قازاق حالقى رۋحاني قۇندىلىقتارعا وتە باي حالىق. ادەت-عۇرىپتار قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى. بۇلاي بولۋىنىڭ ءوزىنىڭ سەبەپتەرى دە بارشىلىق. قازاقتاردىڭ بايىرعى ءومىرى ءجيى كوشىپ-قونۋدى تالاپ ەتەتىن مال شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى. سوندىقتان ءومىردىڭ، تۇرمىس-سالتتىڭ ىڭعايىمەن ءومىر سۇرگەن. بۇل جاعداي كوپتەگەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ ەركىن قالىپتاسۋىنىڭ پايدا بولۋىنا جاعداي تۋدىردى.
وسىنداي ادەت-عۇرىپتاردىڭ ەڭ باستىسى امانداسۋ. «امانداسۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي ادامنىڭ امان-ەسەندىگىن، دەنىنىڭ ساۋلىعىن ءبىلۋ ءارى تىلەۋ.
قازاقتىڭ عاسىرلار بويى سايىن دالادا ەركىن ءومىر ءسۇرۋى امانداسۋعا دا اسەرىن تيگىزبەي قويعان جوق. بايىرعى زاماننان بەرى وزگەرىسكە ۇشىراماي كەلە جاتقان امانداسۋ كوبىنەسە سۇراق-جاۋاپ، جانە تىلەك تۇرىندە كورىنىس تابادى.
امانداسۋداعى كوڭىل اۋداراتىن ماڭىزدى ماسەلە ادامنىڭ جاسىنا بايلانىستى. ادامنىڭ جاسى ۇلكەن اقساقالدارمەن، اجەلەرمەن، انالارمەن، قۇرداستارىمەن، وزىنەن جاسى كىشىلەرمەن امانداسۋدىڭ وزىندىك ناقىشتارى مەن بوياۋلارى بولادى. مىسالى: «امانسىز با؟ امانسىڭ با؟ امان با؟ امان-ەسەنسىز بە؟ ەسەنسىز بە؟ ەسەنسىڭ بە؟ امان-ەسەنسىز بە؟ امان-ەسەنسىڭ بە؟» سىندى امانداسۋعا: «امانبىز، وزدەرىڭىز امان-ساۋمىسىز؟» دەپ جاۋاپپەن امانداسىپ جاتادى.
«قايىرلى تاڭ! قايىرلى كۇن! قايىرلى كەش!» دەپ امانداسۋلارعا سول كۇيىندە جاۋاپ بەرىپ امانداسادى. ال «كەش جارىق!» دەپ امانداسۋعا «ەشكىڭ ارىق!» دەپ سۇراق تۇرىندەگى امانداسۋعا ۇيقاستىرا جاۋاپ بەرىلگەن. بۇل اۋىل اراسىنداعى ءبىر ۇيدەن ءبىر باسقا وتاۋعا بارعانداعى، نەمەسە الىس جولدان كەلە جاتىپ قونۋعا كەلگەن جولاۋشىنىڭ، قازاق تۇسىنىگىندە قۇدايى قوناقپەن امانداسۋدىڭ ءتۇرى. بۇنداعى «ەشكىڭ ارىق» دەگەن ۇيقاس جاۋاپ، ۇيگە كەلگەن قوناقتىڭ دا جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن ايتىلاتىن جاۋاپ. بۇل امانداسۋدان قازاق دالاسىندا مال شارۋاشىلىعى باستى كاسىپ ەكەنى بايقالادى.
جاسى ۇلكەن ەر ادامدار وزدەرىمەن قاتارلاس ايەل ادامدارعا: «قالايسىز، بايبىشە، وتاعاسى، بالا-شاعا امان-ەسەن بە؟»، بويجەتكەن قىزدارعا: «اينالايىن، امانسىڭ با؟»، سالەم سالىپ امانداسقان كەلىنشەكتەرگە، «جاقسىمىسىڭ كەلىن بالا، باقىتتى بول، ۇل تاپ» دەپ جىلى تىلەك تىلەي وتىرىپ امانداسقان.
لاۋازىمى بيىك قوعام مۇشەلەرىمەن امان-ساۋلىق سۇراسۋ ءبىر بولەك بولعانى بەلگىلى. قاراپايىم قازاقتار حان، تورە-سۇلتاندارمەن امانداسقاندا ولاردى «الديار» دەپ اتاپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە، نەمەسە تىزەرلەپ تۇرعاندا وق قولىن وڭ تىزەسىنە قويۋى شارت بولعان. تورەمەن جول ۇستىندە كەزدەسىپ قالعان جاعدايدا قاراپايىم قازاق اتىنان ءتۇسىپ ءبىر تىزەسىن بۇگىپ امانداسۋى كەرەك بولعان. ال تورە وڭ قولىن ونىڭ يىعىنا قويىپ: «امان با؟» دەپ جاۋاپ بەرەتىن.
حاندار ەلشىلەردىڭ يىعىنا دا قولىن قويعان. 1756 جىلى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلحايىردىڭ ورداسىندا بولعان ەلشى دجون كەستل بىلاي دەپ ەستەلىك قالدىرعان: «ءۇش ساعاتتاي ۋاقىت العان قابىلداۋ بارىسىندا حان مەنىڭ يىعىما قولىن قويدى. كەيىن بىلۋىمشە بۇل ادامدى سيلاۋدىڭ ەڭ ۇلكەن كورىنىسى ەكەن».
جالپى قازاقتا امانداسۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى اقىنداردىڭ امانداسۋى. جىر سۇلەيلەرى كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىققاندا وڭ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ باسىن يەتىن بولعان. بۇنداي امانداسۋعا حالىق كوبىنەسە: «بار بول!، وركەنىڭ ءوسسىن!» دەپ جاۋاپ قايتارعان. سەبەبى قاي اقىنعا بولسا دا حالىقتىڭ قولداۋى كەرەك-اق. اسىرەسە جاس اقىندارعا حالىقپەن وسىلاي امانداسۋ ۇلكەن رۋحاني قۋات بەرەتىنى ءسوزسىز. اتاقتى اقىن كەنەن ءازىربايۇلى ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىنا العاش شىققانى تۋرالى ءوزىنىڭ ايتۋىنان بەلگىلى.
بولىس ەركەباي بۇعىبازارۇلى جاس ءانشى كەنەندى ەرتىپ كورشى قىرعىز ەلىندەگى شابدان جانبايۇلىنىڭ اسىنا بارادى. كەزەگى كەلگەندە جينالعان حالىققا امانداسىپ بولعان سوڭ ارۋاق شاقىرا ايقايلاپ الىپ ەندى ولەڭ ايتايىن دەگەندە كەنەننىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قالادى. ەكىنشى رەتىندە دە ءدال سولاي بولادى. سوندا كوپتى كورگەن ءبىر اقساقال جاس اقىنعا دەم بەرە سويلەپ: – ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن دەگەن، شىراعىم، قايتا ايت، – دەيدى. سوندا كەنەننىڭ اۋزىنا مىنا سوزدەر تۇسەدى:
مەن ءوزىم دۋلات دەگەن ەلدەن كەلدىم،
كول قوپا، قورداي دەگەن جەردەن كەلدىم.
جاس بالا جاڭا تالاپ مەن ءبىر قويشى،
تۋعالى مۇنداي جيىن كورمەپ ەدىم.
وسىلايشا باستاعان كەنەن قىزىنعانى سونشا توقتاماي ۇزاق ولەڭ ايتادى. جينالعان كوپشىلىك ءدان ريزا بولىپ، اقىندارعا سىيلىق ۇلەستىرگەندە كەنەنگە كەمەر بەلدىك تيەدى. سونداعى بەلدىك اقىننىڭ قازىرگى مۇراجاي-ۇيىندە ساقتاۋلى تۇر. وسىدان كەيىن كەنەننىڭ اتى كەڭ جايىلادى.
بۇگىنگى كۇنگى ءبىلىمدى جاستار حالقىمىزدىڭ وسى ەڭ باستى ادەت-عۇرپى جونىندە «اسسالاۋماعالەيكۇم! – دەپ امانداسۋ اراب حالقىنىڭ ءداستۇرى، ال قازاقتار يسلامعا دەيىن قالاي امانداسقان، دەپ ءجيى سۇراق قويادى.
ارينە، تاريحى سوناۋ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ساقتار كەزىنەن الاتىن قازاق ۇلتىندا وزىندىك امانداسۋ ادەت-عۇرپى بولعان. قازاق ۇلتىنىڭ وزىندىك ءتول امانداسۋ ادەت-عۇرپىندا ۇلكەن كىسىمەن «ارمىسىز»، جاسى كىشىمەن «ارمىسىڭ» دەپ امانداسۋى ءتيىس. «ارمىسىز» دەپ امانداسقان ادامعا «بارمىسىز»، «بارمىسىڭ» دەپ جاۋاپ قايتارىلادى.
بۇلاي امانداسۋدىڭ ءتۇپ-توركىنى ون ءبىرىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن عالىم ماحمۇت قاشقاريدىڭ «تۇركى سوزدىگىندە» جازىلعان. قازاق تۇسىنىگىندە «ار» ۇعىمىنىڭ «ادام» جانە «ار، ۇيات» دەگەن ماعىنالارى بار. سوندىقتان دا بايىرعى زاماننان بەرى «ارمىسىز»، «ارمىسىڭ» دەپ امانداسۋدىڭ ارعى جاعىندا «ارىڭ تازا ما ما، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقسىڭ با» دەگەن سۇراق تۇر. وعان «بارمىسىز»، «بارمىسىڭ» دەپ، «ءوزىڭنىڭ دە ارىڭ تازا ما، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقسىڭ با» دەپ سۇراقپەن جاۋاپ قايتارىلىپ وتىرعان.
وسىلايشا ءبىزدىڭ دانا بابالارىمىز وسىلاي امانداسۋ ارقىلى ءار قوعام مۇشەسىنە ءوزىن دۇرىس ۇستاۋعا مىندەتتەپ، ارى تازا ادامدار عانا دامىعان وركەنيەتتىڭ بيىگىنە جەتە الادى» دەگەن تۇسىنىكتى وسيەت رەتىندە ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان. «ارمىسىز»، «ارمىسىڭ» دەپ امانداسۋ جوعارىدا كەلتىرىلگەن امانداسۋ ۇلگىلەرىنىڭ ەڭ باستىسى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
