ءداۋىر ديدارىنداعى دومبىرا

2627
Adyrna.kz Telegram

قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كوبى دومبىرا تەكتى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ەڭ كەمى التى مىڭ جىلدىق تاريحى بار دەپ جورامالدايدى. بۇعان نەگىز: 1986 جىلى اتاقتى مايتوبە جايلاۋىنان ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلى تاپقان تاڭبالى تاسقا قاشالعان بەينە، ونىڭ نەوليت ءداۋىرىنىڭ جادىگەرى ەكەنى جونىندە ارحەولوگ ك.اقىشەۆ باستاعان عالىمدار جاساعان پايىم. قازاق توپىراعىندا كونە اسپاپتان ءبىر بەلگى قالعاندىعىن راستايتىن ايعاق وسى.

البەتتە، الگى تاستاعى كەسكىندى ناق قازاق دومبىراسىنىڭ ءوزى دەپ ايتۋ ابەستىك بولادى. ارعى بابالارىنىڭ ءبىرى دەسەك قيسىنعا كەلەتىن شىعار. ويتكەنى سونشاما ىقىلىم زامانالار بويى دۇنيەدەن نەشە ءبىر كوش جوڭكىلىپ، تالاي جۇرت تابان اۋداردى. سالت-سانا، ءداستۇر-داعدى، تانىم-تۇسىنىك مىگىرسىز ساپىرىلىسىپ، ميداي ارالاستى. ءتىپتى ءتۇپ-تەگى ءبىر بولۋى ىقتيمال مادەني جاراتىندىلاردىڭ ءوزى –  ايتەۋىر جويىلىپ تىنباعان جاعدايدا – زامان وزگەرگەن سايىن جەتىلىپ-جاڭاردى، تۇلەپ-تۇرلەندى. قازاقتىڭ دومبىراسىنا اتاۋى دا، سىرت پوشىمى دا ۇقساس مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ جەر ءجۇزىنىڭ ءار تارابىنان ۇشىراسۋى جايدان-جاي ەمەس.

تۋىستاس تۇركى حالىقتارىن الساق، تاتار، باشقۇرت، نوعاي اراسىندا  «دومبىرا» ءسال-ءپال ورفوگرافيالىق وزگەشەلىكتى («دومبرا»، «دۋمبرا»، «دۋمبىرا») ەسكەرمەسەك، سول كۇيىنشە اتالادى. مۇنان وتكەن داۋىرلەردەگى، دالىرەك ايتقاندا، ۇلىق ۇلىس – التىن وردا كەزەڭىندەگى تاريحي تاعدىر ورتاقتىعىنىڭ، مادەني كەڭىستىك بىرلىگىنىڭ ءىزى كورىنەتىنى انىق. «تاۋاريح-ي بۇلعاريا» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى، ايگىلى ويشىل تاجەددين جالشىعۇل (باشق. تاجەتدين يالسىعول; تات. تاҗەتدين يالچىگول) ءوزىنىڭ ءحVىىى-ءحىح عاسىرلار توعىسىنا تيەسىلى ءبىر قولجازباسىندا دومبىرانىڭ نوبايىن سىزىپ قالدىرىپ، ونى «دۋمبرا بيت توركي» دەپ اتاعان. بۇل – «تۇركىلەردىڭ دومبىراسى» دەگەن ءسوز. ال سول جوشى ۇلىسىنان جەتكەن فولكلورلىق مۇرا  – «تولەك پەن سۋسۇلۋ» (تات. "تۋلياك ي سۋسىلۋ"; باشق. «زاياتۇلاك مەنان ھىۋhىلىۋ») ەپوسىنىڭ باس قاھارمانى سۇيىكتىسىنە ىستىق سەزىمىن جەتكىزۋ ءۇشىن ءوز قولىمەن دومبىرا سوعىپ الادى. قازاق جىرشىلارى سەكىلدى، باشقۇرت سەسەندەرى دە قۇبايىرلار مەن وزگە ەپوستىق تۋىندىلاردى دومبىرانىڭ سۇيەمەلىمەن ايتقان. اتاقتى ساردار، اقىن سالاۋات جولايۇلىنىڭ  (باشق. سالاۋات يۋلاي ۋلى) جانىندا دا وسى اسپاپ جۇرگەن دەگەن دەرەك ايتىلادى.

ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان بىلاي قاراي، قوعامداعى ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ (رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنداعى وزگەرىستەر، ەپيكالىق جىرشىلىق ونەردىڭ تولاستاۋى، ت.ب.) اسەرىمەن تاتار مەن باشقۇرت دومبىرادان كوز جازا باستادى. ونىڭ ورنىن سكريپكا، ماندولينا، بالالايكا باستى. تەك بەرگى زاماندا عانا بۇل حالىقتىڭ ارقايسىسى ءوز دومبىراسىن قايتا جاڭعىرتۋدى قولعا الدى.

قازاقتىڭ رۋحاني ومىرىندە دومبىرانىڭ ءمان-ماڭىزى قانشالىقتى زور بولسا، تاتارلار دا بۇل اسپاپتىڭ قادىر-قاسيەتىن جەتە باعالاعان سەكىلدى. مىسالى، ولاردىڭ ماقال-ماتەلدەرىنىڭ بىرقاتارىندا دومبىرا تويعا قاتىستى ءسوز ەتىلسە («تۋي ۇتكاچ، دۋمبىرا كاكمىيلار»  - «توي وتكەن سوڭ، دومبىرا تارتىلماس»، «تۋيدا دۋمبىراگا دۋمبىرا بەلان، تۋكماككا تۋكماك بەلان كايتارالار» - «تويدا دومبىراعا دومبىرامەن، جۇدىرىققا جۇدىرىقپەن جاۋاپ قايتارىلار»، «دۋمبىرا تۋي توشكان ويگا كيلەشەر» - «دومبىرا توي بولاتىن ۇيگە جاراسار»), ەندى بىرىندە تۇرمىس-تىرشىلىكتەگى سالماعى اسپەتتەلەدى («ني دۋمبىرا بەلماگان، ني سىزگىرا بەلماگان» - «نە دومبىرا تارتا الماس، نە ىسقىرا بىلمەس»، «دۋمبىراچى دۋمبىراچىنى كۇرسا، كىلى وزەلا، دي» - «دومبىراشى دومبىراشىنى كورسە، قىلى ۇزىلەدى»، «اڭلاگانگا چەبەن تاۆىشى دا ساز، اڭلاماگانگا دۋمبرا تاۆىشى دا ءاز» -  «اڭداعانعا شىبىننىڭ ىزىڭىندا دا اۋەن بار، اڭداماعانعا دومبىرانىڭ ۇنىندە دە سارىن جوق»،  «كىزىڭنىڭ ءۇز يركەنا كۋيساڭ، دۋمبراچىگا بارىر» - «قىزىڭدى ءوز ەركىنە قويساڭ، دومبىراشىنىڭ ەتەگىنەن ۇستار»).

دومبىراعا جاقىن اۋەز بەن ساز قۇرالى سلاۆيان جۇرتتارىندا دا كەزدەسەدى. ول – دومرا، ياعني ورىس، ۋكراين، بەلارۋس حالىقتارىنىڭ ءۇش نەمەسە ءتورت شەكتى مۋزىكالىق اسپابى. اتاۋى تۇركى تىلىنەن اۋىسقانى عىلىمي تۇرعىدا مويىندالعان. ورتا عاسىرلاردا كەزبە ونەرپازدار – سكوروموحتار تارتقان. وسىعان وراي ورىس فولكلورىندا «راد سكومراح و سۆويح دومراح»، «ۋ ەريومى گۋسلي، ۋ فومى دومرا» دەگەن ورالىمدار كەزدەسەدى. ءتىپتى «دومرادان» دومرين، دومراچيوۆ، دومراچوۆ، دومراچەەۆ، دومراچيەۆ سەكىلدى اۋلەتتىك ەسىمدەر، سونداي-اق دومريانكا، دومراچەۆو جانە دومرينو سياقتى قونىس اتاۋلارى پايدا بولعان. ماسكەۋدەگى پاتشا سارايىندا دومرا تارتۋشىلاردى «دومراچەي» دەپ اتاعان.  اقىر سوڭى سكوموروحتاردىڭ ونەرىنە شىركەۋ مەن پاتشا وكىمەتى تىيىم سالدى. ءسويتىپ، قولدانىستان شىعىپ قالعان دومرانى سونىڭ ۇلگىسىمەن جاسالعان بالالايكا ىعىستىردى. قازىر دومرا قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، ساحنا تورىنەن كورىنىپ ءجۇر.

دومبىرانىڭ اراب، پارسى، ءۇندى الەمىندە، سونداي-اق تۇركى حالىقتارىنان – تۇرىك، تۇرىكمەن، ازەربايجان، وزبەك، ۇيعىر اراسىندا كەڭ تاراعان تانبۋر (نۇسقالارى: تامبۋر، تانپۋر، تامبۋري، تانبۋري، تەمبۋر، تامدىرا، دۋتار، تامۋر، ت.ب.)   اتتى «الىس اعايىنى» دا بار. ماعجان جۇمابايۇلى ءوزىنىڭ «تۇركىستان» اتتى ولەڭىندە: «تۇرىكتىڭ كىم كەمىتكەن مۋزىكاسىن، فارابي توعىز شەكتى دومبىراسىن. شەرتكەندە توقسان توعىز تۇرلەندىرىپ، جۇبانىپ، كىم تىيماعان كوزدىڭ جاسىن؟!»، - دەپ جىرلاعاندا، وسى شەكتى اسپاپتى مەڭزەسە كەرەك. ويتكەنى ءال-فارابي ءوزىنىڭ  «مۋزىكانىڭ ۇلى كىتابى» تراكتاتىندا ءبىرى – باعداتتان، ەكىنشىسى حوراساننان تابىلعان قوس تانبۋردى سيپاتتاپ، ايىرماشىلىقتارىن كورسەتىپ جازعان.

ءتۇيىنى شەشىلمەگەن تاقىرىپتىڭ ءبىرى – «دومبىرا» مەن «تانبۋر» اتاۋلارىنىڭ شىعۋ توركىنى. بۇل توڭىرەكتە سان الۋان بولجام بار. لينگۆيستەردىڭ كوبى بۇل ەكى ءسوزدىڭ دە ءتۇپ-تامىرىن اراب پەن پارسى تىلدەرىنەن ىزدەيدى. البەتتە، ولار «تانبۋر» اتاۋىن «دومبىرا» اتاۋىنان ىلگەرى قويادى. اسپاپتىڭ ءتۇر-بىتىمىنە نەمەسە داۋىسىنا جۇگىنىپ، سوعان سايكەس تۇجىرىم جاسايتىندار دا جولىعادى. ول باعىتتاعى تۇجىرىمدار دا ءبىر-بىرىنە قابىسا قويمايدى. «قاي اسپاپ بۇرىن پايدا بولعان؟» دەگەن ساۋالعا دا بىرجاقتى جاۋاپ جوق. وسى ورايدا تۇركى دۇنيەسىنىڭ ۇلكەن ويشىلى ءابدىراۋف فيتراتتىڭ 1927 جىلى جارىققا شىققان «وزبەك كلاسسيكالىق مۋزىكاسى جانە ونىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگى ەسكە تۇسەدى. باتىس پەن شىعىستىڭ، سونداي-اق تۇركى الەمىنىڭ مۋزىكالىق ونەرىن جەتىك زەرتتەگەن عالىم، كەرىسىنشە، «تانبۋر» اتاۋى «دومبىرا» اتاۋىنىڭ وزگەرىسكە تۇسكەن  ءپىشىنى دەپ سانايدى. «حالىق اراسىندا وزدەرىن قوبىزبەن نەمەسە دومبىرامەن سۇيەمەلدەيتىن جىرشىلار بار، ءبىز ولاردى باحشى» دەپ اتايمىز»، - دەيدى ول. بۇل پايىم ماسەلەگە جاڭا قىرىنان قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءحىح عاسىردا دۇمشە مولدالاردىڭ حالىقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن تارك ەتىپ، جوق قىلۋ ءۇشىن جاساعان ارەكەتتەرى از ەمەس.  سونداي ءساتتىڭ بىرىندە ءىرى ەپيك اقىن قاشاعان كۇرجىمانۇلىنىڭ وزىنە «بۇل نە قىلعان قۋ اعاش؟!» دەپ دۇرسە قويا بەرگەن ەسقالي سۇپىعا وتكىر جاۋاپ قايتارعانى بەلگىلى. وسى عاجاپ تولعاۋدىڭ ءبىر تۇسىندا كەزدەسەتىن: «قولىمداعى اعاشىم – الىپ جۇرگەن دومبىرا، تارتقان سايىن داڭعىرا»، - دەگەن سوزدەردە تەرەڭ استار بار. ويتكەنى دومبىراسى - دومبىرا بولسا، داڭعىراسى – باقسىنىڭ اسپابى، ورىسشا ايتقاندا، بۋبەن.

جالپى، تۇركىلەردىڭ ەجەلگى تانىمىنا جۇگىنسەك، باقسىلاردىڭ ۇستىڭگى، ورتاڭعى جانە استىڭعى دۇنيەلەردى ارالاۋعا اتتانعاندا مىنەتىن كولىگى – قولىنداعى اسپابى. جايشىلىقتا «داڭعىرا»، «تۋنگۋر»، «تۋنۋر»، «تۋر»، ت.ب. دەلىنگەنىمەن، باقسى ويىنى باستالعان بويدا ولاردىڭ بەينەسى باسقاشا كەيىپكە كوشەدى: مىسالى، التاي حالىقتارىنىڭ ءبىرازىندا بۇلار سول ساتتە «اق ادانعا» (اق اتانعا) اينالادى. «قورقىت تۋرالى اڭىزداعى كەيىپكەردىڭ ءمىنىپ جۇرەتىن جەلماياسى باقسىنىڭ قوبىزى (داڭعىراسى) ەكەندىگى كورىنىپ تۇر، - دەپ جازادى كورنەكتى فولكلورشى ە.تۇرسىنوۆ، - قورقىتتىڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن شارلاپ شىعۋى – باقسىنىڭ ويىن كەزىندە قوبىز-تۇيەسىنە ءمىنىپ، تىرىلەر دۇنيەسىن، كوك اسپان دۇنيەسىن، ولىلەر دۇنيەسىن شارلاپ شىققانىمەن تەڭ».

سول سەكىلدى، جاناق اقىننىڭ «رۇستەم تورەگە ايتقان ءسوزىنىڭ»:

ال، قولىما ءتيدىڭ بە، قاراعايىم،

قاراعايسىز كەرەككە جارامايىن.

جەل جەلىستى جەلمايام، ساعان ءمىنىپ،

بۇل ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن ارالايىن، -

دەگەن كىرىسپە شۋماعىندا ايتىلاتىن «قاراعاي» مەن «جەلمايانىڭ» دا قوبىز-اسپاپ پەن قوبىز-كولىكتىڭ كوركەم بەينەلەرى ەكەندىگى بىلىنەدى. بۇل باقسىلىق پەن بايىرعى اقىندىقتىڭ ءبىر-بىرىنە بوتەن بولماعاندىعىن بايقاتادى.

سونىمەن،  «دومبىرا» اتاۋىنىڭ باستاۋ-بۇلاعىن ارعى شەتى قولا داۋىرىنە بارىپ تىرەلەتىن، بەرىدە قوعامداعى فۋنكتسياسى سان تارماقتالىپ كەتكەن باقسىلىقتان قاراستىرعان ءجون بە دەپ ويلايمىز. «دومبىرا» ءسوزىنىڭ  قوس بولىكتەن تۇراتىنىنا تالاس جوق. بۇل ۇعىمنىڭ استارىن تانىپ-تۇستەۋ ءۇشىن كومەسكى جۇپتىڭ سوڭعى سىڭارى – بىرا جايىندا اڭگىمە وربىتەيىك.

بەلگىلى ارحەولوگ ا.د.گراچ ءوزىنىڭ «ازيا كىندىگىندەگى ەجەلگى كوشپەندىلەر» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «تاسقا تاڭبالانعان بەينەلەردىڭ (پەتروگليفتەردىڭ -  ا.ش.) ءمان-ماعىناسىن اشىپ-ايقىنداۋ ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردە كەلەسى نەگىزگى نارسەگە تابان تىرەيدى: ول – «بۋرا» اتاۋى ارقىلى بىرىكتىرىلەتىن جانۋارلار تۋرالى ماسەلە». وسى ورايدا تۇركىتانۋشىلار اراسىندا ءبىر-بىرىنەن اسا الشاقتامايتىن توپشىلاۋلار مەن تۇجىرىمدار ورنىعىپتى. ايتالىق، ا.ۆ.انوحين العاشقىدا: «قۇماندى شاماندارى «بۋرا» دەپ ەرلىك (جەر استى قۇدايى – ا.ش.) پەن باسقا دا رۋحتار پاتشالىعىنا وزدەرى ءمىنىپ باراتىن ميفتىك جىلقىلاردى تۇسىنەدى»، - دەپ تۇيىندەسە، سوڭىرا ول ويىنان اينىپ: «پۋرا ءۇش ۇزىن ءمۇيىزى بار قوشقار تۇرىندە بەينەلەنەدى. داڭعىرادا بەدەرلەنگەن بۇل ماقۇلىقتىڭ سانى دا ارقاشان ۇشەۋ بولادى (ۋچ پۋرا). پۋرانىڭ باسقا ءبىر ءتۇرى اشالانعان جانە ۇشتارىندا كولدەنەڭ وسكىنى بار تاياقشا كەيپىندە سۋرەتتەلەدى»، - دەپ جازدى.

ل.پ.پوتاپوۆتىڭ پىكىرىنشە، پەتروگليفتەر مەن باقسىنىڭ اسپابىندا تاڭبالانعان «بۋرا» دەگەنىمىز – ەڭ الدىمەن بۇعى مەن مارالدىڭ ءرامىزى. سونداي-اق، ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ لەكسيكالىق قورىنداعى «بۋرا» اتاۋى جانە وعان دىبىستالۋى جاقىن سوزدەر كەلەسى ماعىنالاردا جۇمسالادى ەكەن: ساحالاردا – ەركەك بۇعى، بۇلان، تاۋتەكە; تۋۆالاردا – ەركەك بۇلان; توفالاردا – بۇلان; التايلىقتاردا – قۇرباندىققا شالىنعان جىلقىنىڭ «جانتەرىسى»; قۇمانداردا – كوك جىلقىلارى. بۇل اتاۋدىڭ ويسىلقارا ناسىلىنە تىكەلەي قاتىستىلىعى بارشامىزعا بەلگىلى; ءبۇتىن تۇركىنىڭ توتەمى – بورىگە دە جاناستىلىعى جوق دەي المايمىز. ەندەشە، «بۋرا» ءسوزىنىڭ سەمانتيكاسىندا الدەنەشە تاريحي  قىرتىس-قاباتتىڭ قوردالانىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ول باستاپقىدا اڭ اۋلاۋ كاسىبىندە ماڭىزى مول سانالعان قايسىبىر ءمۇيىزدى جابايى جانۋاردى مەڭزەسە، ودان كەيىنگى كەزەڭدە سايىن-التاي تاۋلى ايماقتارىنىڭ بايىرعى ابوريگەندەرى قولعا ۇيرەتكەن بۇعىنىڭ اتاۋىنا اينالادى; ال ءۇشىنشى – سوڭعى ساتىدا بۇعالىققا باعىنىپ، قورا-قوتانعا كوندىككەن باسقا دا ءۇي مالدارىنا، سولاردىڭ ىشىندە بارىنەن بۇرىن جۇگەنگە تۇسكەن جىلقىعا نىسپى بولادى.

«بۋرا» ءسوزىنىڭ تۇلەپ-تۇرلەنۋ جانە كوپ ماعىنالىققا كوشۋ مەزگىلى قولا داۋىرىنە سايكەس كەلەدى دە، بۇل پروتسەستىڭ جاي-جاپسارى ارحەولوگيالىق قازبا جانە جوتا-جارتاستارداعى كەسكىندەمە مالىمەتتەرىمەن ماقۇلدانادى. مىسالى، التاي وڭىرىندەگى ءبىرىنشى پازىرىق قورعانىنان باسىنا بۇعى ءمۇيىزىنىڭ ءسىرىسى (ماسكاسى) كيگىزىلگەن جىلقىنىڭ تابىلۋى، سول سياقتى اڭعارا، ەنەساي جانە لەنا وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىنان ءۇش ءمۇيىزدى «ءتاجى» بار ادامدار بەينەلەنگەن پەتروگليفتەردىڭ جولىعىسۋى لينگۆيستيكالىق ايعاقتاردى تياناقتاي تۇسەدى. كوپتەگەن جۇزجىلدىقتارمەن كومكەرىلگەن اتالعان كەزەڭنىڭ اۋماعىندا تۇركىلەرگە بابا بولعان تايپالاردىڭ ءداستۇرلى تانىم-تۇسىنىكتەرىندە تۇبەگەيلى جاڭارۋ-جاڭعىرۋ تۇراق تەۋىپ، سونىڭ سەبەبىنەن ولىكتى جەرلەۋ ءراسىمى، تاسقا سالىنعان سۋرەتەردىڭ سيۋجەتتىك-ستيلدىك سيپاتى جانە تابيعاتتان تىسقارى كۇشتەردى كيە، كەپيەت تۇتۋ كورىنىستەرى ءوڭىن وزگەشەلەدى. ەڭ ەلەۋلى جاڭالىق – شامانيزم ءدىنىنىڭ تامىر تارتىپ، جەلەك جايۋى; سوعان سايكەس، باعزى ۇعىمداعى ۇستىڭگى، ورتاڭعى جانە استىڭعى دۇنيەلەردىڭ اراسىنداعى دانەكەرشى – باقسى (شامان، قام ) تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋى.

باقسىنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – اجالمەن ايقاس (بۋرياتتاردىڭ حارا گىرگەنى، قازاقتاردىڭ قورقىتى). ال ونىڭ كەسىرلى كۇشتەردى جەڭۋ جولىندا سۇيەنەتىن جىندارىنىڭ ساپىندا «بۋرا» اتاۋىمەن بايلانىسقان توتەمدىك جانۋارلاردىڭ ءجۇرۋى جايدان-جاي ەمەس. ماسەلەن، التاي شاماندارى ءۇشىن بۇعى مەن مارال ارعى اتا بولىپ سانالادى ءارى «داڭعىرانىڭ يەسى» دەپ ەسەپتەلەدى. تەلەڭگىتتەر مەن تۋۆالاردىڭ ورتاسىندا اتالمىش رۋح باقسى اسپابىنىڭ سابى تۇرىندە سيپاتتالادى. ال تەلەۋتتەردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، شاماننىڭ قابىلەت-قاجىرىن شيراتۋىنا جانە تىلسىم كۇشتەرمەن تىلدەسۋىنە جاعداي جاسايتىن قۇدىرەتتىڭ اتى – «تىن-بۋرا»، ياعني «باقسىنىڭ جانۋار كەيپىنە كىرگەن جانى». باقسىنىڭ «تىن-بۋرادان» ايىرىلعانى - ولگەنى; سوندىقتان قارسىلاسىمەن سايىسقا تۇسكەن ساتتە ونى اركەز كوزدەن تاسا تۇسقا «تىعىپ قويۋعا» ءماجبۇر. ول – بويدىڭ قۋاتى، ويدىڭ سۋاتى ىسپەتتى. شامانداردىڭ ءوز شاكىرتتەرىنە «تىن-بۋرانى» سىيلاۋى رۋحاني ساباقتاستىق رەتىندە قابىلدانعان.

ەندى «تىن» ءسوزى تۋرالى. 1989 جىلى نوۆوسيبيرسكىدە جارىق كورگەن  «وڭتۇستىك ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمى: ادام جانە قوعام» اتتى زەرتتەۋدىڭ اۆتورلارى بىلايشا وي تارقاتادى: «تۇركىلەردىڭ ىرىمي ميفولوگيالىق داستۇرىندە «تىن» («رۋح»، «جان»، «ءومىر»، «دەم») كاتەگورياسى تىرشىلىكتىڭ ەڭ ماڭىزدى سيپاتتامالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇل لەكسەمانىڭ جاردەمىمەن جەر جۇزىندەگى – مەيلى ول وسىمدىك، جانۋار نەمەسە ادامزات بالاسى بولسىن – جاندى نارسەنىڭ بارشاسى ايعاق-اتاۋ تابادى...» . وسىعان وراي ە.تۇرسىنوۆ: «التايلىقتاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ءار ادامنىڭ بىرنەشە جانى بار، ولار: سۇنە، تىن، قۇت، جۇلا، ءسۇر، جەل-سالقىن جانە ءۇزۇت. ادام دەنەسىنەن «تىن» شىققاندا، ادام ولەدى دەپ سەنگەن. وندايدا «تىنى چىكتى»، «تىنى ءۇزۇلدى» دەپ ايتاتىن»، - دەپ جازادى. بۇعان قوسىمشا، ادامداردىڭ اراسىنداعى تىلدىك قارىم-قاتىناستى قامتاماسىز ەتۋ، ەسىتۋ مەن دىبىس شىعارۋ قىزمەتتەرى دە ءداستۇرلى دۇنيەتانىم بويىنشا دەم الۋ پروتسەسىنە تاۋەلدى دەپ تۇسىنىلگەن. سول سەبەپتى تۇركى لەكسيكاسىندا امبەباپ تان/تىن  تۇبىرىنەن تارايتىن سوزدەر دىبىس تاراتۋ مەن قۇلاقتىڭ فۋنكتسياسىنا قاتىستى ۇعىمداردى ءوز ارا بايلانىستى ەتىپ بەلگىلەپ-بەدەرلەيدى («تىڭداۋ»، «تىڭقىلداۋ»، «توڭقىلداق»، «دۇڭكىلدەۋ»، «دىڭعىرلاۋ»، ت.س.س.).

ولاي بولسا، «بۋرا» سوزىمەن تىركەسكە تۇسكەن «تىن» ءسوزىنىڭ جان-جاقتىلىق جانە جيناقتاۋشىلىق قاسيەتتەرىنە قول قويا وتىرىپ، ءبىز ونى «دومبىرا» تەرمينىندەگى ءبىرىنشى بۋىنعا («دوم») تەلىپ-تاڭامىز. ءسويتىپ، دومبىرا اسپابىنىڭ العاش قاشان جانە قالاي جاسالعاندىعىن ايتا الماعانىمىزبەن، ونىڭ اتاۋىنىڭ «تىن-بۋرا» سوزىمەن تۇبىرلەستىگىن، تۋىستاستىعىن جورامالدايمىز.

سودان سوڭ، «تىن» ءتارىزدى، جوعارىدا سارالاپ-سالماقتاعان «بۋرا» («پۋرا»، «بۋرا») ءسوزىنىڭ ماعىنالىق اياسى دا ەداۋىر كەڭ ەكەن: ول تەك جانۋارلاردىڭ ءتۇر-تەگىن عانا ەمەس، سونداي-اق بەلگىلى ءبىر كوڭىل-كۇيدىڭ اۋانىن دا بىلدىرەتىن بولىپ شىقتى. بۇل رەتتە ءتىلتانۋشى ءا.نۇرماعامبەتوۆتىڭ: «بۋرياتتاردا «بۋرا» ءسوزى «قۇتىرعان» ماعىناسىن بەرەدى. شىنىندا دا، ايىر تۇيە ەركەگى كوكتەم كەزىندە ەلىرەدى. اشۋلانىپ، ىزالانۋدى قازاق ءتىلىنىڭ وزىندە دە «بۋر» تۇبىرلەس سوزبەن بەرىلەتىندىگىن باتىرلار جىرىنان دا كەزدەستىرەمىز: «بۋىرقاندى، بۇرساندى، مۇزداي تەمىر قۇرساندى». ءسويتىپ، «بۋرا» - ەلىرۋ، قۇتىرۋدىڭ ەرتەدەگى دىبىستىق تۇلعاسى»، - دەگەن دايەكتەمەسى ويعا ورالادى.

مىنە، جاراعان ياكي شابىنعان بۋرا، جاۋعا شاپقان باتىر جانە جىندارىن شاقىرعان باقسىنىڭ ەكستازعا تۇسكەن شاقتارىنداعى الدەبىر ۇقساستىق تىلدە وسىلاي تياناق تاپقان. قىسقاسى، «تىن-بۋرا» ءسوزى باقسىنىڭ كوكپەن تىلدەسكەن كۇيلى كەزىندەگى قيمىل-قوزعالىستى دا، شابىت-شامىرقانىستى دا، ماعىنا-مازمۇندى دا، كەيىپكەر-كيەنى دە تولىق تۇتاستىقتا قامتىپ تۇرادى.

ءبىز «تىن-بۋرا» جانە «دومبىرا» سوزدەرىنىڭ تۇركىلىك ءداستۇرلى دۇنيەتانىم اياسىندا ساباقتاسىپ جاتقاندىعىن، سونداي-اق ولاردىڭ سەمانتيكالىق بىرلىگى باقسىلىق دىنىنە بايلانىستى تۋىنداعانىن ايتا الامىز.

امانتاي ءشارىپ،

قازۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

 

پىكىرلەر