قازاقستاندا ساياسي-مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر اراسىنداعى ايەلدەردىڭ ۇلەسى 10 پايىزدان ءسال اسادى. بىراق جوعارى لاۋازىمدى باسشى قىزمەتكەرلەر اراسىندا ولاردىڭ سانى بۇدان دا از.
«وبلىس اكىمى بولعان ايەل جوق»
بيىل ءساۋىردىڭ سوڭىندا اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار ۆيتسە-ءمينيسترى قىزمەتىنە نۇرگۇل ماۋبەرلينوۆا، ۇلتتىق ەكونوميكا ۆيتسە-مينيسترلەرى بولىپ دانا ءجۇنىسوۆا مەن ءمادينا جۇنىسبەكوۆا تاعايىندالدى.
اسىرەسە، ەكى ۆيتسە-ءمينيستردىڭ ءبىر كۇندە تاعايىندالۋى الەۋمەتتىك جەلىدە ءجيى تالقىلانعان جايتتاردىڭ بىرىنە اينالدى. Facbook الەۋمەتتىك جەلىسىن قولدانۋشىلاردىڭ كەيبىرى جاڭادان تاعايىندالعان ۆيتسە-مينيسترلەردىڭ سالىستىرمالى تۇردە جاستىعىنا نازار اۋدارسا، جۋرناليست ايگۇل وماروۆا «ايەلدەردىڭ بيلىك باسىنا كەلگەنى دۇرىس» دەپ سانايتىنىن جازدى.
ازاتتىق تىلشىسىمەن سويلەسكەن ايگۇل وماروۆا «قازاقستاندا ايەل كوپ بولعانىمەن بيلىكتە جۇرگەندەرى از» ەكەنىن ايتادى.
- قازاقستان «الەمنىڭ دامىعان ەلۋ ەلىنىڭ» قاتارىنا كىرگىسى كەلسە، وندا ايەلدەردى بيلىككە كوبىرەك تارتۋى كەرەك. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ۇكىمەتتەرىندەگى ماڭىزدى قىزمەتتەردى ايەلدەر اتقارىپ وتىر. مەملەكەت باسقاراتىندارى دا جەتەرلىك. قازاقستاندا پرەمەر-مينيستر، سەنات توراعاسى، ءماجىلىس توراعاسى نەگە ايەل بولماۋى كەرەك؟ مىسالى، قازاقستاندا ايەلدەر ەشقاشان وبلىس اكىمى بولىپ تاعايىندالعان ەمەس، - دەيدى ول.
ايگۇل وماروۆا «وبلىس اكىمى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءوز بيۋدجەتى بار ايماقتاعى جوعارى لاۋازىم. سول سەبەپتى ونداي جاۋاپتى قىزمەتتى ايەلدەرگە تاپسىرۋعا سەنبەيدى» دەپ بىلەدى. ول سونىمەن قاتار قازاقستان بيلىگىندە بەلگىلى ءبىر لاۋازىمدارعا كوبىنە ايەلدەر تاعايىندالاتىنىنا نازار اۋدارادى.
- مىسالى، ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى قىزمەتىنە كوبىنە ايەل تاعايىندالادى. بىراق بۇل حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەيتىن مينيسترلىك، - دەيدى ول.
ايگۇل وماروۆانىڭ پىكىرىنشە، ايەل ادام قوعامداعى الەۋمەتتىك شيەلەنىستى تەز شەشە الادى، كونفليكتىگە جول بەرمەيدى. وعان مىسال رەتىندە كورشى قىرعىزستانداعى تاجىريبەنى كەلتىرەدى. «قۇرمانبەك باكيەۆ بيلىكتەن تايدىرىلعاننان كەيىن ۋاقىتشا پرەزيدەنت قىزمەتىن اتقارعان، بيلىكتەگى كونفليكتىنى توقتاتىپ، ءوز ەركىمەن قىزمەتىنەن كەتكەن روزا وتۋنباەۆا – ورتالىق ازيادا دا ايەلدەردىڭ جوعارى بيلىكتى اتقارا الاتىندىعىنىڭ ايقىن مىسالى» دەيدى ول.
«ايەل بەلسەندىلىگىنە كەدەرگى»
2000 جىلداردىڭ باس كەزىندە پاۆلودار وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان باقىت تۇمەنوۆا دا قازاقستاندا بيلىكتى ايەلدەرگە تاپسىرۋعا سەنبەيدى دەگەن پىكىردە. 2001 جىلى «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوزعالىسىنا قوسىلىپ، بيلىككە وپپوزيتسيالىق كوزقاراسىن ايتقاننان كەيىن قىزمەتىنەن الىنعان ول «ايەل بولعان سوڭ عانا قىزمەتكە تاعايىنداۋ كەرەك» دەگەن كوزقاراس سوۆەتتىك كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك توپتارعا بولىنەتىن كۆوتاعا ۇقسايدى» دەپ سانايدى. تۇمەنوۆانىڭ ويىنشا، «ايەلدەر بيلىككە كەلۋ ءۇشىن سايلاۋ تۋرالى زاڭدى وزگەرتۋ كەرەك».
- 1990 جىلدارى ەكى رەت سايلاۋعا قاتىستىم. ءبىر وكرۋگتەن ەكى ايەل، ءۇش ەر ادام باسەكەلەستىك. سوندا ەكى ايەل العا شىقتى. ول كەزدە سايلاۋدا ادىلدىك بار بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە قازىر ازاماتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ قۇقىعى جويىلىپ جاتىر. بۇل دا ايەلدەردىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىنە كەدەرگى، - دەيدى ول.
باقىت تۇمەنوۆا «دەپۋتاتتاردى عانا ەمەس، اكىمدەردى دە تولىق مانىندە سايلاۋ كەرەك. تەك اشىق سايلاۋ بولسا عانا ايەلدەر بيلىككە كەلە باستايدى. ال قازىر بيلىك كىمدى ۇناتسا سونى تاعايىندايدى» دەپ سانايدى.
- ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆانى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ءسىز شارشاعان سياقتىسىز» دەگەن سوزىنەن سوڭ ىلە-شالا قىزمەتىنەن بوساتتى. دۇيسەنوۆا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى دا بولعان، بىرنەشە مينيسترلىكتى دە باسقارعان ادام. مينيستر رەتىندە بىرنەشە باستاما كوتەردى. سول باستامالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وبلىس اكىمى قىزمەتىنە تاعايىنداۋعا بولاتىن ەدى. بىراق ونى پارتيالىق جۇمىسقا جەگىپ قويدى، - دەيدى ول.
قوعام بەلسەندىسى ەرلان قاليەۆ «قازاقستاندا گەندەرلىك ساياسات جەمىسىن بەرىپ جاتىر» دەگەن رەسمي مالىمدەمەلەرگە سەنبەيتىنىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، «ايەلدەردى جوعارى قىزمەتكە تاعايىنداۋ ارقىلى بيلىك شەت مەملەكەتتەرگە ءوزىن ايەل قۇقىعىن ساقتايتىن ەل رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى».
- بىرنەشە ۆيتسە-مينيستر ايەلدەردەن تاعايىندالدى. ولار كوپتىڭ ىشىنەن ىرىكتەلىپ، سايلانعان ايەلدەر ەمەس، - دەيدى ول.
قاليەۆتىڭ پىكىرىنشە، «ماسەلە ايەل نەمەسە ەر ادام بولۋىندا ەمەس. ويتكەنى، بيلىكتە وتىرعانداردىڭ بارلىعى – تاپسىرمانى ورىنداۋشىلار عانا».
- ايەلدەردى جوعارى قىزمەتكە كوبىرەك قويۋعا مۇمكىندىك بار. پارلامەنتتە قازىرگى وبلىس اكىمدەرىنەن كەم تۇسپەيتىن ايەلدەر بار. بىراق ايەل باستىق قويعاننان وزگەرىس بولادى دەپ ايتا المايمىن، - دەيدى ەرلان قاليەۆ.
بيلىكتەگى ايەلدەر ۇلەسى
قازاقستاندا وتباسى مۇددەلەرىن قورعاۋ، ايەلدەردىڭ ەلدىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە مادەني ومىرىنە قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا 1998 جىلى وتباسى جانە ايەلدەر ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلعان. كوميسسياعا جوعارى قىزمەتتە جۇرگەن جانە قوعامدىق ۇيىمداردا قىزمەت ەتەتىن ايەلدەر كىرەدى.
كوميسسيانىڭ حاتشىلىق قىزمەتى وزدەرىندە بار ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرمەن بولىسكەنىمەن باسشىلىقتىڭ رۇقساتىنسىز ازاتتىق تىلشىسىنە قانداي دا ءبىر پىكىر ايتۋدان باس تارتتى. ول مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قازىر قازاقستان پارلامەنتىندەگى دەپۋتاتتاردىڭ 22 پايىزى – ايەلدەر، ياعني 2011 جىلى مەرزىمىنەن بۇرىن تاراعان پارلامەنت قۇرامىنا قاراعاندا ەكى ەسەگە كوبەيگەن. ال بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردىڭ قۇرامىندا ايەلدەردىڭ سانى 22 پايىزعا جەتكەن. «قازاقستان بۇل مەجەنى 2030 جىلى 30 پايىزعا جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر» دەيدى كوميسسيا حاتشىلىعى.
حاتشىلىق ۇسىنعان ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا، 2017 جىلى ساياسي-مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر اراسىنداعى ايەلدەردىڭ ۇلەسى 10,1 پايىزدى قۇراعان. ونىڭ ىشىندە «ا» كورپۋسىنداعى مەملەكەتتىك ايەل قىزمەتكەرلەردىڭ ۇلەسى 14,8 پايىز، «ب» كورپۋسىندا – 55,9 پايىز بولعان.
بۇل دەرەكتەر بويىنشا ەلدەگى وبلىس اكىمدەرىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندەگى 80 ادامنىڭ 9-ى ايەل. قازاقستان بويىنشا 201 اۋدان اكىمىنىڭ بەسەۋى - ايەل. رەسپۋبليكادا اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارلارىنىڭ سانى 600-گە جەتەدى. ونىڭ 87-ءسى ايەلدەر. 2389 اۋىل جانە كەنت اكىمدەرىنىڭ 348-ءى ايەل.
ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستاننىڭ 14 وبلىسى مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار استانا مەن الماتى قالالارىندا ايەلدەردەن اكىم تاعايىندالماعان.
قازاقستان 2009 جىلى جەلتوقساندا «ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتارىنىڭ جانە تەڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ مەملەكەتتىك كەپىلدىكتەرى تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداعان.
2009 جىلى جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق ساناق بويىنشا، قازاقستاندا ەر ادامدار سانى 7 ملن. 722,8 مىڭ، ايەلدەر – 8 ملن. 282,0 مىڭ بولعان. ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ بيىلعى ەسەبىندە قازاقستانداعى حالىق سانى 18 ميلليون 195 مىڭ ادامعا جەتكەنى ايتىلعان
_______________________________________________________________________________________________________ azattyq.org
