǵamnyń 10 paıyzyna jetken kezde bılikti kúshpen alý amaldaryn jasaıdy. Jekelegen aýrýlardyń asqyný dárejesi olardyń lańkestik áreketterge daıyndyǵymen sıpattalady.
Emi: TD ábden boıyn bılep alǵandardyń emi joq. Odan berilerine em qoný-qonbaýy aqıqat sózderdi uǵý-uqpaýyna baılanysty.
Aldyn alý: memleket saıastatynda asa mańyzdy sharalar qataryna kiredi, ulttyq qaýipsizdiktiń quramdas bóligi. TD-men tek búkil qoǵam bolyp kúreskende tıisti nátıjege qol jetiledi. Quqyq qorǵaý organdarynyń ǵana qımyly TD-men pármendi kúresý úshin jetkiliksiz, sebebi olar TD-niń sebebimen emes saldarymen kúresedi. TD-derdiń aldyn alýda januıa men mekteptiń róli asa zor. Sebebi ana sútimen, áke ónegesimen boıǵa beriletin úlkenge, elge, áýlıelerge, salt-dástúrge, tilge qurmet TD vırýsyna qarsy ımmýnıtet qalyptastyrady. Ata-ana men ustazdarǵa bundaıda ertegiler, batyrlar jyry, án-kúıler, t.s.s kómekshi qural bola alady. Aýrýlardyń aldyn alýdyń tıimdi de jeńil joly shynyǵý ekenin bilemiz, rýhanı vırýstar qozdyratyn aýrýlardyń aldyn alý úshin de shynyǵý kerek. Jáne kez kelgen shynyǵý beı-bereket emes belgili bir synaqtan ótken júıemen, ustaz-jattyqtyrýshynyń kómegimen júzege asyrylady. Dúnıeniń aqıqaty bizdiń júregimizde. Ózimizdi, sanamyzdy jetildirý arqyly biz kemel adamǵa jetemiz. Ulttyq qundylyqtarmyzdy boıymyzǵa tolyq sińirgende ǵana básekege qabiletti bolamyz.
Boljamy: óte nashar. Vırýs kirip, kúsh alyp ketken jaǵdaıda rýhanı syrqatty – úmitsiz deýge bolady. Olar ómirin túrli lańkestik aktiler kezinde qııady ne túrmelerde ótkizedi, ózderine qolaıly orta izdep elden bezýi de kezdesedi.
Patologııalyq anatomııasy: TD-ge ábden ýlanǵandar ólige sanalýǵa laıyq: olardyń kózderi aqıqatty kórmeıdi, qulaqtary estimeıdi, aıtqandy uqpaıdy, júzderi sýyq, ıaǵnı boılarynda óliniń biraz sıpaty bar. Sondyqtan TD ókilderine patologııalyq anatomııa turǵysynan qaraýǵa bolady: tek dogmalardy basshylyqqa alyp, pikir jasamaıtyndyqtan mıy semgen; júreginde adamǵa degen mahabbat joq, sol sebepti kózderi sýyq, sóngen; tilderi ana tilin tolyq paıdalanbaıtyndyqtan damymaǵan, arandary keń, tisteri men tyrnaqtary ózderinen basqalarǵa ótkir, ózgelerge ókpesi qara qazandaı, baýyry joq, terisi qalyń, eń bastysy qany buzylǵan.
Qortyndy: Teris din – tutas qoǵam, jeke adam, ásirese jastar úshin asa qaýipti. Árbir azamat ulttyq qundylyqtarymyzdy joǵary qoıyp, syrt kúshterdiń yqpalyna qarsy kúrese bilýi kerek dep oılaımyn. Qazaq óz ulttyq erekshelikterin saqtap, ǵylym-bilimdi ıgerip, ar-namysty joǵary qoıyp, aldyǵa qaraı umtylys jasaǵanda ǵana úlken jetistikterge jete alady dep esepteımin.
Nurlan Sádir, jazýshy
