ءى. ۇشتىكتىڭ قۇپيا كەڭەسى. 1986 جىل، 17 قازان. ماسكەۋ. كرەمل. كسرو باسشىسى م.س.گورباچەۆتىڭ بولمەسى. توبەسىندەگى الاقانداي قىزىل-كۇرەڭ قالى قانتالاعان گورباچەۆ – توردە، ودان تومەن – وڭى مەن سولىن الا ەكى كىسى وتىر. ءبىرى – كسرو كگب باسشىسى، شەگىر كوزدى ۆ.ا.كريۋچكوۆ، ەكىنشىسى – ويرات-قالماق ۇلتىنا ءتان تورسىق شەكەلى 45 جاستارداعى جىگىت اعاسى.
– سەنى ماسكەۋگە شاقىرتقان سەبەبىمىز،– دەدى گورباچەۆ تورسىقشەكەگە، – بىرىنشىدەن، الگى، اقپان ايىنداعى پلەنۋمدارىڭدا ديماش قوناەۆ شالدى شالقاسىنان تۇسىرگەنىڭە وتە ريزا بولعانىمدى ايتپاقپىن. اي-دا، مول-لو-دەتس! ەكىنشىدەن، سول سياقتى «لەنينشىل» قاقپاستار مەنىڭ دەموكراتيالاندىرۋ ساياساتىما كەدەرگى جاسايما دەگەن قاۋپىم بار...
– وتە دۇرىس ايتاسىز، ميحايل سەرگەەۆيچ! دەموكراتيالاندىرۋ ساياساتىڭىزدى قوس قولىمدى كوتەرە قولدايمىن! – دەپ ەلپ ەتتى تورسىق شەكەلى. – مىسالى، مىناۋ قوناەۆ سياقتىلار باسشىلىق قىزمەتتە 25 جىل وتىرسا دا كەتكىسى جوق. جاس مامانداردىڭ ەلگە قىزمەت قىلۋىنا جول بەرمەيتىن وسىنداي كارى كارەريستەردىڭ قىرسىعىنان عوي قوعامىمىز «توقىراۋعا» ۇشىراعانى. سوندىقتان بىزدە دە ءبىرىنشى باسشى اقش-تاعىداي، ۇزاعاندا، 4 جىلدان ەكى مەرزىمگە گانا سايلانىپ، ال ودان ارتىق بيلىكتى يەمدەنبەك بولسا، الاياقتىق قىلمىس رەتىندە سوتتاۋ قاجەت. ماسەلەن، ەگەر مەن باسشى بولسام عوي، بەس جىلدان ارتىق وتىرماس ەدىم. ويتكەنى ودان سوڭ باسشىنىڭ ىسكەرلىگى، قيال شالىمى شابانداپ، قوعام توقىراۋعا بەت الماق...
ەكى كوزى ويناقتاپ كەتكەن «ويرات شەكەنىڭ» ءسوزىن گورباچەۆ ءبولىپ: – ءيا، ءيا، سەنىڭ دەموكرات باسشى بولاتىنىڭا بيتتەي دە كۇمانىم جوق، – دەدى. – ەندى نەگىزگى ماسەلەگە كوشەيىك. «قايتا قۇرۋ»، «جاريالىلىق» ساياساتىن پايدالانىپ، كەيبىر، مىسالى، ۋكراينا، بالتىق بويى، كاۆكاز ەلدەرى كسرو-دان بولىنبەك بولسا، «اۋىزدىقتاۋ» ءۇشىن ءبىز مۇندا اقىلداسىپ، ءبىر جوسپار دايىندادىق. ويتكەنى ءبىز سوتسياليزمنەن باس تارتقانىمىزبەن، بۇرىندا جاۋلاپ العان جەرلەرىمىزدەن استە باس تارتپاق ەمەسپىز. كانە، كريۋچكوۆ، مىنا جولداستى ءمان-جايمەن تانىستىرشى!
شەگىر كوز تاماعىن ءبىر قىرناپ:– ءيا، ءبىز مۇندا، الدا-جالدا كوشە جيىن-شەرۋلەرى بولا قالسا كۇشپەن تاراتۋ ادىستەرىن قالاي قولدانۋ كەرەكتىگىن ويلاستىرىپ جوسپار جاساپ، ونى «مەتەل-1986» وپەراتسياسى اتادىق...
– و-و، اتى تاماشا ەكەن! – دەپ جىمىڭ ەتتى تورسىقشەكە كوزى ويناقشىپ.
كنيازەۆ: – بىراق، سول جوسپار دايىن بولعانىمەن حالىق باس كوتەرۋى قاي رەسپۋبليكادا بۇرق ەتەرى بەلگىسىز بولىپ تۇر. شىركىن، بۇرىندارى حالىق نارازىلىعىن پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرىپ باسا سالۋشى ەدىك، بىراق دەموكراتيالىقتى جاريالاي تۇرا ەندى ولاي ەتۋگە بولماي قينالىپ تۇرعان جاي بار... ءبىزدىڭ ويىمىزشا حالىق نارازىلىعى «كاپيتاليستىك باتىستان» اۋلاقتا جاتقان قازاقستاندا، ناقتىراق ايتساق، الماتىدا بولۋعا ءتيىس جانە ونى ءسىز ۇيىمداستىراسىز، – دەدى. ويراتشەكەلىنىڭ بەتى-باسى كوگەرىپ كەتتى. ەدەنگە تورس ەتىپ قۇلاپ تۇسەردەي ورىندىعىنىڭ استىنان قوس قولداي ۇستاپ: – و-و نە دە-گە-ءنى-ءنى-ءڭىز-ءىز؟! مەن سىزدەرگە شىن بەرىلگەن كوممۋنيسپىن عوي. اياۋشىلىق ەتىڭىزدەر! – دەدى ءتىلى بايلانعانداي كەكەشتەنىپ.
گورباچەۆ ءماز: - بۇرىن كوممۋنيست بولساڭ، ەندى كەشىكپەي كاپيتاليست بولاسىڭ، – دەپ كۇلدى دە، كريۋچكوۆكە قاراپ: – ءجا، مۇنى ەندى قينامايىق. ءتۇسىندىرشى جوسپارىمىزدى! – دەدى.
كريۋچكوۆ: – شەشەككە، قىلشاعا قارسى بالا كەزىڭدە «ەگىپ» پە ەدى؟ - دەدى.
– ءيا، ءيا، – دەپ تورسىقشەكە ساسقالاقتاپ، جاماسىن سيپالادى، كويلەگىنىڭ جەڭىن تۇرمەك بولدى.
– ءجا، كورسەتپەي-اق قوي، ايتپاعىمىز – بۇلىك قاي تۇستان شىعادى، كەنەت بولعان بۇلىكتىڭ ارتى نە بولادى دەپ قورقىپ وتىرعانشا، ءبىز دە شەشەكتىڭ الدىن الىپ «ەگەتىندەي»، ميني-بۇلىكتى ءوزىمىز ۇيىمداستىرعاندى ءجون سانادىق. «مەتەل» وپەراتسياسى جوسپارىن دا سول كەز سىناقتان وتكىزىپ كورەمىز. ال مۇنداي «رەپەتيتسيامىزدى» وتكىزۋگە ەۆروپادان الىس جاتقان، جەرگىلىكتى تۋزەمنىي حالىق از تۇراتىن، ورىستانعان قالا الماتىنى لايىق دەپ تاپتىق.
– ءيا، قوناەۆتىڭ «قازاقستاندى حالىقتار لابوراتورياسىنا اينالدىرعانىنىڭ» جەمىسىن كورەتىن بولدىق، – دەدى گورباچەۆ جىمىڭ ەتىپ.
– 1959 جىلعى تەمىرتاۋ كوتەرىلىسى كەزىنەن بەرگى قىزمەتىڭدى ەسكەرىپ، سەنىڭ تەك پتۋ-لىق «بىلىمىڭە» قاراماستان ءبىزدىڭ «مەكەمە» قولداۋىمەن ءوزىڭدى 1984 جىلى قازاقستانعا مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ توراعاسى – پرەمەر-مينيستر قىلدىق. كۇللى مينيسترلىكتەر: ىشكى ىستەر، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، ت.ب. ءوز قولىڭدا. سوندىقتان ساعان الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىنا ەكى جۇزدەي ادامدى ۇيىمداستىرىپ شىعارۋ جانە ولاردى ءبىر-ەكى ساعاتتان سوڭ ميليتسياعا تومپەشتەتىپ تاراتۋدى تاپسىرماقپىز. ال ءبىز مۇنى تەلەديداردان جاريا قىلىپ، الگى، تاۋەلسىزدىك الۋدان دامەسى بار كاۆكاز، ۋكراينا، ەستون، لاتىشتارعا: «كوردىڭدەر مە؟! قىڭق ەتسەڭدەر سەندەرگە دە ءدال وسىلاي اڭگىر-تاياق ويناتامىز!» – دەيمىز. وسىلايشا دەموكراتيا جاريالاي تۇرا يمپەريانى ساقتاپ قالماقشىمىز، – دەدى كريۋچكوۆ الاقاندارىن ىسقىلاپ. –ايتپاقشى، «الاڭعا شىققان باسبۇزارلاردى» حالىق اتىنان كۇستانالايتىن ءبىر توپ ەلگە ەسىمى تانىمال اقساقال-كوكساقالداردىڭ اتىنان ۇندەۋ ۇيىمداستىرۋدى ۇمىتپا.
– ول ەكى ءجۇز كىسىنى الاڭعا قانداي تالاپپەن شىقتى دەيمىز؟ – دەدى تورسىقشەكە. – ءارى قازاقستاندا دا كوممۋنيستىك پاريا مەن كومسومولدان وزگە ۇيىم جوق. كگب قىراعى. الگى ەكى ءجۇز ادامدى ۇكىمەت ءوزى ۇيىمداستىرعانى ءبىلىنىپ قالماس پا ەكەن؟
گورباچەۆ: – وسى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىندا مەن قوناەۆتى قىزمەتىنەن بوساتپاقشىمىن...
– الاقاي، نا كونەتس-تو! – دەپ ويرات شەكەلى قول شاپالاقتاي قارعىپ تۇردى. – جەتتى عوي ەندى، دوستال، شال! جاسى، مىنە، 75 كەلمەك. قاشانعى...
– ءسوزدى بولمەسەيشى سەن! - گورباچەۆ «وتىر» دەگەندەي قولىن سىلكىپ: – ءسويتىپ، ءبىز قوناەۆتى قىزمەتتەن بوساتامىز، ال سەن ونى «كرەملدىڭ ۆوليۋنتاريزمىنەن قورعاۋ ءۇشىن» حالىقتى كوشەگە شىعاراتىن بولاسىڭ...
– مەن بە؟! جو، جوق، ولە قالساداعى قوناەۆتى قورعامايمىن! – دەدى ويرات شەكەلى قىپ-قىزىل بولىپ. – ونى قازاق تا قولداي قويماس. ەل ىشىندە «قوناەۆ الماتىعا بوتەن ۇلتتاردى قاپتاتىپ، قازاق ينتەلليگەنتسياسىن سولاردىڭ شوشالاسىندا تۇرعىزدى»، «700 قازاق مەكتەبىن جاپتى» دەگەن نارازىلىقتار دا بار.
گورباچەۆ: – ءبىز مۇنى دا ەسكەردىك. ءسويتىپ، الگى، الاڭعا سەن شىعاراتىن توپقا: «دەموكراتيالاندىرۋ ساياساتىنا قارسى كەرتارتپا ەلەمەنتتەر، ولاردى ۇيىمداستىرعان قوناەۆ پەن سىبايلاستارى» – دەپ ايدار تاعا سالامىز. ەندى ۇقتىڭ با؟
– ۇقتىم، ۇقتىم! ءدال قازىر قازاقستانعا قايتىپ، قوناەۆتىڭ ورنىنا وتىرا بەرەيىن، ءا؟– دەپ تورسىقشەكە ورنىنان تۇرا بەردى.
– ءاي، سەنىڭ دەنىڭ ساۋ ما؟ ەلبەڭدەمەي ءسوز تىڭداسايشى! – دەدى وعان گورباچەۆ، – سەنى قازىردەن ءبىرىنشى باسشى قىلساق، الگى «مەتەل» وپەراتسياسىن سىناقتان وتكىزگەندە باس جارىلىپ، قول سىنا قالسا، جۇرت سەنى كىنالاپ، قىزمەتتە قالۋىڭ نەعايبىل بولادى. سوندىقتان قوناەۆتىڭ ورنىنا بىردەن سەنى ەمەس، شاحماتتاعىداي «اتپەن ءجۇرىس» جاساپ، كولبين دەگەن «لەنينشىلدى» تاعايىنداماقپىن. قوناەۆتى «وپۋسكات» ەتۋ ارقىلى مەن اسىرەسە ماسكەۋدەگى «كاششەيلەرگە» سوققى بەرمەكشىمىن. ماعان جۇمىس ىستەتەر ەمەس. مەنى «باتىستىڭ شپيونى» دەگەن دە ءسوز تاراتۋدا، وڭباعاندار!.. ەگەر الاڭداعى توپقا «قوناەۆتى قورعاۋشىلار» دەگەن ايدار كەلىڭكىرەمەسە، «ۇلتى ورىس كولبينگە قارسى شىققان ۇلتشىلدار» دەگەن ايدار تاڭۋعا بولادى. بۇل الگى بالتىق ەلدەرىن، كاۆكازدى سەسكەندىرىپ اۋىزدىقتاۋعا جاراپ تۇر.
ويرات شەكەلى ءبىر ءسات ويلانىپ: – بىراق... قازاق حالقىنىڭ ۇلتشىل ەمەس، اسا ينتەرناتسيوناليست ەكەنىن بىلەسىزدەر عوي، تاۋەلسىزدىك تالاپ ەتپەك بولىپ شىققانىنا جۇرت سەنە قويار ما ەكەن؟ – دەدى.
– نو، نو، ايتاسىڭ-اۋ سەن دە، نۋريكە، – دەدى كريۋچكوۆ مىرس ەتىپ. – بۇكىل ورتا ازيا جىم-جىرت ۇيقىدا جاتقان 1970 جىلدارى قازاقتاردى كسرو-دان بولىنۋگە شاقىرىپ: «ويان، قازاق! ويان، ەلىم!» دەپ ۇنپاراق، «وداق پا، الدە وتار ما؟!» دەپ ماقالالار جازىپ تاراتىپ سوتتالعان حاسەن قوجا-احمەت دەگەن ديسسيدەنت سەندەردىڭ قازاقتارىڭنان شىقپاپ پا ەدى!؟ سوندىقتان اباي بولۋدى تاپسىرامىن، رەپەتيتسيامىزدى الگىندەي ديسسيدەنتتەر كوتەرىلىسكە اينالدىرىپ جىبەرمەسىن.
– جو-جوق، قازاق مومىن حالىق، الگىدەي جالعىز-جارىم ۇلتشىل وڭباعانعا ەرمەيدى، سوزىمە سەنىڭىزدەر، قازاق ۇلتشىل ەمەس، قۇداي ساقتاسىن!.. – دەپ شىر-پىر اقتالدى ويراتشەكە كوممۋنيست، اتەيست ەكەنىن ەسىنەن شىعارىپ.
– نو، جارايدى، – دەدى گورباچەۆ، – ال 2-3 جىل وتە كولبيندى مەن قىزمەتتەن بوساتقاندا، سەن ونى «حالىقتى «پودوپىتنىي قويانعا» اينالدىرىپ، «مەتەل» وپەراتسياسىن سىناقتان وتكىزدىرۋگە جول بەرگەن جەندەت» دەپ ابدەن سىناپ، اشكەرەلەيسىڭ. ءسويتىپ ءوزىڭ ناعىز «حالىق قاھارمانى» بولىپ شىعا كەلەسىڭ. قالاي، كەلىستىك پە؟ بولماسا، بۇل رولگە باسقا ادامدى پايدالانامىز. مىسالى، الگى، اقىندى... اتى كىم ەدى شاپانوۆ پا، الدە شاكالوۆ؟..
– شاكانوۆ، – دەدى كريۋچكوۆ. – ءبىز ونىڭ ولەڭدەرىن ورىسشاعا اۋدارتقىزدىق. بيىل 19 جەلتوقساندا ماسكەۋدە اقىندىق كەشىن دۇرىلدەتىپ وتكىزبەكشىمىز. بايقاعانىم، بۇل قۋ، جۇرتقا سەنىمدى ەستىلۋ ءۇشىن، سوزدەرىندە سىناپ-مىنەيتىنى، ولەڭدەرىنە تاقىرىپ ەتىپ الاتىنى ءوزى جاقسى بىلەتىن – ءوز باسىندا بار كەسەلدەر ەكەن. قولپاشتاعاندى مانياكالنو تىلەپ تۇراتىن «نەپولنوتسەننوست» سيندرومى دا بار. سەن دە ونى، نۋريكە، قازاقستاندا پياريت ەتە بەر. اۋانى قورعاۋ، ابورتقا قارسى، سۋدى قورعاۋ،ت.ب. دەگەندەي، ناتيجەسى بولمايتىن، بىراق داڭعازاسى مول تاقىرىپتار تاۋىپ بەرىپ،باق-تاردان باقىلداتىپ ەلگە تانىت. كەيىن ەل نازارىن ءبىز ايتقان جاققا بۇرىپ ەسەكدامە ەتىپ قويۋعا الگىنىڭ كەرەگى بولادى ءالى.
– ماقۇل، قۇپ! – دەدى تورسىقشەكە. – بىراق، كولبيندەرىڭىزدى كوپ وتىرعىزباي قازاقستاننان الىپ كەتسەڭىزدەر، الگى «قاھارماندىق ءرولدى» مەن ءوزىم-اق اتقارار ەدىم.
– ونى كورە جاتارمىز. ۆسە، پروتسەسس پوشەل، قوش بولىڭدار! – دەپ گورباچەۆ ورنىنان تۇردى.
* * *
ءىى. تورتەۋدىڭ قۇپيا كەڭەسى. ماسكەۋ. كرەمل. 1989 جىلدىڭ ماۋسىم ايى. كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءى-سيەزى ءوتىپ جاتقانىنا 16 كۇن. شاعىن بولمەدە كسرو باسشىسى م.گورباچەۆ، كگب باسشىسى ۆ.كريۋچكوۆ، قازاقستان مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ توراعاسى ن.نازارباەۆ وتىر.
– سەندەردى سيەزدەن شاقىرتقان سەبەبىم – سيەزدەن دە ماڭىزدىراق، شۇعىل رەتتەيتىن ماسەلە تۋىپ تۇر! ول – ءۇش جىل بۇرىن ۇشەۋىمىز اقىلداسىپ «مەتەل» وپەراتسياسىن الماتىدا سىناقتان وتكىزگەنىمىزدىڭ سالدارىنا قاتىستى ماسەلە، – دەدى گورباچەۆ. – قوناەۆ تا، سەن دە نۇرسالتان، «وي-بوي، قازاق حالقى ناعىز ينتەرناتسيوناليست، ۇلتشىل ەمەس، مومىن!» دەپ سەندىرىپ كەلگەن ەدىڭدەر. ءوز حالقىڭدى وزدەرىڭ بىلمەسەڭدەر، ماسكەۋدەگى ءبىز قايدان بىلەيىك قازاقتىڭ ىشىندە قانشاما نارازىلىق زاپىرانى جاتقانىن؟! انە، 200 كىسىنى ۇيىماستىرىپ سىناق جاسايمىز دەپ، قالاي 200 000 كىسىنىڭ الاڭ، كوشەلەرگە لاپ قويعانىن اڭداماي دا قالدىق. «وي-حوي، قازاقتىڭ جاعدايى جاقسى!» دەپ ماسكەۋدەگى باسشىلىقتى الداعان قوناەۆ پەن سەنى دە سوتتاۋ كەرەك ەدى كوزدەرىڭدى بوزارتىپ، اناۋ بۇلىكشىلەرمەن بىرگە! – گورباچەۆ الدىنداعى سۋدان ءبىر ۇرتتادى دا: – ەندى سول، ۇش جىل بۇرىن جىبەرگەن قاتەلىگىمىز ءۇشىن تاياق جەيتىن ءتۇرىمىز بار. مىنە، وقىڭدار! – دەپ ستولعا ون شاقتى پاراقشانى تاستاي سالدى. – ماعان بۇلاردى الگىندە قازاقستاندىق دەپۋتاتتار بەردى.
كريۋچكوۆ پاراقشالاردى وقي باستادى: – «موسكۆا. سيەزدەر سارايى. قازاقستان دەپۋتاتتارىنا. «گرۋزيا دەپۋتاتتارىنىڭ بارشاسى 1989 جىلى بولعان «تبيليسي وقيعاسى» ءۇشىن نارازىلىق ايتىپ، مانداتتارىن لاقتىرىپ سيەزدەن شىعىپ كەتكەندە، سەندەر نەعىپ 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى جايىن ايتپاي بۇعىپ وتىرسىڭدار؟! قازاقستاندى ماسقارالاماي سيەدەن كەتىڭدەر، ەلگە قايتىڭدار!» الماتىلىقتار. ىم-مىناۋ قاراعاندىدان، سەمەيدەن، ورالدان، شىمكەنتتەن جولدانعان تەلەگراممالار دا وسى مازمۇنداس ەكەن.
– ەگەر سيەزدەن قازاقستان دەپۋتاتتارى دا كەتىپ قالسا، مۇلدە ماسقارا بولامىز! – دەدى گورباچەۆ باسىنداعى قارعا ساڭىعانداي قىزىل قالىن قاسىپ.
كريۋچكوۆ كەلەسى پاراقشاعا ءۇڭىلدى: – ال مىناۋ قازاق دەپۋتتاتارعا 1986 جىلعى جەلتوقسانداعى وقيعا تۋرالى حابارلاما ايتسىن دەپ دايىنداعان ءماتىن ەكەن. مۇنى قاي دەپۋتات وقىپ قويار ەكەن، ءا؟!
– ءوي، بۇعان نەسىنە قينالاسىزدار؟! مىنبەرگە شىققانداردىڭ ءبىرى مۇنى وقي باستاعاندا «تىرس» ەتكىزىپ ميكروفوندى وشىرە سالۋ كەرەك، – دەدى نازارباەۆ.
– تاپتىم جولىن، – دەدى گورباچەۆ، – ءدال 1986 جىلعىداي، تاعى دا ينيتسياتيۆانى ءوز قولىمىزعا الۋىمىز كەرەك. مىنا ءماتىندى وزگە بىرەۋ وقىپ حالىقتى بيلىككە قارسى قويماۋى ءۇشىن، مۇنى ايتقانىمىزدان شىقپايتىن ءوز اگەنتتەرىمىزگە وقىتالىق. سوندا قازاقستان دەپۋتاتتارى سيەزدەن كەتىپ قالمايدى...
– نۋ، جارايدى، وقىسام – وقيىن، – دەدى نازارباەۆ.
– جو-جوق! ساعان بولمايدى!– دەدى گورباچەۆ.
– نەگە بولمايدى؟! ءسىز ءوزىڭىز 1986 جىلى كۇزدە ۋادە بەرىپ ەدىڭىز عوي ماعان، «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە كولبيندى كىنالاپ، حالىقتىڭ سۇيىكتى قاھارمانىنا اينالاسىڭ» دەپ؟! مەن سوعان دايىندالىپ كىتاپ تا جازىپ قويعان ەدىم، مىنە، ءۇزىندىسىن تىڭداڭىزدارشى: «1986 جىلى جەلتوقساندا الاڭعا شىققان حالىقتىڭ ىسى ءادىل ەدى. مەن كولوننانىڭ الدىندا حالىقتى باستاپ شەرۋلەتىپ كەتە باردىم». قالاي، سەنەرلىكتەي مە؟
– بولمايدى! – دەدى گورباچەۆ قالدى باسىن شايقاپ، – ساعان مەن، تو-ەست پارتيا، ىرىرەك ءىس جۇكتەمەكپىن. وسى سيەزدە كولبيندى قىزمەتتەن بوساتىپ، قازاقستانعا سەنى باسشى قىلامىن. سوندا كەۋدەڭە قانشا وردەن تاقساڭ دا ءوز قولىڭدا بولادى. اناۋ ەلتسين دەگەن وڭباعان بيلىككە جەتۋ ءۇشىن كسرو-نى تاراتۋدان دا تايىنبايتىن سىڭايلى. ءسويتىپ مەنى قىزمەتسىز قالدىرماق، ال ءوزى رەسەي فەدەراتسياسىنا پرەزيدەنت بولماق. ەگەر ەلتسيننىڭ ۇگىتىمەن رەسپۋبليكالار كسرو-دان بولىنبەك بولسا، سەن «قازاقستانعا تاۋەلسىزدىك كەرەك ەمەس!» دەپ جەر باۋىرلاپ جاتىپ ال. ءسويتىپ مەنى قورعاساڭ، كسرو-نى تاراتپاي ساقتاپ قالامىز. كەلىستىك پە؟!
– ارينە، كەلىسەمىن! سەنىمىڭىزگە مىڭ راحمەت! – دەدى نازارباەۆ گورباچەۆتىڭ قولىنا جارماسىپ.
– ولاي بولسا، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ شىندىعىن شىڭعىرتىپ ايتىپ «باتىر» بولۋ ءرولىن كريۋچكوۆتىڭ «ءۇش ءارىپ» مەكەمەسى «قامقورلىعىنا» الىپ باۋلىپ جۇرگەن اقىنعا جۇكتەلىك. كانە، شاقىرتشى سيەزدەن الگى شاپانوۆىڭدى! – دەدى گورباچەۆ.
– ول مانادان بەرى دالىزدە كۇتىپ تۇر.– كريۋچكوۆ تەلەفونمەن: - الگى كىرسىن! – دەدى.
– ول قاي اقىن ەكەن، ءا؟! الگى كولبينگە جابىسىپ-سۇيكەنىپ توي-تومالاقتارعا ەرتىپ جۇرگەن، ودا ارناعان اقىن با؟ – دەدى نازارباەۆ، وزىنە «جەلتوقساننىڭ ءبىرىنشى باتىرى» اتاعىن بۇيىرتپاي الىپ كەتكەن كاززاپتىڭ كىم ەكەنىن بىلگىسى كەلىپ تىقىرشىپ.
– كورەسىڭ قازىر، – دەدى كريۋچكوۆ وعان، – ءاي، ءوزى سەنەن دە وتكەن سۋ جۇقپاس سۇرقىلتاي ەكەن، الىسقا بارادى، الىسقا-ا!
بولمە ەسىگىن تىشقان تىقىرلاتقانداي بولىپ جارتىلاي اشىلدى دا، اسقاباققا كارتوپ جاپسىرىلعانداي باس كورىندى. تابالدىرىقتان اتتاپ بوساعادا تۇرىپ قالعان جاسى قىرىقتان اسقان كىسى ەكى يىعى گارمون مەحىنداي ءبىر جيىرىلىپ قۋشيىپ، ءبىر جازىلىپ: – رۇقسات پا ەكەن؟ – دەگەن دىبىس شىعاردى.
– ا-ا، شاكانوۆ مۋحتار! كو منە، كەل، وتىر! – دەدى وعان كگب باسشىسى، – قازاقستاننان مىناداي تەلەگرامما جانە وسىندا بىرەۋ تاراتقان – 1986 جىلى جەلتوقسانداعى بولعان جاعداي جايىندا مىناداي ءماتىندى الدىڭ با؟
– ا-ا-الدىم، بىراق قورقىپ كەتتىم دە دارەتحانادا تاستاي سالدىم، –دەدى شاحانوۆ تۇتىعىپ.
– بەكەر قىلعانسىڭ! – دەدى كريۋچكوۆ وعان، – سەن «حالىق قالاۋلىسى» – دەپۋتاتسىڭ عوي، ەندەشە، حالىق تالابىن ورىنداۋعا ءتيىسسىڭ. قازىر ءبارىمىز سيەز زالىنا بارامىز. ساعان ءسوز بەرگەنىمىزدە، مىنا، 1986 جىلى الماتىدا نە بولعانى تۋرالى ءماتىندى وقيسىڭ. ءتۇسىندىڭ بە؟!
مۇحتار شاحانوۆ ورىندىقتان سۋسىپ ەدەنگە تىزەرلەي كەتتى: – اياي كورىڭىزدەر! نە جازىعىم بار! بالا-شاعام...– دەدى دىرىلدەپ.
– ءوي، تۇر، تۇر! بۇكىل الەم ەستىپ-بىلگەن ماسەلەنى ءۇش جىل وتكەن سوڭ ايتۋعا نەسىنە قورقاسىڭ؟! كەشە گرۋزين دەپۋتاتتار تبيليسي وقيعاسىن ايتتى عوي قورىقپاي-اق. ەشكىم ولاردىڭ بىردەمەسىن كەسىپ تاستاعان جوق، ال سەن نەمەنە؟!. – دەدى كريۋچكوۆ.
– ءدال وسىعان ۇقساس ءماتىندى 1986 جىلى 19 جەلتوقساندا ماسكەۋدە اقىندىق كەشىم ءوتىپ جاتقاندا وقىماق بولعان ەربول دەگەن ستۋدەنتتەن تارتىپ الىپ سىزدەرگە تاپسىرعان ەدىم. ول وڭباعان مەنىڭ شىعارماشىلىق كەشىمدى بۇزا جازدادى عوي سوندا! ال، ەندى، ءۇش جىلدان سوڭ جەلتوقسان وقيعاسى ماسەلەسىن ءوزىم كوڭىرسىتكەنىم قالاي بولماق؟ – مۇحتار بولمەدەگى باسشىلار ءوزىن سىناپ تۇر ما دەپ جالتاق-جالتاق قاراپ.
– و، ءيا، ول كەزدە قىراعىلىق تانىتىپ جارادىڭ! – دەدى كريۋچكوۆ. ءوزى ىشتەي:– نۋ ي سۆولوچ! حالقىن قان-جوسا قىلىپ جاتقان كەزدە بۇل ءوزىنىڭ «كەشىنىڭ بۇزىلماۋىن» ويلاپتى عوي، پودلەتس! – دەدى.
– سونداي-اق، – دەدى شاحانوۆ كۇمىلجىپ، – 1987 جىلى ناۋرىزدا مەن قازاقستان كومسومولىنىڭ پلەنۋمىندا جەلتوقساندىقتاردى عايباتتاپ: «ولارعا الاڭدا قازاق حالقىنىڭ اتىنان سويلەۋگە ەشكىم قۇقىق بەرگەن جوق!» دەپ سويلەگەن ەدىم. ەندى، ءۇش جىلدان سوڭ، جەلتوقساندىقتارعا قامقورشى بولا قالعانىما جۇرت سەنە قويار ما ەكەن؟
– وۋ، قىرىق بەس جاسقا كەلگەن سەنىڭ كومسومولدار پلەنۋمىندە نەڭ بار ەدى؟! – دەدى گورباچەۆ، – كىرمەيتىن تەسىگىڭ جوق ەكەن، ءا!؟
– گەننادي كولبين جولداس قوي: «جازۋشىلار وداعىندا اقىن جۇبان مولداعاليەۆتىڭ سوزىنەن سوڭ قالامگەرلەردىڭ جەلتوقسانشىلارعا ءىش تارتاتىنىن سەزگەن قازاق سوتتاردىڭ كەيبىرى بۇلىكشىلەردى قاتال جازالاماي، بىرنەشە قىلمىستىق ىستەردى «قايتا تەرگەۋگە» جىبەرىپ جاتىر ەكەن. سەن كومسومول پلەنۋمىندە سويلەپ، الاڭعا شىققانداردى ايىپتايتىن دا قالامگەرلەر بار ەكەنىن كورسەتشى ەلگە» دەگەن سوڭ، ونىڭ بەرگەن ءماتىنىن پلەنۋمدا وقىعان ەدىم، – دەدى شاحانوۆ.
– ۆوت مۋداك، قاقپاس شال! ستسەناريدى ءبىراز بۇزعان ەكەن! – دەدى گورباچەۆ كۇبىرلەپ.
– سول جانە باسقا ەڭبەكتەرىم ءۇشىن عوي ول كىسىنىڭ مەنى كسرو دەپۋتۋتى قىلعانى. وزگە 700 اقىن-جازۋشىلارداي ولەڭ جازىپ جۇرە بەرسەم مۇندايعا قولىم قالاي جەتپەك؟! ەندى بۇگىن جەلتوقسانششىلاردى جاقتاعانداي ءماتىن وقىسام، كولبيننىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟ ونى ماداقتاپ پوەما، بىرنەشە ولەڭ دە جازعان ەدىم،..– دەپ كۇمىلجىدى مۇحتار. – وسى، قۇرىعىر، «جەلتوقسان» ماسەلەسىنە جولاماي-اق، اناۋ ارال تەڭىزى تۋرالى ايتا بەرسەم قايتەدى، ا؟
– ءاي، ارال-مارالدى قويا تۇر! جەلتوقسانداعى بۇلىك قازاقستاندا ساياسي قوزعالىستار قۇرۋعا ۇلاسىپ كەتپەۋ ءۇشىن حالىقتىڭ «بۋىن شىعارۋ» ماقساتىندا ەكولوگيالىق ۇيىمدار قۇرۋدى كولبينگە تاپسىرعان مەن بولاتىنمىن. ويتكەنى، «كسرو-دا قارجى جوق» دەگەنشە: «يادرولىق پوليگوندى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تالاپ ەتۋىمەن جاپتىق» دەۋ ابىرويىمىزدى ساقتاپ قالادى ەمەس پە!؟ ال ارال تەڭىزىنىڭ سۋى سوڭعى ەكى مىڭ جىلدا ءۇشىنشى رەت تارتىلىپ وتىرعانىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ ەكولوگيانى جىرلاتىپ ءوزىڭدى جارنامالاتتىق، تالاي اقشا جينادىڭ. ەندى، ءدال قازىر بىزگە مىنا ءماتىندى سيەزدە وقىعانىڭ كەرەك بولىپ تۇر، – دەدى گورباچەۆ. – ال گەنناديىڭدى ەرتەڭ قىزمەتتەن بوساتامىن، قورىقپا ودان!
– قازاقستاندا سەنى ون ورايتىن حاميت ەرعاليەۆ، قادىر مىرزاليەۆ دەگەن اقىندار تۇرعاندا نە ءۇشىن ماسكەۋدە كەشىڭدى ۇيىمداستىرىپ سەنى جارنامالاعانىمىزدى ەندى تۇسىنگەن بولارسىڭ؟ – دەدى كريۋچكوۆ شاحانوۆقا،
– ولاي بولسا، جارايدى، وقيىن ءماتىندى، – دەدى شاحانوۆقا ەندى ءوڭ كىرىپ.
– ءىس مۇنىمەن اياقتالمايدى، – دەدى گورباچەۆ، – «مەتەل» وپەراتسياسىن سىناقتان وتكىبەك بولىپ ءوزىمىز بۇلدىرگەندىكتەن، ەكى جىل وتە جەلتوقساندىقتاردى ءتۇرلى جولدارمەن تۇرمەدەن بوساتا باستادىق. قازىر قاماۋدا تەك سەگىزى قالدى. بوستاندىققا شىققاندارى الماتىدا «جەلتوقسان» اتتى ۇيىم قۇرىپ، «وقيعانىڭ شىندىعىن اشپاق» كورىنەدى. مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن 1986 جىلعى وقيعانى تەكسەرەتىن كوميسسيانى ءوزىمىز قۇرامىز دا، سەنى باسشى قىلامىز. كوميسسياعا ەلدەن تۇسەتىن دەرەك-ايعاق، ارىزداردى مىنا كريۋچكوۆتىڭ الماتىداعى مەكەمەسىنە، جاڭا باسشىڭ نۋرسالتانعا كورسەتىپ بارىپ جاريا ەتەسىڭ. ۇقتىڭ با؟
– ويبا-اي! بۇل شارۋا قولىمنان كەلە قويار ما ەكەن؟ كوتەرىلىستى زەرتتەيتىندەي مەن زاڭگەر ەمەسپىن، اقىنمىن عوي، – دەدى شاحانوۆ شورشىپ.
– وتتاما! ەكولوگ بولماي-اق «ارال قورىن» اشىپ تالاي اقشا جينادىڭ عوي! بۇل ءىس تەڭىزدى سۋمەن تولتىرۋدان الدەقايدا جەڭىل. مىنە، نۋرسالتان، ماماندىعى پەشتىڭ كۇلىن كوسەۋشى بولساداعى مەملەكەت باسقارامىن دەپ وتىر عوي قورىقپاستان، – دەدى گورباچەۆ. – ساعان ءبىز جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ شىندىعىن اش دەپ تۇرعان جوقپىز، تەك سوتتالىپ كەلگەندەر كەرەك ەمەستى قازبالاماۋى، كوتەرىلىس تاقىرىبىمەن ەلدى وياتپاۋى ءۇشىن ءبىر-ەكى جىل حالىقتى الدارقاتا تۇرساڭ جەتىپ جاتىر. الگىلەرگە «اۋ، وقيعانى تەكسەرۋدى مىنا سۇيىكتى اقىندارىڭا تاپسىردىق قوي، ەندى شۋلاماي ناتيجەسىن كۇتەيىك تە!» دەسەك تىنىشتالادى. ءسويتىپ جەلتوقسان ماسەلەسىن زەرتتەۋدى سيىر قۇيىمشاقتاندىرىپ بارىپ، «سۋ اياعى – قۇردىم» قىلامىز. ۇقتىڭ با؟ ال وسى قىزمەتىڭ ءۇشىن ءبىز، كوتەرىلىسكە قاتىسپاق تۇگىل ول كەز قازاقستاندا دا بولماعان، الاڭعا شىققانداردى عايباتتاپ پلەنۋمدا سويلەگەن سەنى «№1 جەلتوقسانشىل باتىر» ەتىپ جارنامالاپ، ەل قۇرمەتىنە بولەيمىز، باق-تاردان تۇسپەيتىن، كوشەدەگى ءار يت تانيتىن «تۇلعاعا» اينالاسىڭ، تالاي شاپان كيەسىڭ، توقول الاسىڭ، ەسەپ-شوتىڭا ءومىر بويى قوماقتى اقشا ءتۇسىپ تۇرادى. «اقشا بولسا قالتاڭدا، تالتاڭدا!..» دەۋشى مە ەدى؟! ارقاڭدا ءبىز تۇرساق، ەسەپ-شوتىڭدا مول اقشا جاتسا ءۇنىڭ دە وزگە قايتاركەرسىماقتاردان باتىل، ەل سەنەردەي شىعادى. سوندا جۇرت گيپنوزدالعانداي، سەن نە وتتاساڭ دا قول شاپالاقتايتىن بولادى. قالاي، ءا! بىراق سەن داندايسىپ كەتپەي: «ەمدەلۋگە، پاتەراقى تولەۋگە شامام جوق كەدەيمىن» دەپ، ءىشىڭ وتسە دە، بوعىڭ قاتسا دا «بۇل ۇكىمەتتىڭ، «ءۇش ءارىپتىڭ» ىستەگەن قاستاندىعى!» دەپ بايبالامداي بەر. جۇرت قۋدالانعان اقىنداردى مۇسىركەگىش كەلەدى. مىنا نۋرسالتان ساعان باق-تاردىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ بار جاعدايدى جاسايدى، ال قىلىقتارىڭنان حالىق سەكەمدەنە باستاسا، قالاعان مەملەكەتىڭە ەلشى ەتىپ جىبەرە سالادى.
مۇحتار شاحانوۆ شىبىنداعان اتشا باسىن شۇلعىپ، تەك «ماقۇل، ماقۇل، ماقۇل» دەپ كۇبىرلەدى. نازارباەۆ ىشتەي: – قاپ! مىنا جويتتەر مەنى مىنا شاكالوۆقا قىزمەشى قولبالا ەتىپ قويدى-اۋ! مەملەكەت باسقارۋ وڭاي ەمەس، بىرەۋ ماقتار، بىرەۋ بوقتار. ال مىنا الاياق تەك حالىقتى الداۋسىراتقانى ءۇشىن داڭقا بولەنبەكشى! قاپ، جەلتوقسان ماسەلەسىن ءوزىم-اق ايتقانىم ءجون ەدى»، دەپ ءىشى قازانداي قايناعانىمەن، بۇل دا گورباچەۆتىڭ تاپسىرماسىنا باسىن ءۇنسىز شۇلعي بەردى.
بۇل ازداي ەندى كريۋچكوۆ: – نۋريكە، مىنا دوسىمىزعا بۇرىن كگب، مۆد -دا ىستەگەن ءوز ادامدارىمىزدان كوميسسيا قۇراستىرىپ بەر. نۋ، ەل سەنۋ ءۇشىن ءبىر از بوتەندەردى دە تارتسا بولادى. ال ەگەر جەلتوقساندا سوتتالعانداردىڭ ىشىنەن ليدەر شىقپاق بولسا، ونى «كگب اگەنتى» دەپ جالا جاۋىپ، ەل جولاماستاي قىلىڭدار. سوتتالعانداردىڭ ۇيىمىمەن اتتاس تاعى بىرنەشە ۇيىم قۇرىڭدار، ەل كىمگە سەنەرىن بىلمەي دال بولسىن. كوتەرىلىسكە ەش قاتىسى جوق بىرەۋلەردى اتاققا ۇسىنىڭدار، سوندا ءوز ارا داۋلاسىپ ءشىلدىڭ بوعىنشا پىشىراپ كەتەدى وزدەرى-اق. سوندا جۇرت: «ە-ە، «باتىر» دەگەن جەلتوقساندىقتارىمىز مىنۋ شۋىلداق پا؟ نۋرەكەمىزدەن قۇداي جارىلقاسىن!» دەيتىن بولادى، حا-حا-حا! ۆووبشىم، ەكەۋىڭ ءوز ارا، ءبىزدىڭ «مەكەمەمەن» اقىلداسىپ ىستەيسىڭدەر عوي، – دەدى ەكى قازاقتى ارقادان قاعىپ.
– سوندا مەن ساياساتشى بولۋىم كەرەك قوي، ءا؟ – دەدى شاحانوۆ قومدانىپ، گالستۋگىن ەكى-ءۇش قوزعاپ. – جوعا، ءتايىرى، – دەدى كريۋچكوۆ، – ساياساتشى دەگەن – ءوزى ويىنا العان يدەيانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ارەكەتتەر جاسايدى. ال سەن تەك ساياساتشىنىڭ ءرولىن وينايتىن ءارتىس، شوۋمەن بولاسىڭ، تو-ەست، ءبىرۋدىڭ يدەياسىن قاعىپ الىپ اتتانداپ، حالىق نازارىن وزىڭە اۋدارىپ، يدەيا اۆتورىن دالادا قالدىراسىڭ. ءسويتىپ حالىققا كەرەك ءار ءىس-يدەيانى يت-مىسىق تۇمسىعىن تىعىپ ارامداعان استاي قىلىپ قۇنىن كەتىرەسىڭ. ءبىز كوماندا بەرگەندە ونى لاقتىرىپ تاستاپ، وزگەسىن ايتىپ باجىلدايسىڭ. وپشىم، ءتۇرلى نارسەلەر ايتىپ حالىقتى «اح، وح!» دەگىزىپ تاڭ قالدىرار «شوۋمەن» بولاسىڭ، بىراق جۇرتتى ەشبىر ىسكە باستامايسىڭ. ۇقتىڭ با؟
– ە-ە، ءيا، ءيا، ەندى ۇقتىم، – دەپ ىرجالاڭدادى ءمۇحتار شاحانوۆ
– ايتپاقشى، الگى كوميسسيانى قۇرعاندا دا «اتپەن ءجۇرىس» جاساۋىمىز كەرەك، تو-ەست، سەزىك تۋماۋ ءۇشىن كوميسسيا توراعاسى ەتىپ ازىرگە وزگە ءبىر دەپۋتاتتى تاعايىنداي تۇرالىق. كوپ وتپەي ءبىر سىلتاۋمەن ونى بوساتىپ، ءوزىڭ توراعا بولاسىڭ عوي، – دەدى گورباچەۆ شاحانوۆقا. – ال كۇدىكتەنگەندەرگە: «ارال جايىن ايتامىن» دەپ گورباچەۆتى الداپ ءسوز الدىم» دەي سال.
وسى ءسات نازارباەۆقا شاحانوۆتان ءوش الۋدىڭ رەتى كەلدى-اۋ دەگەن وي ساپ ەتىپ: – ءيا، ءيا، كۇدىك تۋماۋ ءۇشىن مەن جۇرتتىڭ كوزىنشە «كسرو باسشىسىن الداپ» جەلتوقسان تۋرالى سويلەگەن مىنا الداركوسە-شاحانوۆتى شاپالاقپەن جاقتان ءبىر وسىپ وتسەم قايتەدى، ءا؟ – دەدى.
– ە، سويتسەڭ – ءسويت! – دەپ كۇلدى ەكى ماسكەۋلىك.
– سونىمەن، ءبارى كەلىسىلدى. ەندەشە كەتتىك سيەز زالىنا! – دەپ گورباچەۆ ورىنان تۇردى.
جازعان – جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ شىندىعىن «و دۇنيەدە» كورىپ جاتقان اقىندارىڭ مۇقاعالي ماقاتاەۆ.
وسى جازىلعاننىڭ شىندىعىن مىنا دەرەكتەر راستايدى:
- 1986 ج. ماسكەۋدەگى ستۋدەنت ەربول بايجارقىنوۆتىڭ سۇقباتىنان: «پەتيتسيامىزدى دايارلاپ، مەن شىعىپ وقىپ بەرەتىن بولدىم. قاعازىمدى الىپ ميكروفونعا جەتتىم. ەۆتۋشەنكو قولىمداعى قاعازدى كورگەن سوڭ شوشىپ كەتتى. مۇحتار اعامىزدا ءۇن جوق. سوسىن الگى قاعازدىڭ كوزىن قۇرتىپ، باسقاشا قيمىلداۋعا كوشتىك. گۇل اپەرگەن بولىپ، مۇحاڭا بارۋدى شەشتىم. سودان، مۇحتار اعايعا گۇلدى بەرىپ تۇرىپ: «اعا، ءبىر-اق سۇراق قويايىن!» – دەدىم. ول قولىمدى قىسىپ الىپ: «باۋىرىم، باۋىرىم! ءبارىن بىلەم. ايتپاي-اق، سۇراماي-اق قوي! كەشتى بۇزباشى، جارقىنىم!» - دەپ ساحنادان ءتۇسىرىپ جىبەردى» («قازاق ادەبيەتى»، 27.01.2006);
- م.شاحانوۆ، «جەلتوقسان ەپوپەياسى» كىتابى: «1986 جىلى ماسكەۋدە مەنىڭ پوەزيا كەشىمدى وتكىزۋ جايلى اڭگىمە جۇرە باستادى. ول كەزدە ا.فادەەۆ اتىنداعى ادەبيەتشىلەر ءۇيىنىڭ ۇلكەن زالى ىلەۋدە بىرەۋ بولماسا، ۇلت رەسپۋبليكالارى وكىلدەرىنە تيە بەرمەيتىن» (51 ب.).
- د.اشىمباەۆ، «كتو ەست كتو ۆ كازاحستانە» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتورى، م.شاحانوۆ جايىندا: «يلي ۆوت ەست ۋ ناس ودين پوەت. نەداۆنو ەگو دوۆولنو سپراۆەدليۆو نازۆالي “پروفەسسيونالنىم پاتريوتوم”. ۆرودە بى كاك س پەلەنوك بورەتسيا زا سوحراننوست يازىكا، كۋلتۋرى، تراديتسي. كوسموپوليتوۆ نە جالۋەت، مانكۋرتوۆ رازوبلاچاەت - نە چەلوۆەك، ا پەسنيا. نو پري ەتوم ەتو توت سامىي توۆاريشش، كوتورىي س تريبۋنى XVI سەزدا كومسومولا كازاحستانا ۆ مارتە 1987 گودا ۆوزمۋششەننو راسسكازىۆال سلەدۋيۋششەە: “وبرازوۆالسيا نوۆىي تيپ مولودىح ليۋدەي، كوتورىح يا نازىۆايۋ ۋسلوۆنو ليۋدمي بەز كورنەي. منە پريشلوس بەسەدوۆات س ۋچاستنيكامي دەكابرسكيح سوبىتي. ي تە، س كەم يا گوۆوريل، وبنارۋجيلي پريميتيۆنوە زنانيە رودنوگو يازىكا، رودنوي ليتەراتۋرى، وبىچاەۆ، يستوري ي كۋلتۋرى. ي ۆوت وني-تو، پودسترەكاەمىە كارەريستامي ي ۆلاستوليۋبتسامي، ۆزيالي نا سەبيا سمەلوست گوۆوريت وت يمەني نارودا!” («ۆرەميا» گازەتى، 11.02. 2010. كتو ك نام س دوبروم پريدەت - وت دوبرا ي پوگيبنەت; 16.12.2010, «كراح وپەراتسي «پەرەەمنيك»).
- م.شاحانوۆ ولەڭى، 1990 ج.: «جەلتوقساندا شىندىق جىرىن شىرقايمىن دەپ شارق ۇردىڭ...ساعان جاپقان سول جالانى ەستىپ ءۇنسىز تۇرعانشا، كەرەڭ بولىپ قالمادى ەكەن نەگە مەنىڭ قۇلاعىم!»
- ج.كۋانىشالين: «م.شاحانوۆ ۆ 1990 گودۋ ساموليچنو ناكلەيل نا بۋماگۋ يز ۆىرەزاننىح گازەتنىح بۋكۆ ۋستراشايۋششي تەكست: «م.شاحانوۆ! كاك تولكو پودنيمەش ترۋپى – ۋمرەش سوۆسەم وت درۋگوگو پوۆودا!» ي پودنيال س ەگو پوموششيۋ ۆسەلەنسكي حاي-ۆاي ۆ سمي وب «ۋگروزە» سو ستورونى «نەيزۆەستنىح ليتس». ۆ گازەتە «جەلتوكسان» وت 1993 گودا ون بىل پولنوستيۋ رازوبلاچەن ۆ ەتوي پوستىدنوي ماحيناتسي» (ينتەرنەت 29.12.2009.).
- م.شاحانوۆتىڭ وسى بايبالامىنا ح. قوجا-احمەتتىڭ: «م.شاحانوۆ! ەسلي نە پودنيمەش ترۋپى – ۋمرەش سوۆسەم وت درۋگوگو پوۆودا!» دەپ پاروديا جازعانىن وقىپ جازۋشى م.قۇلكەنوۆ: «اي،حاسەكە، مۇنى دا ءبىلىپ قويىپسىز-اۋ! شىنىمەنەن دە، سول حاتتى مۇحتار شاحانوۆ، مەن جانە مارقۇم مۇراتحان تۇيەباەۆ ۇشەۋىمىز كابينەت ەسىگىن ىشتەن جاۋىپ الىپ قۇراستىرعان ەدىك»، – دەپتى.
- يز «وتكرىتوگو پيسما» م.شاحانوۆا پرەدسەداتەليۋ كگب سسسر ۆ.ا كريۋچكوۆۋ: «وب ۋگروزاح ۆ موي ادرەس پو تەلەفونۋ يا ستاۆيل ۆ سۆوە ۆرەميا ۆ يزۆەستنوست كگب، مۆد، پروكۋراتۋرۋ رەسپۋبليكي... نو پوياۆيليس نوۆىە فاكتى، كوتورىە دايۋت منە پوۆود ترەۆوجيتسيا زا بۋدۋششەە. نەسكولكو دنەي تومۋ نازاد يا پولۋچيل ۋگروجايۋششەە انونيمنوە پيسمو، سمونتيروۆاننوە يز گازەتنىح بۋكۆ» (10.05.1990).
- ن.نازارباەۆ 1986 ج. جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى: «سرازۋ جە پوسلە سوبىتي دەكابريا 1986 گودا ۆ الما-اتە، سپروۆوتسيروۆاننىح ناتسيوناليستيچەسكي ناستروەننىمي ەلەمەنتامي، رۋكوۆودستۆو رەسپۋبليكي، مەستنىە ورگانى ۆلاستي سۋمەلي ۆزيات ينيتسياتيۆۋ ۆ سۆوي رۋكي» (كازاحستانسكايا پراۆدا»، 21.10.1989).
- ن.نازارباەۆ: «كاكيە تراگيچەسكيە سوبىتيا؟ پو-موەمۋ، نەلزيا سچيتات، چتو ەتو بىلو ميرنايا دەمونستراتسيا. ساموە ناستوياششەە حۋليگانستۆو بىلو 18 چيسلا» («ەكسپرەسس-حرونيكا» گازەتى، 15.12.1990);
- ن.نازارباەۆ، «ادىلەتتىڭ اق جولى» كىتابىنان: «الاڭعا جينالعان حالىق قالاعا قاراي بەت العان كەزدە مەن تاپ وسىنداي تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇرعانىمدى ءتۇسىندىم: نە باتىل قىلىق كورسەتۋگە بەل بۋىم كەرەك، نە ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇيىنە جايباراقات قايتىپ بارۋىم كەرەك. مۇنىڭ ەكىنشىسى ماعان حالىققا كەشىرىلمەس ساتقىندىق جاساۋ بولىپ كورىندى – ويتكەنى ولاردىڭ ءىسى ءادىل ەدى! مەن كولوننانىڭ الدىندا حالىقپەن بىرگە كەتە باردىم!»;
- حاسەن قوجا-احمەت («گولوس رەسپۋبليكي» گازەتى،16.12.2011): «ۆ تو ۆرەميا يا رابوتال مۋزىكالنىم رەداكتوروم نا كازاحسكوم تەلەۆيدەني. كوگدا يا زاشەل ۆ رەداكتسيۋ كوللەگي سكازالي، چتو ليۋدي ۋ تريبۋن ۆىستۋپايۋت پروتيۆ نازناچەنيا كولبينا. توگدا يا پرەدلوجيل پروۆەريت، دەيستۆيتەلنو لي ەتو تاك. مى ۆىشلي ۆتروەم – مۋزىكالنىي رەداكتور جاركىن شاكەريم، رەجيسسەر ەرساين ي يا. وبوشلي ەتيح ليۋدەي ي ۆىشلي نا تريبۋنۋ. نا چاساح بىلو 9.30 ۆوت سەيچاس گوۆوريات، چتو ۆوسستانيە ناچالا مولودەج.منە توگدا 38 لەت بىلو. تاك زناەتە، وسنوۆنايا ماسسا ستوياششيح ۋ تريبۋن ليۋدەي بىلا ۆ ۆوزراستە 45-50. پريچەم ستويالي وني ۋجە س ترانسپارانتامي. زا ودنۋ نوچ ۆ تو سوۆەتسكوە ۆرەميا تاينا وت كگب نەۆوزموجنو بىلو ورگانيزوۆات تاكۋيۋ گرۋپپۋ ليۋدەي، ناپيسات ستولكو ترانسپارانتوۆ. نۋجنا بىلا كاك مينيمۋم پوموشش گوسۋدارستۆەننىح سترۋكتۋر»;
- م.شاحانوۆ، «جەلتوقسان ەپوپەياسى» كىتابى: «كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءى-سيەزىنە كەلگەنىمىزگە 16-شى تاۋلىككە اياق باستى. بەلگىلى گرۋزين رەجيسسەرى ە.شەنگەليانىڭ 1989 ج. 9-ساۋىردە تبيليسيدە بولعان قاندى وقيعانى، ارميان سۋرەتشىسى گ.يگيتياننىڭ سۋمعايت شيەلىنىسىن، پريبالتيكا رەسپۋبليكالارى وكىلدەرىنىڭ «مولوتوۆ-ريببەنتروپ» پاكتىسىنە بايلانىستى پروبلەمانى كوتەرۋى دەپۋتاتتار اراسىندا داۋ-دامايعا تولى كەرەعار پىكىر تالاسىن تۋدىردى. بىراق ءالى بىردە-ءبىر دەپۋتات 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىن اۋزىنا العان جوق» (392 ب.).
- 10. 21.06.2012 ج. الماتى قالاسى بوستاندىق اۋد. سوتىنا ارىزدان: «بۇزىق پيعىلدى كەيبىر جاندار وزدەرىن «جەلتوقساندىقپىز» دەپ جاريالاپ، ماتەريالدىق پايدا تابۋ جولىنا تۇسكەنى انىقتالىنىپ.وتىر.ولار:
1). ءجۇنىس گۇلباحرام ەسمۇراتقىزى – 4 ءتۇرلى جالعان قۇجات جاساپ، «قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى» رەتىندە «قر تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى» مەدالىن، الماتى ق. اكىمدىگىنەن 2 بولمەلى پاتەر،ت..ب. زاتتاي سىيلىقتار العان، «جەلتوقسان» دەگەن ۇيىم قۇرىپ وتىر...
2). بوسمانوۆا ءۇمىت – 1986 ج. 18 جەلتوقسان كۇنى باسكيىم فابريكاسىندا ىستەيتىن بەس قىز الاڭدا ۇستالىپ، تسەح جينالىسى كەپىلدىككە الماق بولعاندا: «مۇنداي بۇزاقىلاردى سوتتاتۋ كەرەك!» – دەپ، ىستەردى سوتقا تاپسىرۋعا ىقپال جاساعان. ءسويتىپ بەس قىز 2-3 جىل مەرزىمدەرگە سوتتالعان. بۇعان قوسا ول تەرگەۋشىلەر تاپسىرىسىمەن وسى قىزدارعا: «ەگەر مىنا فوتوداعى كىسىگە (حاسەن قوجا-احمەتكە) جالا جاپساڭدار، سوتتالمايسىڭدار»،- دەپ، ساتقىندىق جاساۋعا ۇگىتتەگەن. ەندى ءۇ.بوسمانوۆا «جەلتوقسان جالاۋى» دەگەن ۇيىمدى تىركەتىپ، «جەلتوقساندىق» رەتىندە ۇكىمەتتەن زاتتاي سىيلىقتار، «تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى» مەدالىن، ت.ب. سىيلىقتار الىپ كەلەدى.
3). الجانوۆتولەگەن – 1986 جىلى ميليتسيا كاپيتانى بولعان ول 17-18 جەلتوقساندا الماتى الاڭىنا ۆزۆود باسقارىپ بارىپ، حالىقتى ساباعانى ءۇشىن «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالعان. 1990 ج. «شاحانوۆ كوميسسياسىنا» قاتىسۋ ارقىلى ءوزىن «جەلتوقسانشى» دەپ جاريالاپ، «جەلتوقسان جاڭعىرىعى» دەگەن ۇيىم تىركەتتى. سودان بەرى باق ارقىلى، وقۋ ورىندارىنا بارىپ جاستارعا «پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ» اڭگىمەلەرىن ايتىپ ءجۇر.
4). شاحانوۆ مۇحتار – 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسى كۇندەرى ماسكەۋدە اقىندىق كەشىن وتكىزىپ جۇرگەن. ستۋدەنت ە.بايجارقىنوۆ الماتىداعى قان-جوسا قىرعىن تۋرالى حابارلاماق بولعاندا م.شاحانوۆ: «كەشىمدى بۇزادى!» - دەپ، ونى كگب-عا ۇستاتتىرىپ جىبەرگەن. ءۇش جىلدان سوڭ وزگەرىپ، «جەلتوقساندىقتاردى قورعاۋشى» بولا قالعان. بىراق ولاردى «كگب-ءنىڭ اگەنتتەرى بولعان» دەپ وسەك تاراتىپ، ال ءوزىن جارنامالاپ، كوتەرىلىستى شاپان كيۋ، اس جەۋدىڭ «شاحانوۆ-شوۋىنا» اينالدىرىپ، «زەرتتەپ، شەشىپ» كەلەدى...(ارىزداردى قر سوتتارى قاراۋدان باس تارتتى).
1.قر جازۋشىلار وداعىنىڭ 12.03.2018 ج. قۇرىلتايىندا ءسوز العان اقىن مۇحتار شاحانوۆ نۇرلان ءورازاليندى “قورازالين” دەپ اتادى: «ورازالين ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندا قورازالين بولمادى. تاۋىقالين، ءشوجاليننىڭ دەڭگەيىندە سامعادى». «ۇيقاستى مەن دە سىزگە ايتايىن، ماعان ەكى، ءۇش جىل بۇرىن حات كەلدى. “شاحانوۆ، شاكالوۆ” دەگەن. سىزدەر ەلدى سىيلاڭىزدار، اعايىن. مەنىڭ اكەمدە، مەنىڭ اتامدا ەشقايسىڭىزدىڭ شارۋالارىڭىز بولماسىن». – دەدى نۇرلان ورازالين (Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى).
2.«مۇحتار شاحانوۆتىڭ ۇلت قايراتكەرلەرىنە قاتىستى مالىمدەمەسى كوپتى ەلەڭ ەتكىزدى. اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتى «جۇقاعالي بۇقاتاەۆ» دەپ، ماعجاننىڭ ولىمىنە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە كىناسى بار دەپ كەلتىرگەن جىرلارىن جاريالادى. ال، جامبىل جاباەۆ ءستاليننىڭ ءتۋفليىن جالاعان دەيدى. كوپشىلىك بولسا، شاحانوۆتىڭ ارۋاقتاردى بۇلايشا قورلاۋى دۇرىس ەمەس دەگەن پىكىردە. شاحانوۆتىڭ مالىمدەمەسىن اۋىر قابىلداعانداردىڭ ءبىرى - ماقاتاەۆتىڭ كەلىنى باقىتگۇل ايداروۆا. ول اتاسىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ «ۇلت تۋرالى، ءتىل تۋرالى ءۇن قاتپادى» دەگەنىمەن ەش كەلىسپەيدى. 1990 ج. م.شاحانوۆتىڭ سەنىمدى كومەكشىسى بولعان جەلتوقساندىق ەرلان دەكەلباەۆ: «جالعىز مۇقاعالي ەمەس، جامبىل ەمەس، ءبىراز جەلتوقسانشىلارعا دا تيىسەتىن بولدى. مەنى ساتقىن قىلدى، حاسەن قوجا-احمەتتى «كگبشنيك» قىلدى. باسقالاردى تاعى بىردەڭە قىلدى. نە دالەلى جوق، ءبىز تۇسىنبەي جاتىرمىز مۇحتار اعانى!»( 31 تەلەارنا.ينفورمبيۋرو،03.04.2018:).
3.ح.قوجا-احمەت: «بۇل سوزدەردى م.شاحانوۆ ءوزىن «كۇرەسكەر جەكە-باتىر» ەتپەككە كۇشەنىپ تولعاتىپ-تۋىپ جاتىر. ال مەن 1970 جىلدارى تاۋەلسىزدىك، ءتىل، ەكولوگيا ماسەلەلەرىن جازىپ سوتتالىپ جۇرگەندە م.شاحانوۆ ءوزى قايدا بولدى؟! «800 جازۋشىنىڭ 8-ءى عانا كۇرەسكەر» دەيدى شاحانوۆ. ال قازىر دە مەن وعان «بىرگە كۇرەسەيىك» دەسەم، جولاماي، جولاتپاي قاشاتىن ءوزى عوي. ولگەندەردى سىناعاننان قازىرگى حالىققا نە پايدا؟ م.شاحانوۆ، مىقتى بولسا، بۇگىنگى «ءتىرى ولىكتەر» كىمنىڭ«ءتۋفليىن جالاپ جۇرگەنىن» اشىق نەگە ايتپايدى؟
حاسەن قوجا-احمەت،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
