كەزىندە ءانشى انامىز روزا تاجىبايقىزى باعلان شىرقاپ، كەيىن «دوس-مۇقاسان» توبىنىڭ ورىنداۋىندا كەڭىنەن تاراپ، ءالى كۇنگە دەيىن شىرقالىپ جۇرگەن ءاننىڭ وسى سوزدەرى كوپ نارسەنى بىلدىرەدى. سەبەبى قازاق وتە بالاجان حالىق. دۇنيەگە ءسابي كەلسە، قازاققا ودان وتكەن زور قۋانىش جوق ەكەنىن:
بار نارسەنىڭ ءلاززاتى،
اتا-انانىڭ جانناتى،
بۇل دۇنيەنىڭ مۇراسى،
پەرزەنتىڭنىڭ ىراسى، –
دەپ اقىن مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى ءتورت اۋىز ولەڭ جولىمەن جەتكىزگەن.
دۇنيەگە كەلگەن جاڭا ءومىر يەسىنىڭ قۋانىشىنا ايەل بوسانعان كۇنى كەشكە اۋىل جاستارىنىڭ شىلدەحاناعا جينالىپ تاڭ اتقانشا، ءسابيدىڭ اناسىن ارداقتاپ ءان سالىپ، كۇي تارتۋى، كەيدە شىلدەحانانىڭ ءۇش كۇنگە دەيىن سوزىلۋى وسى قۋانىشتىڭ بەلگىسى. بۇنداي شىلدەحانالارعا تەك جاستار عانا قاتىساتىن بولعان. سەبەبى، جاڭا تۋعان نارەستەنى ءتۇرلى جىن-شايتان، پەرىلەردىڭ سالقىنىنان قورعاپ، كۇزەتۋ حالقىمىزدىڭ سەنىمى بويىنشا تەك قانا جاستاردىڭ مىندەتى سانالعان.
قانداي ءبىر جاڭالىق بولسا دا قازاقتىڭ ءسۇيىنشى سۇراۋ ادەتى بار. ال بالا تۋعان كەزدە نارەستەنىڭ اتا-اجەسىنەن، اكەسى مەن تۋعان-تىسقاندارىنان ءسۇيىنشى سۇراۋدىڭ ورنى تىپتەن بولەك. جاقسى حابار جەتكىزىپ ءسۇيىنشى سۇراعان ادامعا باعالى سىيلىقتار بەرگەن. ءسۇيىنشى حاباردى جەتكىزۋشى قانشا الىس جەر بولسا دا بارۋعا دايار بولعان. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى، جازۋشى باۋىرجان مومىشۇلى دۇنيەگە كەلگەندە بولاشاق باتىردىڭ اكەسى اۋليەاتا شاھارىندا ەكەن. بايتوق دەگەن كىسى الپىس شاقىرىم ات سابىلتىپ جەتىپ، ۇيگە كىرىپ كەلىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا دارمەنى كەلمەي، مومىشتى قۇشاقتاپ جىلاي بەرىپتى. ءۇي-ءىشى ءبىر جامانات حابار جەتكەن ەكەن دەپ، قورقىپ قالادى. سودان «نە بوپ قالدى، ايتساڭشى» دەپ سۇراعاندا عانا بايتوق:
- جەڭەشەم ۇل تاپتى، – دەپتى.
ۇيدە وتىرعاندار قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماي، بايتوققا ءسۇيىنشىسىن بەرىپ اتتاندىرىپتى. بۇل وقيعانى باتىر-جازۋشى ءوزىنىڭ «ۇشقان ۇيا» كىتابىندا بايانداعان.
قازاق ەسىم تاڭداۋعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان. دۇنيەگە كەلگەن سابيلەرگە قۋانا وتىرىپ، ات قويىپ، جاڭا ءومىر يەسىنە بولاشاقتا مىناداي بول دەۋ ارقىلى، ءوز ارماندارىنىڭ ورىندالۋىن دا تىلەك ەتە بىلگەن. سونىمەن قاتار قارابايىر سوزبەن ەمەس ورنەكتەپ، جۇرەكتەن تەرەڭ ورىن الارداي ەسىم تاڭداعان.
ەسىم تاڭداۋدا حالىق ءتۇرلى سەنىمگە سۇيەنگەنىن حالىق اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. قازاق راديوسىنان بەرىلگەن «الداركوسەنىڭ العاشقى قادامى» اتتى ەرتەگىدە، ونىڭ نەگە وسىلاي اتالعانى جونىندە بىلاي دەپ ايتىلدى: «ادام ءوزىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتىنا ساي ءومىر سۇرەدى» دەيدى حالىق. سولاي بولسا سولاي دا شىعار. الداركوسەنىڭ اكەسىنىڭ ەسىمى الدان ەكەن. ول شىنىندا دا ءومىر-باقي الدانىپ وتكەنگە ۇقسايدى. سودان دا بولۋى كەرەك الدانۋدان ءزارزاپ بولعان اڭقاۋ ازامات تۇڭعىشىنىڭ اتىن الدار قويىپتى. جاراتقان جاپپار يەمىز سونى تۇسىنگەن عوي. الدار ءتاي-ءتاي باسىپ ءتىلى شىعا باستاعاننان ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەيتىن اقىلدى دا العىر بالا بولىپ ءوسىپتى».
قازاقتار ەسىم تاڭداۋدى حالىقتىق بولمىستىڭ دىڭگەگى – ۇلكەندى سىيلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان. سوندىقتان نارەستەگە ات قويۋدى ەلدىڭ سىيلى ادامىنان وتىنەتىن. نەمەسە، ءدال سول كەزدە اۋىلدا اتاقتى اقىن ياكي باسقا ونەر يەسى قوناقتاپ جاتسا سول كىسىگە قولقا سالاتىن بولعان. كۇيشىمەن جاقىن تانىس-ءبىلىس بولعان جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەننىڭ جازۋى بويىنشا، اتاقتى دينا كۇيشىنىڭ ەسىمىن قاريالار «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر» دەپ اۋىلعا سۋسىن ىشۋگە بۇرىلعان جولاۋشىعا قويدىرعان.
قازاق قۋانىشىن بولىسۋگە ارقاشاندا جاقىندارىن، دوستارىن شاقىرعان عوي. بەلگىلى جازۋشى-دراماتۋرگ شاحمەت قۇسايىنۇلىنىڭ جۇبايى، تەاتر جانە كينو ءارتيسى بيكەن ىرىمقىزى ۇل تۋعاندا، ءسابيدىڭ اتىن سەركە قوجامقۇلۇلى اعامىز كوبەي دەپ قويعان. سوندا بۇل اتتى شىلدەحانادا بولعان اقىن-جازۋشىلار: مۇحتار اۋەزۇلى، ءسابيت مۇقانۇلى، جۇماعالي سايىن، قاسىم قايسەنۇلى ءبىر اۋىزدان قوستاعان.
حالقىمىزدا بالاسىنا نەمەسە نەمەرەسىنە جاقىن ادامدارىنىڭ ەسىمىن قويۋعا رۇقسات سۇراۋ ادەتى قالىپتاسقان. ءدال وسىنداي وقيعا تەاتر جانە كينو ءارتيسى سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ جيەن نەمەرەسىنە ەسىم تاڭداۋ بارىسىندا ورىن العان. جازۋشى مۇحتار اۋەزۇلى لەنيندىك سىيلىق العان كەزدە سەركە قوجامقۇلۇلى جازۋشىنىڭ ۇيىنە، لاۋرەات بولۋىمەن قۇتتىقتاي بارىپ: «ءسىز سىيلىق العان كۇنى مەنىڭ تۇڭعىش نەمەرەم دە دۇنيە ەسىگىن اشتى. سوعان ءوزىڭىزدىڭ اتىڭىزدى قويسام مۇمكىن بە؟» دەپ رۇقسات سۇرايدى. «اتىمدى قوي، قۇرداس، ءبالى، سەنەن مەن نەمدى ايايمىن؟!» دەپ مۇحاڭ دا مەيىرلەنە جاۋاپ بەرگەن.
بالاعا كەيبىردە ەكى ات بەرىلگەن. اقىن قاسىم امانجولۇلى ءبىر دوسىنىڭ قىزىنا مەرۋەرت ەسىمىن بەرگەن. بۇل ەسىمگە نارەستەنىڭ ناعاشى اجەسى ساعي دەپ ات قويعاندىقتان، قىزدىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگىنە مەرۋەرت-ساعي دەپ جازىلعان.
بالالارعا ۇلى ادامداردىڭ ەسىمىن بەرۋ باياعىدان بار. ءوز ەسىمى قالاي بەرىلگەنى تۋرالى بالا كەزىنەن تۋىسقاندارىنان ەستىپ وسكەن كسرو حالىق سۋرەتشىسى قانافيا تەلجانۇلىنىڭ جازۋشى سەيسەن مۇحتارۇلىنا ايتۋى بويىنشا، ءوزى تۋعاندا اجەسى قۇلاعىنىڭ تۇسىنا:
– مۇحاممەدحانافيا!
– مۇحاممەدحانافيا!
– مۇحاممەدحانافيا! – دەپ ءۇش رەت قايتالايدى.
شىلدەحانا تويشىلارى:
– مۇنان وڭدى ەسىم بولمادى ما؟
– ءتىپتى شۇبالاڭقى ما، قالاي؟
– نە ماعىناسى بار؟ – دەپ سۇرايدى.
سوندا اق شاشتى انا مۇحاممەدحانافيا – قازاقتىڭ ۇلى عالىمى شوقاننىڭ شىن اتى ەكەنىن، – ءوزىنىڭ قاتار وسكەن قۇرداسى ەكەنىن ايتقان.
حالىق تۇسىنىگى بويىنشا قىز بالاعا ءتىل-كوز ونشا تيە قويمايتىن بولعان، سوندىقتان ولارعا ادەمى اتتار تاڭدالعان. قىز اتتارىنا اسپان الەمىنىڭ، سۇلۋ-مومىن اڭداردىڭ، اسىل تاستار، قىمبات ماتالار، نازىك جانە سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىك اتتارى ت.ب. پايدالانىلاتىن. ماسەلەن ايمان، شولپان، جۇلدىز، قۇرالاي، توتى، مارجان، التىناي، كۇمىس، جىبەك، ماقپال، شىنار، راۋشان، قىزعالداق ت. ب.
قىز بالالارعا ەسىم تاڭداعاندا جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ ءتۇر-تۇسىنە دە قاراپ ات بەرىلگەن. جازۋشى ءسابيت مۇقانۇلىنىڭ شەشەسى اق سارى كىسى ەكەن. ءتورت-بەس ۇلدىڭ ارتىنان ءسۇت كەنجە بوپ تۋعان سوڭ، اتىن بالسارى قويىپتى. بۇل، نارەستە كەنجە بولعان سوڭ بالداي ءتاتتى، دەپ جاقسى كورىپ، ءتاتتى تاعام مەن بوياۋ ءتۇسى بىرىكتىرىلىپ ويلاپ تابىلعان ەسىم. ۇلى قالامگەردىڭ «ءومىر مەكتەبى» جانە باسقا دا شىعارمالارىن وقىعان ادام، ءتۇرلى قىزىق مالىمەتتەردى كوپتەپ بىلۋىنە مول مۇمكىندىك الادى.
ەركەك بالانىڭ اتىن كوبىنەسە ۇلكەن اكەسى، اۋىلداعى قاريالار، ونىڭ ءبىرى بولماعاندا بالانىڭ ءوز اكەسى قويادى. ەر بالاعا بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىنىڭ، باتىرلار مەن بيلەردىڭ، اقىن مەن جىراۋلاردىڭ اتتارىن; بالاسى تۇرماي جۇرسە ەشكىم ەسكەرىپ كوزگە تۇسپەيتىن جۇپىنى اتتاردى (مالباعار، بۇيەن، بوقباسار، بوققاينات، ۇلتاراق، كوتىبار), بالا تۋعان جەر سۋ، كۇن، اي اتتارىنا بايلانىستى (بۇلاقباي، كولباي، ىلەباي، دۇيسەمباي، قاڭتارباي), اكەسىنىڭ نەمەسە اتاسىنىڭ جاسىنا قاراي (ەلۋباي، الپىسباي، جەتپىسباي، سەكسەنباي، سەكسەنبەس), دەنى ساۋ، جانى بەرىك بولۋىن مەڭزەپ (تەمىربولات، شويىنباي), بۇرىن-سوڭدى بولعان قارۋ-جاراق اتاۋلارىنا بايلانىستى (نايزاباي، قىلىشبەك، شوقپار، بالتاباي ت.ب.) ەسىمدەر بەرىلىپ وتىرعان.
قازاق حالقى ەجەلدەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقاندىقتان جان-جانۋارلارعا، ونىڭ ىشىندە ءۇي جانۋارلارىنا، ءتورت تۇلىك مالدىڭ، جابايى اڭدار مەن قۇستاردىڭ اتاۋلارىنا بايلانىستى (بودەنە، بۇركىتباي، جولبارىس، قارلىعاش، قويلىباي، سەركەباي، سىلەۋسىن) بەرىلگەن ەسىمدەر كوپتەپ سانالادى.
كەنەسارى حاننىڭ ەسىمى قويىلۋى تۋرالى قىزىق وقيعا بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىر. بولاشاق حان وتە كىشكەنتاي بولىپ تۋىلىپتى. شوقاي بي جاڭا تۋعان ءسابيدى قولىنا الىپ: – ءوزى كەنەدەي كىپ-كىشكەنتاي ەكەن، اتى كەنەسارى بولسىن، – دەگەن ەكەن.
قازاق ەسىمدەرىن زەرتەۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى تەلقوجا جانۇزاق اعامىزدىڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمى تولقوجا ەكەن. بۇل ەسىم بالالاردىڭ ۇلكەنى ءتولدىڭ باسى، كەيىنگىلەرگە قامقورشى بولسىن دەگەن نيەتپەن بەرىلگەن ەكەن. كەيىن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن جىلدارى ۇستازى، ادەبيەت ساباعىنان بەرەتىن ءجاليلا جولايقىزى: ءىنىڭنىڭ اتى تەلمان، سوندىقتان اتتارىڭ ۇيقاس بولۋى ءۇشىن سەنىڭ اتىڭ تولقوجا ەمەس تەلقوجا بولعانى دۇرىس، دەپ ايتقان سوڭ تەلقوجا اتانىپ كەتكەن.
بالاعا ءوزىنىڭ تۋعان ايىنىڭ، مىسالى: ماۋسىمجان، اقپان، اقىراپ دەپ بەرۋ ءۇردىسى دە بولعان. قاسىم حاننىڭ توقالى بوسانىپ، كوكشەتاۋدا ۇلكەن ۇلان-اسىر توي بولادى. ناۋرىز ايىندا دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ اتىن ناۋرىزباي قويادى. اۋىر نايزاسىن ەكى قولىمەن ۇستاعانىن ەشكىم كورمەگەن قارا كۇشتىڭ يەسى، باتىر ناۋرىزبايعا ەسىم وسىلاي بەرىلگەن.
كەيبىردە دۇنيەگە كەلگەن نارەستەگە وسكەندە ورىنداۋى كەرەكتى مىندەتتى مەڭزەپ ات قويعان. سىرىم داتۇلىنىڭ اكەسىنە بەرىلگەن ەسىمگە بايلانىستى وقيعانى اتاقتى ءماشھۇر ءجۇسىپ بىلايشا جازعان: سىرىمنىڭ اتاسى شولان باتىردى جاۋلارى قىلىشتاپ ولتىرەدى. شولاننان دات. ىشتە قالىپ دۇنيەگە كەلگەسىن قارا قازاق جينالىپ، اراداعى كەك ۇمىتىلماس ءۇشىن جاس بالانىڭ اتىن دات قويادى. دات ءسوزى: ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتۋ، مۇڭ شاعۋ، تىلەك ايتۋ ماعىناسىن بىلدىرەتىندىكتەن بۇل ەسىم بولاشاقتا ادىلەتتىككە قول جەتكىزسىن، ومىرىندە ادىلەتسىزدىك كورمەسىن دەگەن تىلەكپەن بەرىلگەنى انىق.
قازاقتا نارەستەنىڭ دەنەسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگىنە قاراپ ات قوياتىن ادەت تە بار. قازاق كسر كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناي «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» اتتى كىتابىندا: «قاجىلىق جول جۇماباي اتامنىڭ سەگىز اي ۋاقىتىن الىپتى. ونىڭ 1886 جىلى تۋعان ۇلى مەڭلىاحمەت – مەنىڭ اكەم. وڭ جاق بەتىندە الاقانداي مەڭى بولسا كەرەك، اتىن سوعان قاراپ قويىپتى» دەپ جازادى.
كەيبىردە ادامدارعا باسقا ەسىم دە بەرەتىن بولعان. بۇل ءۇردىستى قازاق «اتتەرىس» نەمەسە «اتتەرگەۋ» دەپ اتايدى. «اتتەرىس (اتى تەرىس) – جاناما اتتى قويۋدىڭ الەۋمەتتىك نەگىزى جاسى ۇلكەندى قادىرلەۋدەن، جاستاردى ىزەتتىلىككە، كىشىپەيىلدىلىككە تاربيەلەۋدەن شىققان. كوپ عاسىر بويى قالىپتاسقان قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك، ءۇي ىشىلىك جوسىنى بويىنشا جاسى ۇلكەن كىسىلەردى ولاردىڭ ءوز اتىمەن بادىرايتىپ ايتۋ – وتە ورەسكەل، ەرسى بولىپ كورىنگەن. حالىق اراسىندا ءوز ويىنان جاناما ات قويۋ – اسىرەسە جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتەردەن سىپايىلىق، ادەپتى مىنەز تالاپ ەتىلگەندىكتەن تۋىنداعان. جاڭا تۇسكەن كەلىندەر كۇيەۋىنىڭ اۋىلىنداعى ادامداردىڭ ۇلكەن-كىشىلەرىنىڭ ءوز اتتارىن ەش ۋاقىتتا اتاماي بارلىعىنا جاناما ات قويعان. تەك ءوزى تۇسكەننەن كەيىن تۋعان بالالاردى عانا ءوز اتا-اناسى قويعان اتپەن اتاعان. جاناما ات ارقاشان ادامنىڭ تۇرىنە، مىنەزىنە، كاسىبىنە قاراي قويىلعان. ماسەلەن، «ۇستا قايناعا»، «ارباشى اتا»، سەرى، اڭشى بولسا: «اڭشى جىگىت»، «سال جىگىت»، «مىرزا جىگىت»، وقىعان بولسا: «مولدا جىگىت»، قايىن سىڭلىلەرىن: «ەركەجان»، «ۇكىلىجان»، «تەتەلەس» دەيدى. قايىن ىنىگە قوياتىن اتتار كوبىنەسە (قالقانقۇلاق، الاقانكوز، قارابالا، سارباس ت.ب.) سىقاق، ازىلمەن كەلەدى.
كەلىندەردىڭ تاپقىرلىعى، اسىرەسە، جاراتىلىس پەن گەوگرافياعا، جان-جانۋارلارعا، تۇرمىسقا بايلانىستى اتتاردى وزگەرتىپ الۋىندا كورىنىس تابادى. اۋىلداعى قاريالاردىڭ ىشىندە اي، كۇن، بوران، تاۋ، قاسقىر، جىلقىمەن باستالاتىن اتتار بولسا، بۇل ەسىمدەردى كەلىنشەكتەر ەش ۋاقىتتا تۋرا اتاماي، جاناما ات قويىپ الادى. ايدى – تۇنگى جارىق، كۇندى – ساۋلە شاشقان، جۇما – اۋىر كۇن، بەيسەنبى – اتام اتتاس كۇن، كورپە – جۋىرقان، قاسقىردى – ۇلىما، بوراندى – شاڭعىت، جىلقىنى – تۋار، جولدى – سوقپاق، تاستى – قايىرشاق دەگەن. ويتكەنى مۇنى ايتىپ وتىرعان كەلىنشەكتەردىڭ اۋلىندا بۇل اتتارعا ۇقساس، اتاۋعا بولمايتىن ايتۋعان، كۇنتۋعان، بورانباي، جىلقىايدار، جولدىباي، تاسبولات دەگەن كىسىلەر بولعان.
«قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا» مىناداي ءبىر قىزىق جاعداي باياندالعان: بىردە ايۋباي، تۇلكىباي، يتباي دەگەن اعايىندى كىسىلەر شاي ءىشىپ وتىرسا، اۋىلدىڭ سىرتى الدەنەگە دۇرلىگىپ كەتىپتى. ۇيدە وتىرعاندار تىستاعى نە ءدۇبىر ەكەنىن بىلۋگە جاس كەلىندى جۇمسايدى. كەلىن شىعىپ قاراسا، ايۋ تۇلكىنى قۋىپ، وعان بارلىق اۋىلدىڭ يتتەرى ابالاپ ءۇرىپ جاتىر ەكەن. نە بولعانىن سۇراعان ۇلكەندەرگە كەلىن: – اتەكەم تاتەكەمدى قۋىپ بارادى، وعان اۋىلداعى جاكەمدەر ءۇرىپ ءجۇر. – دەپ جاۋاپ قايتارىپتى.
كەيبىردە جاناما ەسىمدەر ازان شاقىرىلىپ بەرىلگەن ەسىمدەردىڭ ورنىن باسۋى ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى: اكادەميك قانىش ءساتبايۇلىنىڭ شىن ەسىمى – عابدۇلعاني، ءانشى كۇلاش بايسەيىت – گۇلباھرام، ءبيشى شارا جيەنقۇلقىزى – گۇلشارا. سازگەر – ءشامشى قالداياقۇلىنىڭ ءوزىنىڭ ەسىمى دە، اكەسىنىڭ ەسىمى دە باسقاشا. ءوزىنىڭ شىن اتى ء–جامشيد. اكەسى ءاناپيا اياعىنداعى قالىنا بايلانىستى قالداياق اتانىپ كەتكەن.
ۇل بالالارعا باتىرلاردىڭ اتىن بەرۋ، اسىرەسە، جاۋگەرشىلىك زاماندا، سوعىس جىلدارى كەڭ ءورىس الىپ وتىرعان. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللين مايدان شەبىندە جۇرگەندە 1943 جىلدىڭ 18 كوكەگىندە كۇندەلىگىنە وسىنداي ءۇردىس تۋرالى بىلاي جازعان ەكەن: «جۋىردا مەن ءبىر ادامنان حات الدىم. ول كىسى حاتىندا بىلاي دەيدى: «مالىك-اۋ، وسى سەندە نە ارمان بار ەكەن؟ ارمانىڭ جوق تا شىعار. وقۋ وقىپ، ءبىلىم الدىڭ. مايدانعا بارىپ ەڭ، اتاعىڭ شىقتى. سەنى حالقىڭ ماقتان ەتىپ وتىر. جاڭا تۋعان جاس بالالارىنا كوپ ادامدار سەنىڭ اتىڭدى قويىپ جاتىر. مۇنداي دارەجەگە جەتكەن ادامنىڭ ارمانى بولماسقا ءتيىستى».
قازاقتار پەرزەنتتەرىن ۇل-قىز دەپ بولمەي جاقسى كورەدى. قىز بالانى دا، ۇل بالانى دا بىردەي ەسىمدەرمەن اتاۋ ءداستۇرى سونىڭ دالەلى. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ اكەسىنىڭ ەسىمى ءمومىنالى بولسا، اقىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىققان تەگى، حالىق شەجىرەسى بويىنشا ارعىننىڭ ەكىنشى ايەلى مومىننان تۋاتىن تورتەۋدىڭ ءبىرى توبىقتىعا جاتادى. «ءشارىپ» ەسىمى كوبىنەسە ۇل بالالارعا بەرىلىپ وتىرعانى بەلگىلى. دەگەنمەن، سوڭعى كەزدە بۇلاي بولماعانمەن، بۇرىنعى كەزدە قىز بالالاردى دا وسى ەسىممەن اتاۋ ءۇردىسى بولعانىن اقىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «شارىپكە» دەگەن ولەڭىنىڭ «تۇڭلىكبايدىڭ قاتىنى اتىڭ ءشارىپ...» دەپ كەلەتىن جولىن وقىعاندا بىلۋگە بولادى. ال بۇل ەسىمنىڭ ارابشادان قازاق تىلىندەگى ماعىناسى «اتاقتى، مەيىرىمدى، پايعامباردىڭ اۋلەتىنەن دەگەن اتاق» دەگەندى بىلدىرەتىنىن ەسكەرسەك، وسى ەسىمنىڭ اقىن اباي عۇمىر كەشكەن ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا ەمەس، ودان بۇرىن دا يسلام ءدىنىنىڭ قازاق ەلىنە كەلگەن ۋاقىتىنان بەرى قولدانىستا بولعانىن كورسەتەدى. مۋزىكا زەرتتەۋشى احمەت جۇبانۇلى ءبىرجان سالدىڭ كوپكە بەلگىلى «ايتباي» ءانى تۋرالى بايانداي كەلىپ: «ايتباي – قىزدىڭ اتى. قازاقتا قىزدىڭ سوڭىنان ۇل تۋماسا، قىزعا ەركەكتىڭ اتىن بەرەدى. ايتبايدىڭ اتى قويىلۋدا سولاي بولعان» دەپ جازۋى ۇل بالالاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ قىزدارعا بەرىلۋ سەبەبىنىڭ پايدا بولعان كەزى ارىدە ەكەنى بايقالادى.
ەگەردە دۇنيەگە بىرىنەن سوڭ ءبىرى قىز كەلگەن جاعداي بولسا بۇدان بىلاي ۇل تۋىلسىن، دەپ قىزدىڭ اتىن بالتاكۇل، تولبالا، ۇلبوسىن، ۇلمەكەن، ۇلجان، ءۇزىلحان، ءۇمىتحان دەپ قويعان. قازاق حالقىنىڭ اراسىندا بۇل سەنىم ءالى كۇنگە دەيىن ورىن الىپ كەلەدى.
بالا شەتىنەي بەرگەن جاعدايدا جاڭا تۋعان سابيگە جاسۇزاق، ءجۇزجاسار، مىڭجاسار، تۇرار، تۇرعىن، تۇرسىن، تۇرعىنباي، تۇرسىناي، تۇرسىنكۇل، ولمەس، وسكەن دەپ ات قويعان. ىرىم ەتىپ نارەستەنىڭ كىندىگىن بالتامەن كەسىپ، بىرەۋگە بىرنارسە بەرىپ ساتىپ الاتىن كەزدەر دە بولعان. نەمەسە جاڭا تۋعان نارەستەنى ۇزاق جاساعان بىرنەشە كەمپىردىڭ ەتەگىنىڭ استىنان وتكىزۋ ءداستۇرى بولعان. بۇنداي بالالاردى ۇشكەمپىر، تورتكەمپىر، بەسكەمپىر دەپ، جورالعىعا قاتىسقان كەيۋانالاردىڭ سانىمەن اتاعان. بۇنداي عۇرىپتى اتقارۋعا اقساقالداردى دا شاقىراتىن بولعان. ايگىلى اقىن كەنەن ازەربايۇلى ەلۋدەن اسقاندا كورگەن قىزىنا وسىنداي ىرىم جولىن جاساپ، ەسىمىن تورتكەمپىربىرشال قويعانى بەلگىلى. كەيىن قىزى وسكەن سوڭ مەكتەپكە بارعاندا بالالار مازاقتاي بەرگەن سوڭ اتىن تورتكەن دەپ وزگەرتكەن.
بەلگىلى اقىن ءشومىشباي ساريەۆتىڭ ەسىمى تۇسكە بايلانىستى قويىلعان. اناسى ءمارياشتىڭ ايتۋى بويىنشا بولاشاق اقىن ءوزىنىڭ ەسىمىنە بىلاي يە بولىپتى: «ءبىر كۇنى قاتشا دەگەن تۋىس اپام ۇيگە كەلىپ: «تۇسىمدە اق ساقالدى اتا: «ناعاشىبايدىڭ ۇيىندەگى كەلىن ۇل تۋادى. اتىن ءشومىش اۋليەنىڭ اتىمەن ءشومىشباي دەپ قويسىن. سوندا جاسى ۇزاق بولادى» دەپ ايان بەردى»، – دەدى. ىزىنەن ىنىلەرى مەن قارىنداستارى كەلدى». بۇل شىنىندا دا وتە سيرەك ەسىم. ءشومىشباي اعامەن كەزدەسىپ سويلەسكەنىمدە ءوزىنىڭ ەسىمى تۋرالى جازۋشى دۋلات يسابەكۇلى اعامىزدىڭ: «قازاق تاريحىندا اقىن ءشومىشباي ولەڭدەرىمەن عانا ەمەس ءوزىنىڭ ەسىمىمەن دە قالادى» دەپ ازىلدەگەنىن ايتتى.
كەيبىردە سابيلەرگە ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتتارىنا بايلانىستى ەسىم قويعان. «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىن وقىعاندا اقىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءتورتىنشى اتاسى تورعاي ايدوسۇلىنىڭ ەسىمى «اقتابان شۇبىرىندى» زامانىندا سىر بويىنا بوسىپ، اۋا كوشكەندە تورعاي وزەنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەندىكتەن بەرىلگەنىن ءبىلدىم.
اقىن جامبىلعا ەسىم بەرىلۋى دە جەر اتىنا بايلانىستى، اقىنمەن وتە جاقىن قاتىناستا بولعان جازۋشى ءسابيت مۇقانۇلى: «جاكەڭ شۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى جامبىل تاۋىنىڭ ەتەگىندە تۋعاندىقتان اكەسى اتىن جامبىل قويىپتى» دەپ جازدى.
تۋعان جەرگە بايلانىستى ات قويۋ ادەتى جيىرماسىنشى عاسىردا دا جالعاستىعىن تاپقانىن 1922 جىلى تۋعان اتاقتى اقىن سىرباي ماۋلەنۇلىنىڭ:
سىر بويىندا تۋعان سوڭ،
سىرباي قويدى اتىمدى. –
دەگەن ولەڭ جولدارى دا دالەلدەيدى.
ۇل-قىزدارىنا ۇناتقان ادەبي شىعارمالاردىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ەسىمىن بەرۋ دە تاريحتا بەلگىلى. كەزىندە «اباي جولى» رومانىنداعى اقىننىڭ عاشىق بولعان قىزى توقجان ەسىمى بۇكىل قازاقستانعا كەڭىنەن تاراپ كەتكەنى بەلگىلى. مۋزىكا زەرتتەۋشىسى احمەت جۇبانۇلىنىڭ كەلتىرگەن دەرەگى بويىنشا وسىنداي ءبىر قىزىق وقيعا بەلگىلى ءانشى، كومپوزيتور جاياۋ مۇسا ايەلى ساپار ەكەۋىنىڭ تۇڭعىش پەرزەنتى دۇنيەگە كەلگەندە بولىپتى. جاياۋ مۇسا كەزدە ورىس ادەبيەتىنىڭ الىبى، جازۋشى لەۆ تولستويدىڭ «اننا كارەنينا» رومانىن وقىپ، قىزىن وسى شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ اتىمەن اتاعىسى كەلگەن. بىراق اۋىل مولدالارى: «ءبىز كاپىردىڭ اتىن ايتىپ، ءسابيدىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرا المايمىز» دەپ باس تارتادى. سوندا مۇسا تۇرىپ: «سەندەر بىلگەن ءالحامدى مەن دە بىلەمىن، اللاھۋ اكباردى سەندەردەن گورى دۇرىس ايتا الامىن، بەرى بەر ءسابيدى» دەپ، ءوزى ازان ايتىپ اننا دەپ اتايدى. وسىلايشا ريم ميفولوگياسىنىڭ جاڭا جىل ايەل قۇدايى اننانىڭ (ماعىناسى – جىل، ماڭگىلىك) ەسىمى قازاق قىزىنا بەرىلگەن. حاليفا التاي قازاقشاعا اۋدارعان قۇراندا اننا ەسىمىمەن ۇندەس حاننا ەسىمى بار. باسقا حالىقتارمەن بايلانىس ارقىلى ەنگەن ەسىمدەردەن ءتول قازاقي ەسىمدەردىڭ كوپ ەكەنىن بىرنەشە سوزدىكتىڭ يەگەرى نۇرتاس وڭداسىنۇلى ناقتى جازعان.
قازاق حالقى ەسىم بەرۋدە دە وزىنشە ءبىر ۇلكەن قۇبىلىس يەسى ەكەنى انىق. قانداي الاساپىران جاعدايلاردى باسىنان كەشىرسە دە ەسىم بەرۋگە كەلگەندە حالىقتىق تامىرىنان ايىرىلماعان. باسقا حالىقتارمەن بايلانىس ارقىلى ەنگەن ەسىمدەردەن گورى ءتول قازاقي ەسىمدەردىڭ كوپ ەكەنىن بىرنەشە سوزدىكتىڭ يەگەرى نۇرتاس وڭداسىنۇلى ناقتى جازعان.
قازاق ەسىمدەرى حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ ايناسى ىسپەتتى. ۇلتتىق ەسىمدەرگە زەر سالا، كوڭىل اۋدارعان ادام، قازاق حالقى تۋرالى كوپ نارسەنى ءبىلۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. مىسالى: ارقالىق باتىردىڭ ەسىمىنىڭ – بەسىكتىڭ ەكى باسىن قوسىپ تۇراتىن ۇستىڭگى اعاش; عالىم شوقان ءۋاليحاننىڭ جاقسى كورىپ تىڭدايتىن ءانشىسى ءالجان اتۋبايۇلىنىڭ اكەسىنىڭ اتۋبايدىڭ ەسىمىنىڭ ماعىناسى – جۇمساق بىلعارىدان تىگىلگەن جەڭىل ەتىك، ءماسى; قوزى-كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ ۇلىنىڭ اتى سايتۇلەك. بۇل ەسىمنىڭ ماعىناسى ەكى سوزدەن قۇرالعان: ساي – ا) ۇلكەن جىرا، اڭعار، ءا) سايكەس، ۇيلەسىمدى، لايىق، ءدال. تۇلەك – قىران قۇستىڭ جەتىلىپ، بابىنا كەلىپ ۇشقان بالاپانى. اقىن سارا تاستانبەكقىزىنىڭ ءىنىسىنىڭ ەسىمى ساقاري. بۇل ەسىمنىڭ دە بىرنەشە ماعىناسى بار. ساقار – ا) قازاق وتاشىلارى ەمگە پايدالانعان ءشوپ، ءا) ورازا كەزىندە تاڭ اتپاي ىشەتىن تاماق، سارەسى. اقىن ساۋىتبەك ۇساۇلىمەن ايتىسقان اقىن قىز مايسانىڭ ەسىمى «ءشوبى قاۋلاپ وسكەن، كوگالدى جەر» دەگەندى بىلدىرەدى. جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەنىڭ اجەسى باتپان كەجىمبايقىزىنىڭ ەسىمىنىڭ ماعىناسى سالماق ولشەمىن بىلدىرەدى. جازا بەرسەم، بۇنداي مىسالداردىڭ شەگىنە جەتۋ قيىن.
ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ الەمگە تانىلىپ جاتقان بۇگىنگى بەيبىت زاماندا گۇلجاۋار، جانشۋاق، ءارىبي-ارىبەك، ەرحالىق سىندى ەسىمدەردىڭ پايدا بولۋى دا قازاق حالقىنىڭ ارمانشىل حالىق ەكەنىن جانە سول ارمانداعان ماقساتىنا جەتەتىنىن دالەلدەيدى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
