قازىرگى قوعامنىڭ ەرمەگىنىڭ ءبىرى توقال الۋ تاقىرىبى بولىپ تۇر. بىراق كەيبىرەۋلەر بىلمەستىكپەن «توقال» دەپ شەتتەن قاتىناسىپ جۇرگەن ايەلدى اتاپ قاتەلەسىپ ءجۇر. بۇل بۇگىنگى قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءوز ەلىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن بىلمەۋىنىڭ تومەن كورسەتكىشى ەكەنى ءسوزسىز.
ەشكىمگە بىلدىرمەي شەتتەن قاتىناسىپ ءجۇرۋ قازاقتا «اشىنالىق» نەمەسە «ويناس» دەپ اتالادى. بۇل تۇسىنىك بۇرىننان بار. وسىلاي دەپ ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ماحمۇت قاشقاريدىڭ «تۇركى سوزدىگىندە» جازىلعان. ويناس ەشقاشان توقال بولىپ ەسەپتەلمەيدى. سەبەبى بۇل قوعامنىڭ شىرقىن بۇزۋ دەگەن ءسوز.
سونىمەن توقال دەگەن كىم، ونىڭ قوعامداعى ورنى قانداي بولعان؟ بۇل تۋرالى عالىم حالەل ارعىنباي جانە باسقا دا عالىمدار كەزىندە جاقسىلاپ زەرتتەپ جازعان. قازاق قوعامىندا بايبىشە اتالاتىن ءبىرىنشى ايەلدەن كەيىن زاڭدى تۇردە الىناتىن ايەلدى توقال دەپ اتايدى. جانە دە ايەل ۇستىنە ايتتىرىلاتىن قىزداردىڭ قالىڭمالى دا ادەتتەگىدەن كوپ جوعارى بولاتىن.
جاس توقالمەن كۇيەۋىنىڭ جاس الشاقتىعى كوبىنەسە وسىنداي نەكەلەردە كەزدەسىپ وتىرعان. سونىمەن بايبىشەدەن كەيىنگى زاڭدى تۇردە الىنعان ايەلدەردىڭ ءبارى توقال دەلىنەدى. بىرنەشە توقالدار ۇلكەن توقال، كىشى توقال دەپ، نەمەسە ولاردىڭ ارقايسىسىنا ەرەكشە قاسيەتىنە، ءتۇر-تۇسىنە، پىشىنىنە بايلانىستى بولەك ات قويىلعان. مىسالى، اقتوقال، قاراتوقال، ءانشى توقال، كەربەز توقال دەگەندەي.
ايەل بىرنەشەۋ بولىپ كۇيەۋ بىرەۋ بولعاندىقتان ايەلدەر اراسىندا باسەكەلەستىك بولماي تۇرمايدى. سوندىقتان ولاردى «كۇندەس» دەپ اتاعان. ءالى كۇنگە دەيىن بۇل ءسوز ماعىناسى جاقسى ەمەس ەكەنىن قازاقتىڭ ءبارى بىلەدى. «كۇندەستىك كۇلى دە كۇندەس» دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋى دا توقال الۋعا بەرىلگەن باعا. سوندىقتان دا توقال الۋعا كوبىنەسە ايەلدەرىنىڭ ءبارىن بولەك اۋىل ەتۋگە جاعدايى جەتكىلىكتىلەر عانا بارا العان.
دەگەنمەن داۋلەتتىلەردىڭ ءبارى توقال الۋعا قۇمار بولعان دەۋ جاڭساق پىكىر. توقال الۋدىڭ دا سەبەپتەرى ءارتۇرلى بولاتىن. ەڭ باستى سەبەپ العاشقى جۇبايىنان بالا كورمەگەن كەزدە توقال الۋ. تاريحتا بۇنداي جاعدايلار بەلگىلى. يمانتاي بي جۇبايى نۇرىممەن جيىرما بەس جىلدان اسا وتاسادى. بىراق بالا سۇيە المايدى. تۋعان باۋىرى ءجامىننىڭ ءبىر بالاسىن باۋىرىنا باسادى. وسىلاي «مايكوت» دەپ ىرىممەن بالا العان سوڭ ايەلدەردىڭ جانى ءجىبىپ بالا كوتەرەدى دەگەن سەنىم بولعان. بۇل سالت بەكەر پايدا بولماعان، وسىلاي ەتكەن سوڭ بالا كوتەرگەندەر دە از بولماعانى بەلگىلى.
بىراق قىرىق جەتى جاسقا كەلگەن يمانتاي شاڭىراعىندا جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ داۋىسى ەستىلمەدى. سوندا اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى جينالىپ كەڭەس قۇرادى. بۇل جيىنعا نۇرىمدى دا شاقىرىپ توقال الۋ ماسەلەسىن ايتادى. نۇرىم بۇل شەشىممەن كەلىسەدى. بىراق، كۇيەۋىمە توقالدى ءوزىم تاڭداۋىما رۇقسات بەرىڭىزدەر، دەيدى.
نۇرىم تاسبولاتقىزى تاڭداۋى سۇلتان مۇسا شورمانۇلىنىڭ نەمەرە ءىنىسى قانافيانىڭ جەسىرى، ادەمى دە قايىرىمدى ءاليما بولدى. ءاليما ءبىر جىلدان سوڭ عازيزا ەسىمدى قىز تۋادى. سودان ەكى جىلدان سوڭ دۇنيەگە كەلگەن بالاعا عابۇلعازيز دەگەن ەسىم بەرىلەدى. كەيىن بۇل ەسىمدى بالاسىن ەركەلەتكەن ءاليما قانىش دەپ وزگەرتىپ الادى. قانىش يمانتايۇلى ءساتباي ەلگە بەلگىلى اكادەميك عالىم.
توقال الۋدى جاقتايتىندار تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەگەندەي: «اباي دا توقالدان تۋعان» دەگەندى ءجيى قايتالايدى. سولاي دەي تۇرا ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ بايبىشەنىڭ بالاسى ەكەنىن ەسكە العىسى كەلمەيدى. جانە دە كەمەڭگەر ابايعا بايلانىستى جاعدايدى بۇلاي ازىلگە اينالدىرۋ ەشكىمگە جاراسپايتىنى ۇعۋ كەرەك. قۇنانبايدىڭ ۇلجانعا ۇيلەنۋىنىڭ ارتىندا ۇلكەن ادامي تراگەديا، قايعى جاتىر. قۇنانباي ۇلجاندى الامىن دەپ العان جوق. قۇتتىمۇحاممەت دەگەن ءىنىسى جاستاي قايتىس بولىپ، سونىڭ ايەلى ۇلجاندى سول كەزدىڭ امەڭگەرلىك زاڭى بويىنشا العان.
توقالدان تۋعانداردىڭ ءبارى ۇلى بولادى دەگىسى كەلەتىندەر بىلمەستىك تانىتىپ وزدەرىنىڭ بىلىمسىزدىگىن اشكەرە ەتەدى. مىسالى عالىم شوقان ءۋاليحان، اقىن مايلىقوجا، سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيۇلى تاعى باسقالار توقالدان تۋماعانىن كوپشىلىك بىلەدى.
يا «بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى» دەپ دانا حالىق بەكەر ايتپاعان عوي. تۋراسىندا توقال الۋدىڭ ار جاعىندا ناپسىقۇمارلىقتىڭ تۇرعانى دا شىندىق. 17 عاسىردا بيلىك قۇرعان نۇرالى حاننىڭ بايبىشەسىنەن باسقا 15-زاڭدى توقالى مەن وعان قوسا 13 كوڭىلدەسى بولعانى عىلىمي ادەبيەتتە جازىلعان. بىراق جۇرتتىڭ ءبارى حان ەمەس قوي؟!
قازاق قوعامىندا اسىرەسە كەدەيلەر اراسىندا ءبىر ايەل الۋدىڭ ءوزى قيىننىڭ قيىنى بولعان. قالىڭ مال تولەۋگە جاعدايى بولماي، ءومىر بويى شاڭىراق كوتەرە الماي بالاسىز وتكەندەر قانشاما!
ال دۇنيەسى بار كەيبىرەۋلەر جاسى كەلسە دە بايلىعىن ماقتان ەتىپ توقال الاتىن بولعان. بۇل ولاردىڭ قوعامداعى بەدەلىن كورسەتۋ ءۇشىن دە جاساعان ارەكەتتەرى ەكەنى دە شىندىق. بىراق ەشقانداي بايلىق ادامعا جاستىعىن، تابيعي مۇمكىنشىلىگىن قايتارا المايدى. بۇنداي قادامداردىڭ كەيىن نەگە اپاراتىنى دا بەلگىلى. «قالىڭ مالدى باي تولەيدى، قىزىعىن ءبىز كورەمىز» دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋى دا سوندىقتان.
بايبىشە مەن توقالدىڭ بالالارى دا وتە جاقىن بولۋى نەكەن-ساياق كەزدەسىپ وتىرعان. بۇنداي الشاقتىق بالا كەزدەن باستالادى. مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ «اباي جولى» رومانىنىڭ «جولدا» اتتى تاراۋىندا ابايدىڭ تۋعان ءىنىسى وسپان مەن توقال اناسى ايعىزدان تۋعان ءىنىسى سماعۇل ۇرسىپ قالادى دا سماعۇل ۇلجانعا ءتىل تيگىزەدى: «اباي ءوز اناسى ءۇشىن كۇيىپ كەتىپ:
- ءوي، اقماق!.. ول ونىڭ شەشەسى بولسا، سەنىڭ دە شەشەڭ. بۇنى كىم
ۇيرەتتى، دوڭىز – دەپ، كەپ سماعۇلدى جاقتان تارتىپ-تارتىپ كەپ جىبەردى. وسى بالەنى شىعارعانى ءۇشىن وسپاندى دا اياماي ۇردى.... ايعىز ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگىن سارت ەتكىزىپ شالقاسىنان اشىپ، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە، سماعۇلدى جۇلقىپ ۇشىرىپ، ۇيگە كىرگىزىپ:
- ءما، جەڭدەر! تالاپ ءتۇتىپ جەڭدەرشى بۇل قۋارعاندى! جابىلىڭدار، ءما
دەيىم!.. – دەپ، ابايعا قاتتى ءتونىپ جەتىپ كەلدى... ايعىز كارى شەشەدەن جاسقانىپ، كەيىن سەرپىلە بەردى دە: – توقال دەمەكسىڭ، مۇيىزدەمەكسىڭ عوي بىرىگىپ اپ... كورەرمىن... كەلسىن ەرتەڭ، – دەدى. ەسكەرتكەنى قۇنانباي. سۇلۋ توقال بايىنا ىستىق. بەل قىلعانى سونىسى».
قازاقتا «ءومىر ويىنشىق ەمەس» دەگەن ءسوز بار. شىنىندا دا ءومىردىڭ قىم-قيعاش قالتارىستارى جەتەرلىك. كەيىن بايبىشە مەن توقالدان تۋعان بالالار اكەسىنىڭ مال-مۇلكىنە تالاسىپ، داۋلاسىپ، ءبىرىن ءبىرى كورمەستەي بولىپ كەتەتىن جاعدايلار دا از بولماعان.
بۇگىنگى تاڭدا ارزان سوزگە ەرۋشىلىك كوپ بەلەڭ الۋدا. بۇل تاقىرىپ اياسىندا اڭگىمە قوزعاۋشىلار كوبىنەسە توقال مەن ويناستىڭ ايىرماسىن اجىراتا بىلمەۋى ولاردىڭ بۇل ماسەلەنىڭ بايىبىنا دۇرىستاپ بارا المايتىنىن كورسەتەدى.
ارزان اڭگىمەگە ءۇيىر بولعان قوعام الىسقا بارمايتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
