Jeltoqsan kóterilisi qalaı uıymdastyryldy?

5275
Adyrna.kz Telegram

I. Úshtiktiń qupııa keńesi. 1986 jyl, 17 qazan. Máskeý. Kreml. KSRO basshysy M.S.Gorbachevtiń bólmesi. Tóbesindegi alaqandaı qyzyl-kúreń  qaly qantalaǵan Gorbachev – tórde, odan tómen – ońy men solyn ala eki kisi otyr. Biri – KSRO KGB basshysy, shegir kózdi V.A.Krıýchkov, ekinshisi – oırat-qalmaq ultyna tán torsyq shekeli 45 jastardaǵy jigit aǵasy.

– Seni Máskeýge shaqyrtqan sebebimiz,– dedi Gorbachev torsyqshekege,  – birinshiden, álgi, aqpan aıyndaǵy plenýmdaryńda Dımash Qonaev shaldy shalqasynan túsirgenińe óte rıza bolǵanymdy aıtpaqpyn. Aı-da, mol-lo-de! Ekinshiden, sol sııaqty «lenınshil» qaqpastar  meniń demokratııalandyrý saıasatyma kedergi jasaıma degen qaýpim bar...

– Óte durys aıtasyz, Mıhaıl Sergeevıch! Demokratııalandyrý saıasatyńyzdy qos  qolymdy kótere qoldaımyn! – dep elp etti torsyq shekeli. – Mysaly, mynaý Qonaev sııaqtylar basshylyq qyzmette 25 jyl otyrsa da ketkisi joq. Jas mamandardyń elge qyzmet qylýyna jol bermeıtin osyndaı kári karerısterdiń qyrsyǵynan ǵoı qoǵamymyz «toqyraýǵa» ushyraǵany.  Sondyqtan bizde de birinshi basshy AQSh-taǵydaı, uzaǵanda, 4 jyldan eki merzimge gana saılanyp, al odan artyq bılikti ıemdenbek bolsa, alaıaqtyq qylmys retinde sottaý qajet. Máselen, eger men basshy bolsam ǵoı, bes jyldan artyq otyrmas edim. Óıtkeni odan soń basshynyń iskerligi, qııal shalymy shabandap, qoǵam toqyraýǵa bet almaq...

Eki kózi oınaqtap ketken «oırat shekeniń» sózin Gorbachev bólip: – Iá, ıá, seniń demokrat basshy bolatynyńa bıtteı de kúmánim joq, – dedi. –  Endi negizgi máselege kósheıik. «Qaıta qurý», «Jarııalylyq» saıasatyn paıdalanyp, keıbir, mysaly, Ýkraına, Baltyq boıy, Kavkaz elderi KSRO-dan bólinbek bolsa, «aýyzdyqtaý» úshin biz munda aqyldasyp, bir jospar daıyndadyq. Óıtkeni biz soıalızmnen bas tartqanymyzben, burynda jaýlap alǵan jerlerimizden áste bas tartpaq emespiz. Káne, Krıýchkov, myna joldasty mán-jaımen tanystyrshy!

Shegir kóz tamaǵyn bir qyrnap:– Iá, biz munda, alda-jalda kóshe jıyn-sherýleri bola qalsa kúshpen taratý ádisterin qalaı qoldaný kerektigin oılastyryp jospar jasap, ony «Metel-1986» operaııasy atadyq...

– O-o, aty tamasha eken! – dep jymyń etti torsyqsheke kózi oınaqshyp.

Knıazev: – Biraq, sol jospar daıyn bolǵanymen halyq bas kóterýi qaı respýblıkada burq eteri belgisiz bolyp tur. Shirkin, buryndary halyq narazylyǵyn pýlemetten oq jaýdyryp basa salýshy edik, biraq demokratııalyqty jarııalaı tura endi olaı etýge bolmaı qınalyp turǵan jaı bar... Bizdiń oıymyzsha halyq narazylyǵy «kapıtalıstik batystan» aýlaqta jatqan Qazaqstanda, naqtyraq aıtsaq, Almatyda bolýǵa tıis jáne ony siz uıymdastyrasyz, – dedi. Oıratshekeliniń beti-basy kógerip ketti. Edenge tors etip qulap túserdeı oryndyǵynyń astynan qos qoldaı ustap: – O-o ne de-ge-ni-ni-ńiz-iz?! Men sizderge shyn berilgen kommýnıspin ǵoı. Aıaýshylyq etińizder! – dedi tili baılanǵandaı kekeshtenip.

Gorbachev máz: - Buryn kommýnıst bolsań, endi keshikpeı kapıtalıst bolasyń, – dep kúldi de,  Krıýchkovke qarap: – Já, muny endi qınamaıyq. Túsindirshi josparymyzdy! – dedi.

Krıýchkov:  – Sheshekke, qylshaǵa qarsy bala kezińde «egip» pe edi? - dedi.

– Iá, ıá, – dep torsyqsheke sasqalaqtap, jamasyn sıpalady, kóıleginiń jeńin túrmek boldy.

– Já, kórsetpeı-aq qoı, aıtpaǵymyz – búlik qaı tustan shyǵady, kenet bolǵan búliktiń arty ne bolady dep qorqyp otyrǵansha, biz de sheshektiń aldyn alyp «egetindeı», mını-búlikti ózimiz uıymdastyrǵandy jón sanadyq. «Metel» operaııasy josparyn da sol kez synaqtan ótkizip kóremiz. Al mundaı «repetıııamyzdy» ótkizýge Evropadan alys jatqan, jergilikti týzemnyı halyq az turatyn, orystanǵan qala Almatyny laıyq dep taptyq.

– Iá, Qonaevtiń «Qazaqstandy halyqtar laboratorııasyna aınaldyrǵanynyń» jemisin kóretin boldyq, – dedi Gorbachev jymyń etip.

– 1959 jylǵy Temirtaý kóterilisi kezinen bergi qyzmetińdi eskerip, seniń tek PTÝ-lyq «bilimińe» qaramastan bizdiń «mekeme» qoldaýymen ózińdi 1984 jyly Qazaqstanǵa Mınıstrler Sovetiniń  tóraǵasy – premer-mınıstr qyldyq. Kúlli mınıstrlikter: Ishki ister, Memlekettik qaýipsizdik, t.b. óz qolyńda. Sondyqtan saǵan Almatynyń ortalyq alańyna eki júzdeı adamdy uıymdastyryp shyǵarý jáne olardy bir-eki saǵattan soń mılıııaǵa tómpeshtetip taratýdy tapsyrmaqpyz. Al biz muny teledıdardan jarııa qylyp, álgi, táýelsizdik alýdan dámesi bar Kavkaz, Ýkraına, eston, latyshtarǵa: «Kórdińder me?!  Qyńq etseńder senderge de dál osylaı áńgir-taıaq oınatamyz!» – deımiz. Osylaısha demokratııa jarııalaı tura ımperııany saqtap qalmaqshymyz, – dedi Krıýchkov alaqandaryn ysqylap. –Aıtpaqshy, «alańǵa shyqqan basbuzarlardy» halyq atynan kústanalaıtyn bir top elge esimi tanymal aqsaqal-kóksaqaldardyń atynan úndeý uıymdastyrýdy umytpa.

– Ol eki júz kisini alańǵa qandaı talappen shyqty deımiz? – dedi torsyqsheke. – Ári Qazaqstanda da kommýnıstik parııa men komsomoldan ózge uıym joq. KGB qyraǵy. Álgi eki júz adamdy úkimet ózi uıymdastyrǵany bilinip qalmas pa eken?

Gorbachev: – Osy 1986 jyldyń jeltoqsan aıynyń ortasynda men Qonaevty qyzmetinen bosatpaqshymyn...

– Alaqaı, na kone-to! – dep Oırat shekeli qol shapalaqtaı qarǵyp turdy.  – Jetti ǵoı endi, dostal, shal! Jasy, mine, 75 kelmek. Qashanǵy...

– Sózdi bólmeseıshi sen! - Gorbachev  «otyr» degendeı qolyn silkip:  – Sóıtip, biz Qonaevty qyzmetten bosatamyz, al sen ony «Kremldiń volıýntarızminen qorǵaý úshin» halyqty kóshege shyǵaratyn bolasyń...

– Men be?! Jo, joq, óle qalsadaǵy Qonaevty qorǵamaımyn! – dedi Oırat shekeli  qyp-qyzyl bolyp. – Ony qazaq ta qoldaı qoımas. El ishinde «Qonaev Almatyǵa bóten ulttardy qaptatyp, qazaq ıntellıgenııasyn solardyń shoshalasynda turǵyzdy», «700 qazaq mektebin japty» degen narazylyqtar da bar.

Gorbachev: – Biz muny da eskerdik. Sóıtip, álgi, alańǵa sen shyǵaratyn topqa: «Demokratııalandyrý saıasatyna qarsy kertartpa elementter, olardy uıymdastyrǵan Qonaev pen sybaılastary» – dep aıdar taǵa salamyz. Endi uqtyń ba?

– Uqtym, uqtym! Dál qazir Qazaqstanǵa qaıtyp, Qonaevtyń ornyna otyra bereıin, á?– dep torsyqsheke ornynan tura berdi.

– Áı, seniń deniń saý ma? Elbeńdemeı sóz tyńdasaıshy! – dedi oǵan Gorbachev, – Seni qazirden birinshi basshy qylsaq, álgi «Metel» operaııasyn synaqtan ótkizgende bas jarylyp, qol syna qalsa, jurt seni kinálap, qyzmette qalýyń neǵaıbyl bolady. Sondyqtan Qonaevtyń ornyna birden seni emes, shahmattaǵydaı «atpen júris» jasap, Kolbın degen «lenınshildi» taǵaıyndamaqpyn. Qonaevty «opýskat» etý arqyly men ásirese Máskeýdegi «kaeılerge» soqqy bermekshimin.  Maǵan jumys isteter emes. Meni «Batystyń shpıony» degen de sóz taratýda, ońbaǵandar!.. Eger alańdaǵy topqa «Qonaevty qorǵaýshylar» degen aıdar kelińkiremese, «ulty orys Kolbınge qarsy shyqqan ultshyldar» degen aıdar tańýǵa bolady. Bul álgi Baltyq elderin, Kavkazdy seskendirip aýyzdyqtaýǵa jarap tur.

Oırat shekeli bir sát oılanyp:  –  Biraq... qazaq halqynyń ultshyl emes, asa ınternaıonalıst ekenin bilesizder ǵoı, táýelsizdik talap etpek bolyp shyqqanyna jurt sene qoıar ma eken? – dedi.

– No, no, aıtasyń-aý sen de, Nýrıke, – dedi Krıýchkov myrs etip. – Búkil Orta Azııa jym-jyrt uıqyda jatqan 1970 jyldary qazaqtardy KSRO-dan bólinýge shaqyryp:  «Oıan, qazaq! Oıan, elim!» dep únparaq, «Odaq pa, álde otar ma?!»  dep maqalalar jazyp taratyp sottalǵan Hasen Qoja-Ahmet degen dıssıdent senderdiń qazaqtaryńnan shyqpap pa edi!? Sondyqtan abaı bolýdy tapsyramyn, repetıııamyzdy álgindeı dıssıdentter kóteriliske aınaldyryp jibermesin.

– Jo-joq, qazaq momyn halyq, álgideı jalǵyz-jarym ultshyl ońbaǵanǵa ermeıdi, sózime senińizder, qazaq ultshyl emes, Qudaı saqtasyn!.. – dep shyr-pyr aqtaldy Oıratsheke kommýnıst, ateıst ekenin esinen shyǵaryp.

– No, jaraıdy, – dedi Gorbachev, – Al 2-3 jyl óte Kolbındi men qyzmetten bosatqanda, sen ony «halyqty «podopytnyı qoıanǵa» aınaldyryp, «Metel» operaııasyn synaqtan ótkizdirýge jol bergen jendet» dep ábden synap, áshkereleısiń. Sóıtip óziń naǵyz «halyq qaharmany» bolyp shyǵa kelesiń.  Qalaı, kelistik pe? Bolmasa, bul rólge basqa adamdy paıdalanamyz. Mysaly, álgi,  aqyndy... Aty kim edi Shapanov pa, álde Shakalov?..

– Shakanov, – dedi Krıýchkov. – Biz onyń óleńderin orysshaǵa aýdartqyzdyq. Bıyl 19 jeltoqsanda Máskeýde aqyndyq keshin dúrildetip ótkizbekshimiz. Baıqaǵanym, bul qý, jurtqa senimdi estilý úshin, sózderinde synap-mineıtini, óleńderine taqyryp etip alatyny ózi jaqsy biletin – óz basynda bar keselder eken. Qolpashtaǵandy manıakalno tilep turatyn «nepolnoennost» sındromy da bar. Sen de ony, Nýrıke, Qazaqstanda pıarıt ete ber. Aýany qorǵaý, abortqa qarsy, sýdy qorǵaý,t.b. degendeı, nátıjesi bolmaıtyn, biraq dańǵazasy mol taqyryptar taýyp berip,BAQ-tardan baqyldatyp elge tanyt. Keıin el nazaryn biz aıtqan jaqqa buryp esekdáme etip qoıýǵa álginiń keregi bolady áli.

– Maqul, qup! – dedi torsyqsheke. – Biraq, Kolbınderińizdi kóp otyrǵyzbaı Qazaqstannan alyp ketseńizder, álgi «qaharmandyq róldi» men ózim-aq atqarar edim.

– Ony kóre jatarmyz. Vse, proess poshel, qosh bolyńdar! – dep Gorbachev ornynan turdy.

* * *

II. Tórteýdiń qupııa keńesi. Máskeý. Kreml. 1989 jyldyń maýsym aıy. KSRO halyq depýtattarynyń I-sıezi ótip jatqanyna 16 kún. Shaǵyn bólmede KSRO basshysy M.Gorbachev, KGB basshysy V.Krıýchkov, Qazaqstan Mınıstrler Sovetiniń tóraǵasy N.Nazarbaev otyr.

– Senderdi sıezden shaqyrtqan sebebim – sıezden de mańyzdyraq, shuǵyl retteıtin másele týyp tur! Ol – úsh jyl buryn  úsheýimiz aqyldasyp  «Metel» operaııasyn Almatyda synaqtan ótkizgenimizdiń saldaryna qatysty másele, – dedi Gorbachev. – Qonaev ta, sen de Nursaltan, «Oı-boı, qazaq halqy naǵyz ınternaıonalıst, ultshyl emes, momyn!» dep sendirip kelgen edińder. Óz halqyńdy ózderiń bilmeseńder, Máskeýdegi biz qaıdan bileıik qazaqtyń ishinde qanshama narazylyq zapyrany jatqanyn?! Áne, 200 kisini uıymastyryp synaq jasaımyz dep, qalaı 200 000 kisiniń alań, kóshelerge lap qoıǵanyn ańdamaı da qaldyq. «Oı-hoı, qazaqtyń jaǵdaıy jaqsy!» dep Máskeýdegi basshylyqty aldaǵan Qonaev pen seni de sottaý kerek edi kózderińdi bozartyp, anaý búlikshilermen birge! – Gorbachev aldyndaǵy sýdan bir urttady da: – Endi sol,  úsh jyl buryn jibergen qateligimiz úshin taıaq jeıtin túrimiz bar. Mine, oqyńdar! – dep stolǵa on shaqty paraqshany tastaı saldy. – Maǵan bulardy álginde qazaqstandyq depýtattar berdi.

Krıýchkov paraqshalardy oqı bastady: – «Moskva. Sıezder saraıy. Qazaqstan depýtattaryna. «Grýzııa depýtattarynyń barshasy 1989 jyly bolǵan «Tbılısı oqıǵasy» úshin narazylyq aıtyp, mandattaryn laqtyryp sıezden shyǵyp ketkende, sender neǵyp 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi jaıyn aıtpaı buǵyp otyrsyńdar?! Qazaqstandy masqaralamaı sıeden ketińder, elge qaıtyńdar!» Almatylyqtar. Ym-mynaý Qaraǵandydan, Semeıden, Oraldan, Shymkentten joldanǵan telegrammalar da osy mazmundas eken.

– Eger sıezden Qazaqstan depýtattary da ketip qalsa, múlde masqara bolamyz! – dedi Gorbachev basyndaǵy qarǵa sańyǵandaı qyzyl qalyn qasyp.

Krıýchkov kelesi paraqshaǵa úńildi: – Al mynaý qazaq depýttatarǵa 1986 jylǵy Jeltoqsandaǵy oqıǵa týraly habarlama aıtsyn dep daıyndaǵan mátin eken. Muny qaı depýtat oqyp qoıar eken, á?!

– Óı, buǵan nesine qınalasyzdar?! Minberge shyqqandardyń biri muny oqı bastaǵanda «tyrs» etkizip mıkrofondy óshire salý kerek, – dedi Nazarbaev.

– Taptym jolyn, – dedi Gorbachev, – Dál 1986 jylǵydaı, taǵy da ınııatıvany óz qolymyzǵa alýymyz kerek. Myna mátindi ózge bireý oqyp halyqty bılikke qarsy qoımaýy úshin, muny aıtqanymyzdan shyqpaıtyn óz agentterimizge oqytalyq. Sonda Qazaqstan depýtattary sıezden ketip qalmaıdy...

– Ný, jaraıdy, oqysam – oqıyn, – dedi Nazarbaev.

– Jo-joq! Saǵan bolmaıdy!– dedi Gorbachev.

– Nege bolmaıdy?! Siz ózińiz 1986 jyly kúzde ýáde berip edińiz ǵoı maǵan, «Jeltoqsan kóterilisine Kolbındi kinálap, halyqtyń súıikti qaharmanyna aınalasyń» dep?! Men soǵan daıyndalyp kitap ta jazyp qoıǵan edim, mine, úzindisin tyńdańyzdarshy: «1986 jyly jeltoqsanda alańǵa shyqqan halyqtyń  isi ádil edi. Men kolonnanyń aldynda halyqty  bastap sherýletip kete bardym».  Qalaı, senerlikteı me?

– Bolmaıdy! – dedi Gorbachev qaldy basyn shaıqap, – Saǵan men, to-est partııa, irirek is júktemekpin. Osy sıezde Kolbındi qyzmetten bosatyp, Qazaqstanǵa seni basshy qylamyn. Sonda keýdeńe qansha orden taqsań da óz qolyńda bolady. Anaý Elın degen ońbaǵan bılikke jetý úshin KSRO-ny taratýdan da taıynbaıtyn syńaıly. Sóıtip meni qyzmetsiz qaldyrmaq, al ózi Reseı Federaııasyna prezıdent bolmaq. Eger Elınniń úgitimen respýblıkalar KSRO-dan bólinbek bolsa, sen «Qazaqstanǵa táýelsizdik kerek emes!» dep jer baýyrlap jatyp al. Sóıtip meni qorǵasań, KSRO-ny taratpaı saqtap qalamyz. Kelistik pe?!

–  Árıne, kelisemin! Senimińizge myń rahmet! – dedi Nazarbaev Gorbachevtiń qolyna jarmasyp.

– Olaı bolsa, Jeltoqsan kóterilisiniń shyndyǵyn shyńǵyrtyp aıtyp «batyr» bolý rólin  Krıýchkovtiń  «úsh árip» mekemesi «qamqorlyǵyna» alyp baýlyp júrgen aqynǵa júktelik. Káne, shaqyrtshy sıezden álgi Shapanovyńdy! – dedi Gorbachev.

– Ol manadan beri dálizde kútip tur.– Krıýchkov telefonmen: - Álgi  kirsin! – dedi.

– Ol qaı aqyn eken, á?! Álgi Kolbınge jabysyp-súıkenip toı-tomalaqtarǵa ertip júrgen, oda arnaǵan aqyn ba? – dedi Nazarbaev, ózine «Jeltoqsannyń birinshi batyry» ataǵyn buıyrtpaı alyp ketken kázzáptiń kim ekenin bilgisi kelip tyqyrshyp.

– Kóresiń qazir, – dedi Krıýchkov oǵan, – Áı, ózi senen de ótken sý juqpas surqyltaı eken, alysqa barady, alysqa-a!

Bólme esigin tyshqan tyqyrlatqandaı bolyp jartylaı ashyldy da, asqabaqqa kartop japsyrylǵandaı bas kórindi. Tabaldyryqtan attap bosaǵada turyp qalǵan jasy qyryqtan asqan kisi eki ıyǵy garmon mehyndaı bir jıyrylyp qýshıyp, bir jazylyp: – Ruqsat pa eken? – degen dybys shyǵardy.

– A-a, Shakanov Mýhtar! Ko mne, kel, otyr! – dedi oǵan KGB basshysy, – Qazaqstannan mynadaı telegramma jáne osynda bireý taratqan – 1986 jyly Jeltoqsandaǵy bolǵan jaǵdaı jaıynda  mynadaı mátindi aldyń ba?

– A-a-aldym, biraq qorqyp kettim de dárethanada tastaı saldym, –dedi Shahanov tutyǵyp.

– Beker qylǵansyń! – dedi Krıýchkov oǵan, – Sen «halyq qalaýlysy» – depýtatsyń ǵoı, endeshe, halyq talabyn oryndaýǵa tıissiń. Qazir bárimiz sıez zalyna baramyz. Saǵan sóz bergenimizde, myna, 1986 jyly Almatyda ne bolǵany týraly mátindi oqısyń. Túsindiń be?!

Muhtar Shahanov oryndyqtan sýsyp edenge tizerleı ketti: – Aıaı kórińizder! Ne jazyǵym bar! Bala-shaǵam...– dedi dirildep.

– Óı, tur, tur! Búkil álem estip-bilgen máseleni úsh jyl ótken soń aıtýǵa nesine qorqasyń?! Keshe grýzın depýtattar Tbılısı oqıǵasyn aıtty ǵoı qoryqpaı-aq. Eshkim olardyń birdemesin kesip tastaǵan joq, al sen nemene?!. – dedi Krıýchkov.

– Dál osyǵan uqsas mátindi 1986 jyly 19 jeltoqsanda Máskeýde aqyndyq keshim ótip jatqanda oqymaq bolǵan Erbol degen stýdentten tartyp alyp sizderge tapsyrǵan edim. Ol ońbaǵan meniń shyǵarmashylyq keshimdi buza jazdady ǵoı sonda!  Al, endi, úsh jyldan soń Jeltoqsan oqıǵasy máselesin ózim kóńirsitkenim qalaı bolmaq? – Muhtar  bólmedegi basshylar ózin synap tur ma dep jaltaq-jaltaq qarap.

– O, ıá, ol kezde qyraǵylyq tanytyp jaradyń! – dedi Krıýchkov. Ózi ishteı:– Ný ı svoloch! Halqyn qan-josa qylyp jatqan kezde bul óziniń «keshiniń buzylmaýyn» oılapty ǵoı, podle! – dedi.

– Sondaı-aq, – dedi Shahanov kúmiljip, – 1987 jyly naýryzda men Qazaqstan komsomolynyń plenýmynda jeltoqsandyqtardy ǵaıbattap: «Olarǵa alańda qazaq halqynyń atynan sóıleýge eshkim quqyq bergen joq!» dep sóılegen edim. Endi, úsh jyldan soń, jeltoqsandyqtarǵa qamqorshy bola qalǵanyma jurt sene qoıar ma eken?

–  Oý, qyryq bes jasqa kelgen seniń komsomoldar plenýminde neń bar edi?! – dedi Gorbachev, – Kirmeıtin tesigiń joq eken, á!?

– Gennadı Kolbın joldas qoı: «Jazýshylar odaǵynda aqyn Juban Moldaǵalıevtiń sózinen soń qalamgerlerdiń jeltoqsanshylarǵa ish tartatynyn sezgen qazaq sottardyń keıbiri búlikshilerdi qatal jazalamaı, birneshe Qylmystyq isterdi «qaıta tergeýge» jiberip jatyr eken. Sen Komsomol plenýminde sóılep, alańǵa shyqqandardy aıyptaıtyn da qalamgerler bar ekenin kórsetshi elge» degen soń, onyń bergen mátinin plenýmda oqyǵan edim, – dedi Shahanov.

– Vot mýdak, qaqpas shal! Senarııdi biraz buzǵan eken! – dedi Gorbachev kúbirlep.

– Sol jáne basqa eńbekterim úshin ǵoı ol kisiniń meni KSRO depýtýty qylǵany. Ózge 700 aqyn-jazýshylardaı óleń jazyp júre bersem mundaıǵa qolym qalaı jetpek?! Endi búgin jeltoqsanylardy  jaqtaǵandaı mátin oqysam, Kolbınniń betine qalaı qaraımyn? Ony madaqtap poema, birneshe óleń de jazǵan edim,..– dep kúmiljidi Muhtar. – Osy, quryǵyr, «jeltoqsan» máselesine jolamaı-aq, anaý Aral teńizi týraly aıta bersem qaıtedi, a?

– Áı, Aral-Maraldy qoıa tur! Jeltoqsandaǵy búlik Qazaqstanda saıası qozǵalystar qurýǵa ulasyp ketpeý úshin halyqtyń «býyn shyǵarý» maqsatynda ekologııalyq uıymdar qurýdy Kolbınge tapsyrǵan men bolatynmyn. Óıtkeni, «KSRO-da qarjy joq» degenshe: «ıadrolyq polıgondy jergilikti halyqtyń talap etýimen japtyq» deý abyroıymyzdy saqtap qalady emes pe!? Al Aral teńiziniń sýy sońǵy eki myń jylda úshinshi ret tartylyp otyrǵanyn bilmeýshi me ediń? Ekologııany jyrlatyp ózińdi jarnamalattyq, talaı aqsha jınadyń. Endi, dál qazir bizge myna mátindi sıezde oqyǵanyń kerek bolyp tur, – dedi Gorbachev. – Al Gennadıińdi erteń qyzmetten bosatamyn, qoryqpa odan!

– Qazaqstanda seni on oraıtyn Hamıt Erǵalıev, Qadyr Myrzalıev degen aqyndar turǵanda ne úshin Máskeýde keshińdi uıymdastyryp seni jarnamalaǵanymyzdy endi túsingen bolarsyń? – dedi Krıýchkov Shahanovqa,

– Olaı bolsa, jaraıdy, oqıyn mátindi, – dedi Shahanovqa endi óń kirip.

– Is munymen aıaqtalmaıdy, – dedi Gorbachev, – «Metel» operaııasyn synaqtan ótkibek bolyp ózimiz búldirgendikten, eki jyl óte jeltoqsandyqtardy túrli joldarmen túrmeden bosata bastadyq. Qazir  qamaýda tek segizi qaldy. Bostandyqqa shyqqandary Almatyda «Jeltoqsan» atty uıym quryp, «oqıǵanyń shyndyǵyn ashpaq» kórinedi. Munyń aldyn alý úshin 1986 jylǵy oqıǵany tekseretin komıssııany ózimiz quramyz da, seni basshy qylamyz. Komıssııaǵa elden túsetin derek-aıǵaq, aryzdardy myna Krıýchkovtiń Almatydaǵy mekemesine, jańa  basshyń Nýrsaltanǵa kórsetip baryp jarııa etesiń. Uqtyń ba?

– Oıba-aı! Bul sharýa qolymnan kele qoıar ma eken? Kóterilisti zertteıtindeı men zańger emespin, aqynmyn ǵoı, – dedi Shahanov shorshyp.

– Ottama! Ekolog bolmaı-aq «Aral qoryn» ashyp talaı aqsha jınadyń ǵoı! Bul is teńizdi sýmen toltyrýdan áldeqaıda jeńil. Mine, Nýrsaltan, mamandyǵy peshtiń kúlin kóseýshi bolsadaǵy  memleket basqaramyn dep otyr ǵoı qoryqpastan, – dedi Gorbachev. – Saǵan biz Jeltoqsan oqıǵasynyń shyndyǵyn ash dep turǵan joqpyz, tek sottalyp kelgender kerek emesti qazbalamaýy, kóterilis taqyrybymen eldi oıatpaýy úshin bir-eki jyl halyqty aldarqata tursań jetip jatyr. Álgilerge «Aý, oqıǵany tekserýdi myna súıikti aqyndaryńa tapsyrdyq qoı, endi shýlamaı nátıjesin kúteıik te!» desek tynyshtalady. Sóıtip Jeltoqsan máselesin zertteýdi sıyr quıymshaqtandyryp baryp, «sý aıaǵy – qurdym» qylamyz. Uqtyń ba? Al osy qyzmetiń úshin biz, kóteriliske qatyspaq túgil ol kez Qazaqstanda da bolmaǵan, alańǵa shyqqandardy ǵaıbattap plenýmda sóılegen seni «№1 jeltoqsanshyl batyr» etip jarnamalap, el qurmetine bóleımiz, BAQ-tardan túspeıtin, kóshedegi ár ıt tanıtyn «tulǵaǵa» aınalasyń, talaı shapan kıesiń, toqol alasyń, esep-shotyńa ómir boıy qomaqty aqsha túsip turady. «Aqsha bolsa qaltańda, taltańda!..» deýshi me edi?! Arqańda biz tursaq, esep-shotyńda mol aqsha jatsa úniń de ózge qaıtarkersymaqtardan batyl, el  senerdeı shyǵady. Sonda jurt gıpnozdalǵandaı, sen ne ottasań da qol shapalaqtaıtyn bolady. Qalaı, á! Biraq sen dandaısyp ketpeı:  «emdelýge, páteraqy tóleýge shamam joq kedeımin» dep, ishiń ótse de, boǵyń qatsa da «bul úkimettiń, «úsh áriptiń» istegen qastandyǵy!» dep baıbalamdaı ber. Jurt qýdalanǵan aqyndardy músirkegish keledi. Myna Nýrsaltan saǵan BAQ-tardyń esigin aıqara ashyp bar jaǵdaıdy jasaıdy, al qylyqtaryńnan halyq sekemdene bastasa, qalaǵan memleketińe elshi etip jibere salady.

Muhtar Shahanov shybyndaǵan atsha basyn shulǵyp, tek «maqul, maqul, maqul» dep kúbirledi. Nazarbaev ishteı: – Qap! Myna jóıtter meni myna Shakalovqa qyzmeshi qolbala etip qoıdy-aý! Memleket basqarý ońaı emes, bireý maqtar, bireý boqtar. Al myna alaıaq tek halyqty aldaýsyratqany úshin dańqa bólenbekshi! Qap, Jeltoqsan máselesin ózim-aq aıtqanym jón edi», dep ishi qazandaı qaınaǵanymen, bul da Gorbachevtiń tapsyrmasyna basyn únsiz shulǵı berdi.

Bul azdaı endi Krıýchkov: – Nýrıke, myna dosymyzǵa buryn KGB, MVD -da istegen óz adamdarymyzdan komıssııa qurastyryp ber. Ný, el sený úshin bir az bótenderdi de tartsa bolady. Al eger jeltoqsanda sottalǵandardyń ishinen lıder shyqpaq bolsa, ony «KGB agenti» dep jala jaýyp, el jolamastaı qylyńdar. Sottalǵandardyń uıymymen attas taǵy birneshe uıym quryńdar, el kimge senerin bilmeı dal bolsyn. Kóteriliske esh qatysy joq bireýlerdi ataqqa usynyńdar, sonda óz ara daýlasyp shildiń boǵynsha pyshyrap ketedi ózderi-aq. Sonda jurt: «E-e, «batyr» degen jeltoqsandyqtarymyz myný shýyldaq pa? Nýrekemizden qudaı jarylqasyn!» deıtin bolady, ha-ha-ha! Voobshym, ekeýiń óz ara, bizdiń «mekememen» aqyldasyp isteısińder ǵoı, – dedi eki qazaqty arqadan qaǵyp.

– Sonda men saıasatshy bolýym kerek qoı, á? – dedi Shahanov qomdanyp, galstýgin eki-úsh qozǵap. – Joǵa, táıiri, – dedi Krıýchkov, – Saıasatshy degen – ózi oıyna alǵan ıdeıany iske asyrý úshin áreketter jasaıdy. Al sen tek saıasatshynyń rólin oınaıtyn ártis, shoýmen bolasyń, to-est, birýdiń ıdeıasyn qaǵyp alyp attandap, halyq nazaryn ózińe aýdaryp, ıdeıa avtoryn dalada qaldyrasyń. Sóıtip halyqqa kerek ár is-ıdeıany ıt-mysyq tumsyǵyn tyǵyp aramdaǵan astaı qylyp qunyn ketiresiń. Biz komanda bergende ony laqtyryp tastap, ózgesin aıtyp bajyldaısyń. Opshym, túrli nárseler aıtyp halyqty «Ah, oh!» degizip tań qaldyrar «shoýmen» bolasyń, biraq jurtty eshbir iske bastamaısyń. Uqtyń ba?

– E-e, ıá, ıá, endi uqtym, – dep yrjalańdady Múhtar Shahanov

– Aıtpaqshy, álgi komıssııany qurǵanda da «atpen júris» jasaýymyz kerek, to-est,  sezik týmaý úshin komıssııa tóraǵasy etip ázirge ózge bir depýtatty taǵaıyndaı turalyq. Kóp ótpeı bir syltaýmen ony bosatyp, óziń tóraǵa bolasyń ǵoı, – dedi Gorbachev Shahanovqa. – Al kúdiktengenderge: «Aral jaıyn aıtamyn» dep Gorbachevti aldap sóz aldym» deı sal.

Osy sát Nazarbaevqa Shahanovtan ósh alýdyń reti keldi-aý degen oı sap etip: – Iá, ıá, kúdik týmaý úshin men jurttyń kózinshe «KSRO basshysyn aldap» Jeltoqsan týraly sóılegen myna Aldarkóse-Shahanovty shapalaqpen jaqtan bir osyp ótsem qaıtedi, á? – dedi.

– E, sóıtseń – sóıt! – dep kúldi eki máskeýlik.

– Sonymen, bári kelisildi. Endeshe kettik sıez zalyna! – dep Gorbachev orynan turdy.

Jazǵan – Jeltoqsan kóterilisiniń shyndyǵyn «O dúnıede» kórip jatqan aqyndaryń Muqaǵalı Maqataev.

Osy jazylǵannyń shyndyǵyn myna derekter rastaıdy:

  1. 1986 j. Máskeýdegi stýdent Erbol Baıjarqynovtyń suqbatynan: «Petıııamyzdy daıarlap, men shyǵyp oqyp beretin boldym. Qaǵazymdy alyp mıkrofonǵa jettim. Evtýshenko qolymdaǵy qaǵazdy kórgen soń shoshyp ketti. Muhtar aǵamyzda ún joq. Sosyn álgi qaǵazdyń kózin qurtyp, basqasha qımyldaýǵa kóshtik. Gúl ápergen bolyp, Muhańa barýdy sheshtim. Sodan, Muhtar aǵaıǵa gúldi berip turyp: «Aǵa, bir-aq suraq qoıaıyn!» – dedim. Ol qolymdy qysyp alyp:  «Baýyrym, baýyrym! Bárin bilem. Aıtpaı-aq, suramaı-aq qoı! Keshti buzbashy, jarqynym!» - dep sahnadan túsirip jiberdi» («Qazaq ádebıeti», 27.01.2006);
  2. M.Shahanov, «Jeltoqsan epopeıasy» kitaby: «1986 jyly Máskeýde meniń poezııa keshimdi ótkizý jaıly áńgime júre bastady. Ol kezde A.Fadeev atyndaǵy Ádebıetshiler úıiniń úlken zaly ileýde bireý bolmasa, ult respýblıkalary ókilderine tıe bermeıtin» (51 b.).
  3. D.Áshimbaev, «Kto est kto v Kazahstane» enıklopedııasynyń bas redaktory, M.Shahanov jaıynda: «Ilı vot est ý nas odın poet. Nedavno ego dovolno spravedlıvo nazvalı “professıonalnym patrıotom”. Vrode by kak s pelenok boretsıa za sohrannost ıazyka, kýltýry, tradııı. Kosmopolıtov ne jalýet, mankýrtov razoblachaet - ne chelovek, a pesnıa. No prı etom eto tot samyı tovarı, kotoryı s trıbýny XVI sezda komsomola Kazahstana v marte 1987 goda vozmýenno rasskazyval sledýıýee: “Obrazovalsıa novyı tıp molodyh lıýdeı, kotoryh ıa nazyvaıý ýslovno lıýdmı bez korneı. Mne prıshlos besedovat s ýchastnıkamı dekabrskıh sobytıı. I te, s kem ıa govorıl, obnarýjılı prımıtıvnoe znanıe rodnogo ıazyka, rodnoı lıteratýry, obychaev, ıstorıı ı kýltýry. I vot onı-to, podstrekaemye karerıstamı ı vlastolıýbamı, vzıalı na sebıa smelost govorıt ot ımenı naroda!” («Vremıa» gazeti, 11.02. 2010. Kto k nam s dobrom prıdet - ot dobra ı pogıbnet; 16.12.2010, «Krah operaıı «pereemnık»).
  4. M.Shahanov óleńi, 1990 j.: «Jeltoqsanda shyndyq jyryn shyrqaımyn dep sharq urdyń...Saǵan japqan sol jalany estip únsiz turǵansha, Kereń bolyp qalmady eken nege meniń qulaǵym!»
  5. J.Kýanyshalın: «M.Shahanov v 1990 godý samolıchno nakleıl na býmagý ız vyrezannyh gazetnyh býkv ýstrashaıýıı tekst: «M.Shahanov! Kak tolko podnımesh trýpy – ýmresh sovsem ot drýgogo povoda!» ı podnıal s ego pomoıý vselenskıı haı-vaı v SMI ob «ýgroze» so storony «neızvestnyh lı». V gazete «Jeltoksan» ot 1993 goda on byl polnostıý razoblachen v etoı postydnoı mahınaıı» (Internet 29.12.2009.).
  6. M.Shahanovtyń osy baıbalamyna H. Qoja-Ahmettiń: «M.Shahanov! Eslı ne podnımesh trýpy – ýmresh sovsem ot drýgogo povoda!» dep parodııa jazǵanyn oqyp jazýshy M.Qulkenov: «Aı,Haseke, muny da bilip qoıypsyz-aý! Shynymenen de, sol hatty Muhtar Shahanov, men jáne marqum Murathan Túıebaev úsheýimiz kabınet esigin ishten jaýyp alyp qurastyrǵan edik», – depti.
  7. Iz «Otkrytogo pısma» M.Shahanova Predsedatelıý KGB SSSR V.A Krıýchkový: «Ob ýgrozah v moı adres po telefoný ıa stavıl v svoe vremıa v ızvestnost KGB, MVD, prokýratýrý respýblıkı... No poıavılıs novye fakty, kotorye daıýt mne povod trevojıtsıa za býdýee. Neskolko dneı tomý nazad ıa polýchıl ýgrojaıýee anonımnoe pısmo, smontırovannoe ız gazetnyh býkv» (10.05.1990).
  8. N.Nazarbaev 1986 j. Jeltoqsan kóterilisi týraly: «Srazý je posle sobytıı dekabrıa 1986 goda v Alma-Ate, sprovoırovannyh naıonalıstıcheskı nastroennymı elementamı, rýkovodstvo respýblıkı, mestnye organy vlastı sýmelı vzıat ınııatıvý v svoı rýkı» (Kazahstanskaıa pravda», 21.10.1989).
  9. N.Nazarbaev: «Kakıe tragıcheskıe sobytııa? Po-moemý, nelzıa schıtat, chto eto bylo mırnaıa demonstraııa. Samoe nastoıaee hýlıganstvo bylo 18 chısla» («Ekspress-hronıka» gazeti, 15.12.1990);
  10. N.Nazarbaev, «Ádilettiń aq joly» kitabynan: «Alańǵa jınalǵan halyq qalaǵa qaraı bet alǵan kezde men tap osyndaı tańdaýdyń aldynda turǵanymdy túsindim: ne batyl qylyq kórsetýge bel býýym kerek, ne Ortalyq Komıtettiń úıine jaıbaraqat qaıtyp barýym kerek. Munyń ekinshisi maǵan halyqqa keshirilmes satqyndyq jasaý bolyp kórindi – óıtkeni olardyń isi ádil edi! Men kolonnanyń aldynda halyqpen birge kete bardym!»;
  11. Hasen Qoja-Ahmet («Golos Respýblıkı» gazeti,16.12.2011): «V to vremıa ıa rabotal mýzykalnym redaktorom na Kazahskom televıdenıı. Kogda ıa zashel v redakııý kollegı skazalı, chto lıýdı ý trıbýn vystýpaıýt protıv naznachenııa Kolbına. Togda ıa predlojıl proverıt, deıstvıtelno lı eto tak. My vyshlı vtroem – mýzykalnyı redaktor Jarkyn Shakerım, rejısser Ersaın ı ıa. Oboshlı etıh lıýdeı ı vyshlı na trıbýný. Na chasah bylo 9.30 Vot seıchas govorıat, chto vosstanıe nachala molodej.Mne togda 38 let bylo. Tak znaete, osnovnaıa massa stoıaıh ý trıbýn lıýdeı byla v vozraste 45-50. Prıchem stoıalı onı ýje s transparantamı. Za odný noch v to sovetskoe vremıa taına ot KGB nevozmojno bylo organızovat takýıý grýppý lıýdeı, napısat stolko transparantov. Nýjna byla kak mınımým pomo gosýdarstvennyh strýktýr»;
  12. M.Shahanov, «Jeltoqsan epopeıasy» kitaby: «KSRO halyq depýtattarynyń I-sıezine kelgenimizge 16-shy táýlikke aıaq basty. Belgili Grýzın rejısseri E.Shengelııanyń 1989 j. 9-sáýirde Tbılısıde bolǵan qandy oqıǵany, armıan sýretshisi G.Igıtıannyń Sýmǵaıt shıelinisin, Prıbaltıka respýblıkalary ókilderiniń «Molotov-Rıbbentrop» paktisine baılanysty problemany kóterýi depýtattar arasynda daý-damaıǵa toly kereǵar pikir talasyn týdyrdy. Biraq áli birde-bir depýtat 1986 jylǵy Almatydaǵy  Jeltoqsan oqıǵasyn aýzyna alǵan joq» (392 b.).
  13. 10. 21.06.2012 j. Almaty qalasy Bostandyq aýd. Sotyna aryzdan: «Buzyq pıǵyldy keıbir jandar ózderin «jeltoqsandyqpyz» dep jarııalap, materıaldyq paıda tabý jolyna túskeni anyqtalynyp.otyr.Olar:
    1). Júnis Gúlbahram Esmuratqyzy – 4 túrli jalǵan qujat jasap, «Qýǵyn-súrgin qurbany» retinde «QR táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy» medalin, Almaty q. ákimdiginen 2 bólmeli páter,t..b. zattaı syılyqtar alǵan, «Jeltoqsan» degen uıym quryp otyr...

2). Bosmanova Úmit – 1986 j. 18 jeltoqsan kúni Baskıim fabrıkasynda isteıtin bes qyz alańda ustalyp, eh jınalysy kepildikke almaq bolǵanda: «Mundaı buzaqylardy sottatý kerek!» – dep, isterdi sotqa tapsyrýǵa yqpal jasaǵan. Sóıtip bes qyz 2-3 jyl merzimderge sottalǵan. Buǵan qosa ol tergeýshiler tapsyrysymen osy qyzdarǵa: «Eger myna fotodaǵy kisige (Hasen Qoja-Ahmetke) jala japsańdar, sottalmaısyńdar»,- dep, satqyndyq jasaýǵa úgittegen. Endi Ú.Bosmanova «Jeltoqsan jalaýy» degen uıymdy tirketip, «jeltoqsandyq» retinde úkimetten zattaı syılyqtar, «Táýelsizdiktiń 20 jyldyǵy» medalin, t.b. syılyqtar alyp keledi.

3). ÁljanovTólegen – 1986 jyly mılıııa kapıtany bolǵan ol 17-18 jeltoqsanda Almaty alańyna vzvod basqaryp baryp, halyqty sabaǵany úshin «Qurmet gramotasymen» marapattalǵan. 1990 j. «Shahanov komıssııasyna» qatysý arqyly ózin «jeltoqsanshy» dep jarııalap, «Jeltoqsan jańǵyryǵy» degen uıym tirketti. Sodan beri BAQ arqyly, oqý oryndaryna baryp jastarǵa «patrıottyq tárbıe berý» áńgimelerin aıtyp júr.

4). Shahanov Muhtar – 1986 jyldyń Jeltoqsan kóterilisi kúnderi Máskeýde aqyndyq keshin ótkizip júrgen. Stýdent E.Baıjarqynov Almatydaǵy qan-josa qyrǵyn týraly habarlamaq bolǵanda M.Shahanov: «Keshimdi buzady!» - dep, ony KGB-ǵa ustattyryp jibergen. Úsh jyldan soń ózgerip, «jeltoqsandyqtardy qorǵaýshy» bola qalǵan. Biraq olardy «KGB-niń agentteri bolǵan» dep ósek taratyp, al ózin jarnamalap, kóterilisti shapan kııý, as jeýdiń «Shahanov-shoýyna» aınaldyryp, «zerttep, sheship» keledi...(Aryzdardy QR sottary qaraýdan bas tartty).

1.QR Jazýshylar odaǵynyń 12.03.2018 j. Quryltaıynda sóz alǵan aqyn Muhtar Shahanov Nurlan Orazalındi “Qorazalın” dep atady: «Orazalın ulttyq múddege kelgenda Qorazalın bolmady. Taýyqálın, Shójalınniń deńgeıinde samǵady». «Uıqasty men de sizge aıtaıyn, Maǵan eki, úsh jyl buryn hat keldi. “Shahanov, Shakalov” degen. Sizder eldi syılańyzdar, aǵaıyn. Meniń ákemde, meniń atamda eshqaısyńyzdyń sharýalaryńyz bolmasyn». – dedi Nurlan Orazalın (Qamshy.kz aqparat agenttigi).

2.«Muhtar Shahanovtyń ult qaıratkerlerine qatysty málimdemesi kópti eleń etkizdi. Aqyn Muqaǵalı Maqataevty «Juqaǵalı Buqataev» dep, Maǵjannyń ólimine Muhtar Áýezovtiń de kinási bar dep keltirgen jyrlaryn jarııalady. Al, Jambyl Jabaev Stalınniń týflıin jalaǵan deıdi. Kópshilik bolsa, Shahanovtyń arýaqtardy bulaısha qorlaýy durys emes degen pikirde. Shahanovtyń málimdemesin aýyr qabyldaǵandardyń biri - Maqataevtyń kelini Baqytgúl Aıdarova. Ol atasyn Muhtar Shahanovtyń «ult týraly, til týraly ún qatpady» degenimen esh kelispeıdi. 1990 j. M.Shahanovtyń senimdi kómekshisi bolǵan jeltoqsandyq Erlan Dekelbaev: «Jalǵyz Muqaǵalı emes, Jambyl emes, biraz jeltoqsanshylarǵa da tıisetin boldy. Meni satqyn qyldy, Hasen Qoja-Ahmetti «kgbshnık» qyldy. Basqalardy taǵy birdeńe qyldy. Ne dáleli joq, biz túsinbeı jatyrmyz Muhtar aǵany!»( 31 telearna.Informbıýro,03.04.2018:).

3.H.Qoja-Ahmet: «Bul sózderdi M.Shahanov ózin «kúresker jeke-batyr» etpekke kúshenip tolǵatyp-týyp jatyr. Al men 1970 jyldary táýelsizdik, til, ekologııa máselelerin jazyp sottalyp júrgende M.Shahanov ózi qaıda boldy?! «800 jazýshynyń 8-i ǵana kúresker» deıdi Shahanov. Al qazir de men oǵan «birge kúreseıik» desem, jolamaı, jolatpaı qashatyn ózi ǵoı. Ólgenderdi synaǵannan qazirgi halyqqa ne paıda? M.Shahanov, myqty bolsa, búgingi «tiri ólikter» kimniń«týflıin jalap júrgenin» ashyq nege aıtpaıdy?


Hasen Qoja-Ahmet,

"Adyrna" ulttyq portaly

Pikirler