ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ تۋرالى: "العا دامۋ ءۇشىن، تاريحتى بىلەيىك!"

2268
Adyrna.kz Telegram

قازاق حالقى ەڭ باي، مادەنيەتتى، وركەنيەتتى، تۇعىرى بيىك، بەيبىت تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءبىرى. قازىرگى تاڭدا تۇركى حالقى 300 ميلليوننان استام. بۇل دەگەنىمىز الەمدەگى تاريح پەن مادەنيەتكە وزىندىك ايقىن ورنىن قالدىرعان 17 يمپەريا مەن جۇزدەگەن مەملەكەتتىڭ تاريحى. تۇركى تىلدەس حالىقتار قاتارىنا سوناۋ عۇن يمپەرياسىنان باستاپ تۇرىك قاعاناتىن، وسمان يمپەرياسىن، قازاق حاندىعىن جانە تاعى باسقالارىن جاتقىزا الامىز.

باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، وزدەرىنىڭ جەكە مادەنيەتى مەن ءتىلىن قالىپتاستىرىپ، بولەك مەملەكەت رەتىندە العاش ءبولىنىپ شىققان شۋمەرلىكتەر  ەكەنىن بىلەسىز بە؟ وسى تەوريانى ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن بىرگە زەرتتەپ، زەردەلەپ، تاريحىمىزدىڭ جاڭا قىرىن تانىتقان عالىم، جۋرناليست – ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ ەدى.

قوستاناي وبلىسى امانگەلدى اۋدانى ەگىندىساي اۋىلىنىڭ تۋماسى جازۋشى، جۋرناليست، پەداگوگ، تاريح عالىمدارىنىڭ كانديداتى – ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ ءوزىنىڭ تاريحي ءومىر جولىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، كىتاپ پەن باسپا ءىسىن، ديزاين مەن ونەر كۋرستارىن زەرتتەگەن عالىم. ءابىلفايىز اتامىز ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن جۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ، ەڭبەك جولىن قازىرگى «ۇلان» گازەتىنەن باستايدى.

رەداكتسيادا ادەبي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسىن باستاپ، رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە دەيىن كوتەرىلىپ، ادال ەڭبەگى ءۇشىن جوعارى باعالانادى. ودان كەيىنگى جىلدارى قازىرگى «جاس الاش» گازەتىنىڭ كوركەمدەپ، بيىكتەۋىنە ءوز ۇلەسىن قوستى. 1965 جىلى قارا شاڭىراققا قايتا ورالىپ، مىڭداعان شاكىرتتەرگە ۇستازدىق ەتەدى. «ءسويتىپ جۋرناليستتىك-قالامگەر، جۋرناليستتىك-ۇستازدىق ءومىر جولىنان ءوتتىم» دەيدى ءوزىنىڭ شىعارمالارىنىڭ بىرىندە. كەيىن 1972 جىلى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولىپ، 1990 جىلى ديسسەرتاتسياسىن قورعاماي-اق موسكۆاداعى ۆاك (ۆىسشايا اتتەستاتسيوننايا كوميسسيا مينيسترەستۆا وبرازوۆانيا ي ناۋكي رف) عالىم اتاعىن بەرەدى.

ەتكەن ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن قازاق كسر كوميتەتىنەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەتىنە ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى» جانە «ەڭبەك ارداگەرى» اتتى 2 ماراپات الادى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 50 جىلدىعىنا وراي، «تىڭ، تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» مەدالىمەن ماراپاتتالعان. جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولعان. سونىمەن، بار عۇمىرىن قازاق مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ دامۋىنا جۇمساعان ءابىلفايىز اتامىزداي تۇلعانى ومىرلىك ەستە ساقتاپ، جانە ەڭبەكتەرىن بولاشاققا ناقىشتاپ جۇرەمىز.

ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ اتامىزدىڭ ارتىنان 800-گە جۋىق باسىلىمدارى مەن شىعارمالارى قالدى. بارىمىزگە تانىمال «تاڭشولپان» رومانى ءوزىنىڭ سۇيىكتى جارىنا ارنالىپ جازىلعان. ال قارا شاڭىراقتا جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ساباق بەرۋى تەك قانا ستۋدەنتتەر ءۇشىن ۇزدىك تاجىريبە ەمەس، سونىمەن قاتار عىلىم ءۇشىن دە ۇلكەن پروگرەسس بولدى. فاكۋلتەتتە تەوريامەن قاتار، ماماندىقتىڭ قولدانبالى قۇپيالارىن ءتۇسىندىرىپ، اشىپ بەردى. ول باسپا جانە رەداكتسيالىق ۇدەرىسكە، گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ ماكەتىنە قاتىستى پاندەردى وقىتتى. وسى كەزدە باسپا ماماندارى ۇزدىك باعالايتىن شىعارمالارى: «قازاق پۋبليتسيستيكاسىنىڭ تاريحى»، «وچەرك پۋبليتسيستيكا جانرى رەتىندە»، «باسپا باسىلىمدارىن بەزەندىرۋ» سىندى وقۋلىقتار مەن كوپتەگەن عىلىمي ماقالالارىن جازدى.

ال تاريح عىلىمىنا ۇلكەن وزگەرىس اكەلگەن شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «شۋمەرلەر تۇركىلەرمەن تەكتەس حالىق» اتتى شىعارماسى. بۇل شىعارما بۇرىننان قالىپتاسقاپ ستەرەوتيپتى جوققا شىعارىپ، الەمگە جاڭا قىردان قاراۋعا وي سالادى. بىزگە وركەنيەت پەن مادەنيەت، ونەر مەن ءدىن باتىستان كەلدى دەيمىز. دەمەك، باتىس ەلدەرىنە جاقىن اتا-بابامىزدىڭ قانىنا ءسىڭىپ، بۇگىندە ۇيرەنگەنىمىزدى دارىپتەيمىز. وسى باتىس مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن قانىمىزعا سىڭدىرگەن سوناۋ تيگر مەن ەۆفرات وزەندەرىنىڭ جاعالاۋىندا مەكەن ەتكەن شۋمەرلىكتەر ەكەن.

«تاريحتا تۇڭعىش رەت ويلاپ تاپقان جازۋلارىنا تاڭبا رەتىندە شۋمەرلەر ءوز تۋىستارى – ءبىزدىڭ الدا اتالعان بابالارىمىزدىڭ تىرشىلىكتەرىندە بۇرىننان تابىنىپ كەلە جاتقان اي، كۇن جəنە ارقار، بۇقا سياقتى حايۋاناتتاردىڭ سيمۆولدىق بەلگى تاڭبالارىن (يەروگليفتەرىن) پايدالانعان. ءسويتىپ، اتلانتروپتاردىڭ باستاپقى نəسىلدەرى – شۋمەرلەر مەن تۋرلار تۇڭعىش بۇكىل ادامزات قولدانىسىنا ورتاق – يەروگليف جازۋىن جاسادى» دەپ العاش يەروگليفتەردى ويلاپ شىعارعان شۋمەرلىكتەر ەكەنىن انىق تۇسىندىرەدى. سونىمەن شۋمەر حالقى الەمدە تۇڭعىش بولىپ قولىنا قالام ۇستاعان حالىق.  وسى شۋمەرلىكتەردىڭ ءتىلىن نەگىزگە الا وتىرىپ، اككادتار، اسسيريالىقتار العاشقى سوزدىكتەرىن جاساعان ەكەن. «كەلە-كەلە شۋمەرلەردىڭ كونە سىنا جازۋلارىنان سەميت، فينيكي، ارامەي جازۋلارى تۋىندادى. سولاردان گرەك، پارسى جازۋلارى تۋىندادى» دەپ اقپارات بەرگەن.

سونىمەن، شۋمەرلىكتەر جازۋ وركەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، ونىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان بىردەن-ءبىر ماڭىزدى حالىق. وسى ەڭبەگىندە ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ تۇڭعىش ەپوستىق جىرى – گيلگامەش باتىر تۋرالى جىر دا وسى شۋمەرلىكتەردىكى ەكەنىن جازعان. بۇل قۇندى ەڭبەكتى، ونىمەن قوسا 20 مىڭ ساز كىتاپتى تاپقان اعىلشىن ارحەولوگ ساياحاتشىسى گەنري لەيارد ەكەنىن مالىمدەدى.

باسىندا ايتىپ وتكەندەي، تۇركىتەكتەس حالىقتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار شۋمەرلىكتەر دەدىك. وعان شىعارمانىڭ مىنا بولىگى دالەل بولا الادى: «ول زامانداردا  شۋمەرلەردىڭ وسى يمپەرياسى توڭىرەگىندە پروتو (باستاپقى) اسسير، بابىل، گرەك، ەۆرەي، كاسسيت، اري، تۋر، قىپشاق، وعىز، قارلۇق تايپالارى ءومىر سۇرگەن. بۇلاردىڭ العى ءتورت ۇلكەن وداعىنان كەيىن چيكوس، امورەي، ارامەي، اككاد، ەلاميت، اراب تايپالارى ءبولىنىپ شىعىپ، سەميت وداعى حالىقتارى بولدى دا، سوڭعى التاۋى كەيىن تۇتاس العاندا تۋر، ارعىساق اتتى باستى ەكى وداق بولىپ، ولاردان: سكيف-ساق، داي، داح، يسسيدون، ماسساگەت، سارمات، عۇن باسقا دا تايپالار ءوربىپ، تۇرىك تەكتى حالىقتار دامىدى».

شۋمەرلىكتەردىڭ تۇركىتەكتەس حالىقتىڭ باستاۋى رەتىندە تاعى ءبىر مىسال قاراستىرساق بولادى. شۋمەر جانە تۇرىك تىلىندە جەر-سۋ مەن ەلدى مەكەندەردىڭ بىردەي اتتارىنىڭ كەزدەسۋى. قازىر ءبىز كۇندەلىكتى قولدانىپ جۇرگەن جەر-سۋ اتاۋلارى بىزگە قاراپايىم بولىپ ەستىلەدى. مىسالى، ياسسا، شام، شۋ، ورحون، تيگر، ۋرۋك، ۋر، ت.س. وسى بويىنشا ءا.ىدىرىسوۆ بىلاي دەيدى: «بۇل اتالعان جەر-سۋلار، قالالار اتتارى قۇلاققا بىلاي-اق ءبىر ءتۇرلى وزدەرىنەن وزدەرى تۇركىلىك ءتىل ىڭعايىنا «بەيىمدەلىپ» ەستىلەدى. ال ولار، شىنىندا دا، سول تۇركىلەر ارقىلى əۋ باستان دا، بارا-بارا دا حالىق ارالىق اتاۋلارعا اينالعان».

«مəسەلەن، سەنار-سەڭگار، ەۆفرات-ەۆرات، تيگر-تيگر، قاپ-قاۆحاز، كاس-كاسپي، بابىل-ۆاۆيلون، ميسير-مىسىر(ەگيپەت), شام-داماسك، شاڭ-شىن (قىتاي), ماگاد–ۇندى(ۇندىستان), ەۋروپ-ەۆروپا، كىنگان-پالەستينا، اجام-يران، ءجىبىن-جاپون، داڭ-دانيا، سارانديل-شريلانكا، ۋحدان-التاي، سۆەدەن-شۆەتسيا، شۋ-شۋ، ورحون-ورحون، اناساي-ەنەسەي، وكس-امۋداريا، ياسسا-ياكسارت-سىرداريا، ازاۋ-ازوۆ، شۇبار-ارال، دينستر-دنەستر، دنوپر-دنەپر، تانايس-دون، يتيل-ەدىل، ۋرۋك-ورىك-ۇرىق، ۋر-ور، ت.ب.» دەپ وتە جاقسى مىسالدار مەن دالەلدەرمەن كوز جەتكىزگەن.

«ءتىل – تۇركىلەردىڭ، بىزدەردىڭ شۋمەرلەرمەن اعايىندىعىمىزدى ايعاقتايتىن باستى نەگىز» دەيدى، ەندى تىلدىك ۇقساستىقتارىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ. نەگىزىندە شۋمەرلىكتەر مەن بىزدەردىڭ اعايىندىعىمىزدى انىقتايتىن سوڭعى نەگىز – وسى ءتىل. بۇل نەگىزدى مىسالدار رەتىندە دالەلدەپ، كوز جەتكىزۋگە بولادى. مىسالى، شۋمەر تىلىندە «مە» دىبىسى قازاق تىلىندەگى «مەن» دەگەن ماعىنا بەرەدى. «ادا»، «ادە» - اكە، «اما» - انا، «ءتىر» - ءتىرى، «سيليك» - سۇلۋ، «ەر» - باتىر، «ءدابير» - تەمىر، «ۋدۋن» - وتىن، «ۋزۋك» - ۇزىن، ت.س.س.

سونىمەن، تۇركىتەكتەس قانداستارىمىزدىڭ ارعى تەگى قوس وزەن جاعالاۋىندا مەكەن ەتكەن شۋمەر حالقى ەكەنىن انىقتادىق. قازىرگى كۇنى كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە قولدانىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ شۋمەر حالقىنان نەگىز العانىن بىلدىك. مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ماڭىزدى بولشەك – جازۋ مەن وقۋدى دامىتىپ، ورتا ازياعا كىتاپ ونەرىن دامىتقان دا شۋمەرلىكتەر ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. قازاقتىڭ كەڭ بايتاق جەرىندەگى تاريحي جەر-سۋ، قالا اتاۋلارىنىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولعان دا وسى شۋمەرلىكتەر. تاريحقا دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتكەن ءابىلفايىز ىدىرىسوۆتىڭ تەك بۇل شىعىرماسى عانا ەمەس، وزگە دە ەڭبەكتەرى رۋحاني قورىمىزدا ەرەكشە ورىن الادى.

قورىتا كەلگەندە، تاريحتى وقي وتىرىپ، بولاشاققا ۇلكەن نىق قادام جاساپ، ەرتەڭىمىزدى تۇرعىزۋىمىز كەرەك. ءابىلفايىز ىدىرىسوۆتاي تاريحي  اتالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن باعالاپ، كەلەشەك ۇرپاققا اماناتتاۋىمىز قاجەت.  شۋمەرلىكتەردىڭ قالدىرعان مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن بولاشاققا دارىپتەپ، جاڭا قازاقستان تۇرعىزۋعا بار ۇلەسىمىزدى قوسۋىمىز كەرەك.

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى

باسپاگەرلىك-رەداكتورلىق جانە ديزاينەرلىك ونەر كافەدراسى

3 كۋرس ستۋدەنتى نازىم تۋرماگانبەتوۆا

عىلىمي جەتەكشىسى: وقىتۋشى نازەركە تلەۋباەۆا

پىكىرلەر