قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپتارىنىڭ سيرەك تۇرلەرى دە بار. سولاردىڭ ءبىرى «تەرىس باتا بەرۋ»، كەيدە «قارعىس باتا» دەپ تە اتالادى. تەرىس باتانى ادام قاتتى نازالانعاندا، كوڭىلى قالعاندا، نەمەسە بىرەۋدەن ءزابىر كورگەندە ەكى قولىنىڭ الاقانىن سىرتقا جايىپ بەرەتىن بولعان. تاريحتا تەرىس باتا بەرۋ تۋرالى ءبىرشاما وقيعالار ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ حالىق اۋزىندا ايتىلىپ كەلگەنى بەلگىلى.
وسىنداي وقيعانىڭ ءبىرى «الماس قىلىش» كىتابىندا باياندالادى. حالىق اۋزىندا ساقتالىنىپ قالعان بۇل وقيعا بىلايشا ءوربيدى. بىردە كەنەسارى حاننىڭ اتاقتى باتىرى اعىباي باتىر، جايىق جاقتا جىلقىسى كىلەڭ تۇلپار بوستان اتتى بايدىڭ بارىن ەستىپ جولعا شىعادى. بايدىڭ اۋىلىنا جاقىنداعاندا باتىر قاراپايىم ادامنىڭ كيىمىن كيىپ، ماڭايدى بارلاپ كەلە جاتىپ ون جەتىلەر شاماسىنداعى جاقسى كيىنگەن، بەس قارۋى ساي جاس جىگىتكە جولىعادى. جاسى ۇلكەن كىسىمەن امان-ساۋلىق سۇراسقان جاس جىگىت قاسىنداعى اتقوسشىسىنا: «مەيماندى ۇيگە اپار. مەن بارعانشا كەتپەسىن» دەپ تاپسىرادى. بىراق اعىباي كيىز ۇيدەن سۋسىن ىشەدى دە شىعىپ كەتەدى.
جاساعىنا كەلىپ، اۋىلدا بىزگە قارسى شىعار ەشكىم جوق «ابىلايلاپ» شابىڭدار، دەيدى. تىنىش جاتقان اۋىلعا قىرعيداي تيگەن قىرىق جىگىت كوپ جىلقىنى قوزىكوش جەرگە ايداپ بارعاندا، سوڭدارىنان ءبىر ادامنىڭ قۋىپ كەلە جاتقانىن بايقايدى. بۇل باعاناعى جاس جىگىت ەدى. ول كەلە سالا سايىستا بىرنەشە جىگىتتى اتتان ءتۇسىرىپ، اعىبايدىڭ ءوزىن دە شوقپارمەن ۇرىپ وتەدى. شوقپار باتىردىڭ قايىڭ ەرىنىڭ قاسىن بىت-شىت سىندىرادى. اعىباي باتىر ويلانىپ جاتپاستان نايزاسىن سىلتەيدى. قۇلاپ تۇسكەن جىگىتتىڭ سەڭسەڭ تىماعى قۇلاپ قولاڭ شاشى جايىلعان قىز ەكەنىن كورەدى:
ءار ادام قاسىرەتىن كوزدەن ۇقتى،
بولعانمەن جان شىداماس قانشا مىقتى.
نايزانى زورعا تارتىپ العانىمدا،
ىشقىنىپ قىزدىڭ جانى بىرگە شىقتى.
بۇنى كورگەن اعىباي باتىر ەسى اۋىپ قۇلاپ قالا جازدايدى. بولارى بولعان سوڭ، باسقا امال جوقتىقتان قىزدىڭ دەنەسىن الىپ بوستان بايدىڭ اۋىلىنا كەلەدى:
حابارلاپ، بوستان بايعا الىپ جۇردىك،
بۇل كەزدە شىعىپ قاپپىز جولعا كۇندىك.
قارالى قايتقان كوشتەي ۇباپ-شۇباپ،
اۋىلعا بەسىن اۋا كەلىپ كىردىك.
جالعىز پەرزەنتىنىڭ قازا بولعانىنا قايعىرعان قىزدىڭ اكەسى سوندا اعىباي باتىرعا تەرىس باتا بەرەدى:
بوستان باي جاس سورعالاپ ساقالىنان،
قان جۇتىپ قايعىمەنەن قاپالانعان.
ءمان-جايىن بىلگەننەن سوڭ جورتۋىلدىڭ،
قوس قولىن تەرىس جايىپ باتا قىلعان:
– ەل سىيلاپ، قادىرلەگەن، حانىم كەنە،
وسى ما بەرگەندىگىڭ ەلگە ونەگە؟
بۇلىك ساپ تىنىش جاتقان اۋىلىما،
بار ەدى قاندى كەگىڭ قانداي مەندە؟
جازىقسىز جان بولدى ما بەلدەسكەنىڭ،
جاۋ بولىپ شىققانى ما ەل دەسكەنىم.
جىبەرسەڭ سالەم ايتىپ ات كەرەك دەپ،
شەتىنەن كوزىن ءتىزىپ بەرمەس پە ەدىم؟…
وسىرگەن ۇل ورنىنا جالعىز قىزىم،
شىنىمەن تاۋسىلدى ما ءدام مەن تۇزىڭ؟
مال جيعان زيانى جوق ءبىر شال ەدىم،
سۇم تاعدىر، مەنى قايدان كوردى كوزىڭ؟
قازاقتىڭ جەتپەدى مە ەن دالاسى،
بار ەدى قانداي قۇنىڭ مەندە الاسى؟
كەلگەندە جەتپىس تورتكە قۋ باس شالدىڭ
جازىلار ەندى قايتىپ جان جاراسى؟!
ايتقام جوق توردە وتىرىپ ەلگە بيلىك،
ەل-جۇرتىم سىيلاۋشى ەدى جەتپىس ۇيلىك.
جازىعىم ءبىر قۇداي مەن كەنەحانعا،
جىلقىمنىڭ بولعانى ما ءبارى جۇيرىك؟
ءتۇن بولدى ەندى، مىنە كورگەن كۇنىم،
قاپامەن قايعى جۇتىپ، شىقپايدى ءۇنىم.
تال قارماپ تۇڭعيىققا تاستاعانداي،
بار ەدى قانداي جازىق، قانداي ءمىنىم؟
قول جەتپەس شىنار ەدىم وسكەن بيىك،
ىشىمە جالىن-شوقتى سالدى كۇيىك.
بۇل مالدىڭ ەندى ماعان كەرەگى نە،
الىپ بار كەنەحانعا ءبارىن جيىپ.
قالىپپىز جەر شۇقىلاپ تومەن قاراپ،
ايتقانداي بىزگە قارعىس بارلىق الاپ.
تەرىس باتانىڭ ناقتى ءماتىنى جوق. سەبەبى قازاقتار بۇل عۇرىپقا «تەرىس باتادان اۋلاق» دەگەن كوزقاراسپەن قاراعان.
بۇندايدا قاتتى كۇيىنىش كەشكەن ادام نە ايتاتىنىن ءوزى شەشەتىن بولعان. قازاق حالقىنىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا تەرىس باتانىڭ ءبىر ءماتىنى كەلتىرىلگەن. نەمەرەسى ءامىردىڭ سال-سەرىلىك قۇرعانىن جاراتپاعان قۇنانباي، اشۋلانعانى سونشالىق ونى قاتتى قىلعىندىرادى. اراسىنا اباي تۇسپەگەندە نە بولارى بەلگىسىز ەدى: «تالىپ جاتقان كۇيىنەن ەسىن جاڭا جيىپ، ەكى كوزىن الارتىپ اشىپ اتاسىنا جاڭا قاراعان امىرگە، قۇنانباي قوس قولىن سوزىپ، الاقانىن سىرت قاراتىپ تۇر. نامازداعىداي ءمىناجات. قيمىلىن، سۋىق تىلەك قيمىلىن جاسادى. ءامىر مەن ابايعا قاتار سوزدى. بۇل – تەرىس باتانىڭ، قارعىس باتانىڭ بەلگىسى. نۇرعانىم مەن ىزعۇتتى ەكەۋى، ەكى جاقتان ۇلارداي شۋلادى.
– يا، قۇداي، قابىل ەتپە!،
– جاراتقان، ەلەڭ الما! نە سۇمدىق! قارعىس ايتقالى جاتىر عوي، ءوز بالالارىنا! – دەپ ۇركىپ ءۇن سالدى. بىراق، قۇنانباي ەندى ولاردى پەرۋايىنە دە ىلگەن جوق. جۇگىنىپ الىپ، كولدەنەڭ جاتقان نەمەرەسىنىڭ كەۋدەسىنىڭ ۇستىنە تەرىس باتانىڭ الاقانىن جايىپ تۇر.
– قىزارىپ اتقان تاڭدا، مىنا زاۋال تاڭدا… ايتتىم اتالىق قارعىسىمدى. مەنەن تۋعان ارام قان، ءبادباحىت ناسىلدەرىم مىنا ەكەۋى. جاراتقان يەم، يا كارىم اللا، مەنىڭ قولىمنان ولتىرتپەدىڭ. بەندەڭ بولعان بار تىلەگىم. اق تىلەگىم سو بولسىن. ال مىنا ەكەۋىن! جىبەر ءوزىڭنىڭ اق بۇيرىقتى اجالىڭدى. ۋىن، ءزارىن وزگەگە جايماي تۇرعاندا، جوي كوزدەرىن، جوعارعىلداردىڭ! – دەپ قولىنىڭ سىرتىمەن تەرىس باتاسىن ەتىپ سالدى. ەسىن ەندى جيعان نەمەرەسى مەن ابايعا: – شىق! جوعال، جويىل كوزىمنەن! ۇرپاعىم ەكەنىڭ شىن بولسا، قۇربان ەتتىم ەكەۋىڭدى. ساداعا ەتتىم سەن ەكى شىرىگەن جۇمىرتقانى، بار دا ءول! تەز ءول! جونەل! – دەدى».
تەرىس باتا تۋرالى بەلگىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانۇلى دا ءوزىنىڭ ومىرباياندىق «ءومىر مەكتەبى» كىتابىندا جازعان:
«ءبولىس كۇنى مەن نۇرتازانىڭ اس ۇيىنەن شىقپاي، شوكە ءتۇسىپ جاتىپ قالدىم. ەندىگى قورىققانىم – مۇستافا ءۇيى جاعىنان ايعاي-شۋ ەدى. مەن ويلاعان ەم، «اشۋلى مىنەزدى مۇستافا، وزگەگە ەمەس، ۇستىنە تىككەن ءۇيىن جىعىپ بولەردە شىداماي، جانجالداسار، دەپ، «سىلەۋسىن مەن ۇلتۋعان داۋىس كوتەرىپ جىلار، مەنى قارعار» دەپ.
ولاردىڭ ءبىرى دە ويتپەگەن. ءۇيدى جىعاردا جالعىز اۋرۋ مۇستافا عانا توسەگىندە جاتىپ قاپ، وزگەلەرى تىسقا شىققان دا، بولشەكتەگەن قۇرىم ۇيگە، كوز جاستارىن عانا توگىپ ءۇنسىز قاراپ تۇرعان.
ءۇي جىعىلىپ، اشىق اسپاننىڭ استىندا قالعاندا مۇستافا كوزىنىڭ جاسى اقتارىلعان بەينەمەن باسىن كوتەرىپ، تەرىس جايعان قولىمەن، مەنى ەمەس، نۇرتازانى قارعاعان».
ادەتتە قازاق تەرىس باتاعا امال جوقتىقتان باراتىن بولعان. تۋراسىن ايتقاندا تەرىس باتانى ەشكىم دە بەرگىسى كەلمەيدى. كەيبىردە سوزگە توقتاماعان كەزدە، شەكتەن شىققان قىلىقتار جاسالىنعاندا، نەمەسە اكە بالاعا ايتقانىن ىستەتۋ ءۇشىن سولاي ەتەمىن دەپ ەسكەرتەتىن كەزدەر بولعان. اتاقتى تەاتر جانە كينو ءارتيسى قانابەك بايسەيىتۇلى جاسىراق كەزىندە تالدىقورعانعا قىدىرىپ بارىپ، دوسىمەن ءبىر اي ويىن-ساۋىق قۇرىپ كەتەدى. سودان اكەسى ىزدەپ كەلىپ ۇيگە قايت دەيدى:
« – ۇيدە قاتىن-بالاسى بار ادام سىرتتا ءجۇرىپ كوڭىل كوتەرمەيدى، سەنىڭ بۇزىلعانىڭ انىق. قايت، قايتپاساڭ، تەرىس باتامدى بەرەم!
– كوكە، ءوزىم دە ەرتەڭ ۇيگە بارىپ قايتايىن دەپ ويلاعام. ەلدىڭ ايتقانى وتىرىك، – دەپ انت-سۋ ءىشتىم.
اكەم اۋىلعا سول كۇنى كەتىپ قالدى، ەرتەسى مەن دە شىقتىم». ءوز ومىرىندە بولعان بۇل وقيعانى ق.بايسەيىتۇلى ەستەلىگىندە بايانداعان.
رۋحاني قۇندىلىقتارى مول، ساليقالى سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارعا باي قازاق حالقىنىڭ بولمىسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تەرىس باتا بەرۋدىڭ قىسقاشا تاريحى وسىنداي.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
