الاشتىڭ ايماڭداي اقىنى ماعجان جۇماباەۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا وراي حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى ونىڭ تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىنىڭ العاش رەت وزبەك تىلىندە جارىق كورۋىنە مۇرىندىق بولدى. ماعجان جۇماباەۆ ولەڭدەرىن وزبەك تىلىنە تالانتتى اقىن، بىلىكتى اۋدارماشى، قاراقالپاقستاننىڭ حالىق اقىنى مۇزاففار احماد ءتارجىمالادى. ونىڭ ماعجان شىعارماشىلىعىنان جاساعان اۋدارمالارى ەكى حالىقتىڭ ماڭگىلىك بىرلىگىن نىعايتۋعا، ءبىر انانىڭ قوس پەرزەنتى سەكىلدى تۋىسقان ەكى حالىقتىڭ ىنتىماقتاستىعىن دالەلدەۋگە قىزمەت ەتەتىنى داۋسىز. بۇل كىتاپتىڭ تۇساۋ-كەسەرى 25 ساۋىردە استاناداعى ءىىى ەۋرازيا حالىقارالىق كورمە-جارمەڭكەسى اياسىندا ءوتتى.
جەر بەتىندە جەلدەي ۇيتقىعان اقىن
وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى تۇركى الەمىنىڭ تاريحىندا ەڭ اۋىر كەزەڭدەر، ەلىن سۇيگەن ەرلەردىڭ باسىنا قاۋىپ-قاتەر توندىرگەن قارالى كۇندەر رەتىندە مورلەنىپ قالدى. وزبەكتىڭ اسىل دا ارداقتى ازاماتتارى: ابدۋللا قادىري، چۋلپان، ۋسمان ناسىر، ابدۋراۋف فيتراتتاردىڭ; قازاقتىڭ نايزاعايداي جارق ەتىپ كوزگە تۇسكەن ءبىرتۋار ارىستارى: احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ جانە تاعى باسقا كوپتەگەن شىعارماشىل، اعارتۋشى، ازاتتىقسۇيگىش حالىق كۇرەسكەرلەرىنىڭ قايعىلى دا ايانىشتى تاعدىرلارىن كوز الدىمىزعا كەلتىرەيىكشى. اتالمىش قوس حالىقتىڭ وسىناۋ وكىلدەرىنىڭ ماقسات-ارماندارى، دۇنيەتانىمدارى مەن ومىرلىك ۇستانىمدارى ءبىر نۇكتەدە توعىسىپ، ورتاق نيەت-تىلەكتەرى ءوز ۇلتى شەڭبەرىنەن شىعىپ، جالپى كۇنشىعىس مۇددەسى جولىنداعى كۇرەسكە اينالعان ۇلى تۇلعالار ەدى. سولاردىڭ اراسىنداعى كورنەكتى كۇرەسكەرلەردىڭ ءبىرى ماعجان جۇماباەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەردى وقىعانىمىزدا، سول 30-جىلدار سونشالىقتى قاتىگەز زامان بولعان ەكەن-اۋ، ءوز ۇلتىن، حالقىن سۇيگەن، ازاتتىقتى ارمان ەتكەن ءبىر زيالىنىڭ بىرگە تۋعان اعا-ىنىلەرىن، اپكە-قارىنداستارىن ءۇرىم-بۇتاعىمەن جويماق بولعان ونداي زار زاماندى ەشقاشان اقتاۋعا بولمايدى عوي دەگەن ويعا كەلەتىنىمىز زاڭدى، ارينە.
كەز كەلگەن سۇرگىن زامان ارقاشان دا حالىقتى زار قاقساتتى، ۇلتىنىڭ قۇلپىرعان گۇلدەرى – زيالى قاۋىمنىڭ جەگىقۇرتى بولىپ كەلدى. نەگىزىندە كەز كەلگەن دارمەنسىزدىك، رۋحاني ازعىندىق قاشان دا ەرلىكتى، ۇلتتىڭ العا ۇمتىلىسىن ءوزىنىڭ جاۋى دەپ ساناعان. بۇنىڭ كونە تاريحتىڭ ءوزى-اق ايعاقتايدى. ماعجان دا ءوزىنىڭ تۇلا بويىنا مۇڭ تۇنعان ءبىر ولەڭىندە بىلاي دەيدى:
الىستا اۋىر ازاپ شەككەن باۋىرىم،
قۋارعان بايشەشەكتەي كەپكەن باۋىرىم.
قاماعان قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىندا،
كول قىلىپ كوزدىڭ جاسىن توككەن باۋىرىم.
الدىڭدى اۋىر قايعى جاپقان باۋىرىم،
ومىرىڭشە جاپا كورگەن جاتتان باۋىرىم.
تۇكسيگەن، جۇرەگى تاس جاۋىز جاندار،
تىرىدەي تەرىڭ توناپ جاتقان باۋىرىم.
ماعجان ءوز شىعارماشىلىعىنان باسىنان-اق ۇلتىنىڭ بىرتۇتاستىعى، تاعدىرى، ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن ارقاشان الاڭداپ، جان كۇيدىرگەن اقىن بولاتىن. ۇلتتىڭ بىرتۇتاستىعى، ەڭ الدىمەن، ونىڭ انا تىلىنە بايلانىستى. سوندىقتان ماعجان دا قازاق ۇلتىنىڭ بىرتۇتاستىعى مەن الداعى بولاشاعىن انا ءتىلىنىڭ دامۋىنان كورەدى. ول ءوزىنىڭ انا ءتىلىن تەك ماداقتاۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، ول انا ءتىلى كەز كەلگەن ۇلتتى ساقتاپ قالادى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. «قازاق ءتىلى» دەگەن ولەڭىندە اقىن «ۇزاق ۋاقىت بويى جارىق كورمەي جاتقان تازا، تەرەڭ، كۇشتى تىلگە» – انا تىلىنە كوپ ءۇمىت ارتادى، «تاراپ كەتكەن تۇرىك بالالارىن باۋىرىڭا اق قولىڭمەن تارتا الاسىڭ سەن، ءتىلىم» دەپ، ءميلاتتىڭ بىرىگىپ، جۇدىرىق بولىپ ءتۇيىلۋى جولىندا انا تىلىنە كوپ مىندەت جۇكتەپ، قازاق تىلىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى. ماعجان بالالىق شاعىنان-اق اراب، پارسى، تۇرىك جانە ورىس تىلدەرىن جەتە ۇيرەنگەن، ءوز ءومىرى بارىسىندا بۇل تىلدەردەن كوپ مۇددە تاپقانمەن، تۇپتەپ كەلگەندە، انا تىلىندە ۇلتتىق بولمىس بار ەكەنىن ءبىر ءسات تە ۇمىتپايدى، ۇلتجاندىلىق انا تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالاتىنىنا سەنەدى.
دەسەك تە ۇلتجاندىلاردىڭ ومىرلەرى ارقاشان بىرقالىپتى، جايلى وتە بەرمەگەن. ءوز ۇلتىن ازاتتىققا شىعارۋ جولىندا كۇرەس جۇرگىزگەن اقىندارعا ارقاشان «ۇلتشىل» دەگەن تاڭبا قويىلعان. سوندىقتان دا ماعجان ولەڭدەرىندە ۇلتجاندىلىق پەن ۋايىم-مۇڭ قاتار جۇرەدى. ماعجان ءۇشىن ۇلت تاعدىرى قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا، انا ءتىلىنىڭ تاعدىرى دا سونشالىقتى ماڭىزدى. انا تىلىنەن ايىرىلۋ – ۇلتتىڭ رۋحاني جۇتاڭدىققا بەت بۇرۋى. ماعجان سول ولەڭىندە: «اسقار التاي – التىن انا ەستە جوق، باتىر، حاندار، نە دانالار ۇمىتىلدى»، – دەپ وكسىگەن كوڭىلمەن مۇڭايادى دا، ماڭگۇرتتىكتىڭ قازاق ۇلتىنا قانشالىقتى قىمباتقا تۇسكەنىن اشىنا باياندايدى. سول سەبەپتى ول انا ءتىلىنىڭ، ۇلتتىڭ تراگەدياسىن ءوزىنىڭ تراگەدياسى دەپ سانايدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ءوز ۇلتىنىڭ تاعدىرى جونىندە تولعانبايتىن اقىن اقىن ەمەس. قازاق حالقىنىڭ اباي، ىبىراي التىنسارين، شوقان ءۋاليحانوۆ سەكىلدى بىرقاتار ۇلتجاندى تۇلعالارىنىڭ العاشقى كەزەكتەگى ماقسات-مۇددەلەرى دە ۇلتتىڭ قۇدىرەتى مەن ۇلىلىعىن پاش ەتۋ، ونى اعارتۋشىلىققا قاراي جەتەلەۋ بولدى. ءوز كەزەگىندە ماعجان سول ۇلى تۇلعالاردىڭ يدەيالارىن ودان ءارى جالعاستىردى. ول بۇل مىندەتتى ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ ءاۋ باسىنان-اق تەرەڭ ۇعىنىپ، ويداعىداي كورسەتە الدى. سول قىزمەتى ءۇشىن دە مۇحتار اۋەزوۆ ماعجاندى ابايدان كەيىنگى اعارتۋشى، ۇلى شىعارماگەر رەتىندە جوعارى باعالاعان بولاتىن. بۇل – ماعجاننىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن عانا ايتىلعان ءسوز ەمەس، ماعجان ولەڭدەرى مەن داستاندارىنىڭ، وقۋلىقتارىنىڭ، جالپى بارلىق شىعارمالارىنىڭ، سونىمەن قاتار ونىڭ پەداگوگيكالىق قىزمەتىنىڭ قازاق مادەنيەتىندە جانە ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىندە يەلەيتىن ورنىن كورسەتۋدىڭ جارقىن دالەلى بولىپ تابىلادى.
ماعجان قازاق ادەبيەتىنە جاڭا اعىم اكەلگەن اقىن رەتىندە دە تانىمال. ول تۇركىتىلدى اقىندار اراسىندا ورىس جانە ەۋروپا ادەبيەتىنەن قازاق پوەزياسىنا ءسيمۆوليزمدى ەنگىزگەن الدىڭعى قاتارلى العاشقى اقىنداردىڭ ءبىرى بولدى. سيمۆوليزم – ورىس جانە ەۋروپا پوەزياسىنا جاي عانا ەلىكتەۋ ەمەس، پوەزيادا تۇركىلىك كوركەم وي-سانانىڭ جاڭارۋى، «اعاشتىڭ ار جاعىنداعى ورماندى كورە ءبىلۋ» قابىلەتىنىڭ بەلگىسى ەدى. ورىستىڭ فيلوسوف اقىنى ۆياچەسلاۆ يۆانوۆتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ماعجان ءوزىنىڭ سيمۆولدىق وبرازدارى ارقىلى «ايتىلماعان سىرلى حاتقا» مەڭزەيدى. مەڭزەۋلەر – ماعجاندى سيمۆوليست اقىن رەتىندە تاني بىلۋگە مۇمكىندىك بەرىپ قانا قالماستان، ونىڭ قازاق ادەبيەتىن ورىس جانە ەۋروپا ادەبيەتتەرىمەن بايلانىستىرعان بىلىكتى سيمۆوليست اقىن ەكەنىن دالەلدەيدى.
ەۋروپا پوەزياسىندا سيمۆوليست اقىندار شىعارماشىلىعى ناتيجەسىندە پوەزياعا فيلوسوفيالىق مازمۇن ەنگىزۋ قوزعالىسى باستالدى. ويتكەنى ولار سوزگە فيلوسوفيالىق مازمۇن جۇكتەۋ ارقىلى شىعارمانىڭ ءمان-ماڭىزىن كۇشەيتۋگە بولاتىنىن بايقادى. ولەڭنىڭ فيلوسوفيالىق مازمۇنى سوزگە باسى ءبۇتىن ءبىر تاريحتى جۇكتەۋدەن پايدا بولادى. اندرەي بەلىيدىڭ سيمۆوليست اقىنداردىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى جونىندەگى «سيمۆوليزم – الەمدى ۇعىنۋ» اتتى كىتابىندا سيمۆولدىڭ پايدا بولۋ ۇدەرىسى مەتافورانىڭ پايدا بولۋىمەن ۇندەسىپ جاتقانى ايتىلىپ: «ءسوز وبرازدى سيمۆولدى – مەتافورانى تۋعىزدى، ال مەتافورا شىن مانىندە بار دەگەندى بىلدىرگەن; ءسوز – ءميفتى تۋىنداتتى; ميف – ءدىندى، ءدىن – فيلوسوفيانى، ال فيلوسوفيا تەرميندەردى دۇنيەگە اكەلدى» دەگەن تۇجىرىم جاسالادى دا، ءسوزدىڭ استارىنداعى فيلوسوفيالىق مازمۇنعا دەيىنگى تاريحي-تانىمدىق ۇدەرىسكە سيپاتتاما بەرىلەدى. بىرنەشە ساتىدان تۇراتىن وسىناۋ تانىمدىق ۇدەرىستە ولەڭنىڭ ءپىشىنى، مازمۇنى مەن قۇنى ارتادى. اقىن ءوز پىكىرىنىڭ تۇجىرىمىن ايتپايدى، ونى تۇيىندەۋدى وقىرماننىڭ وزىنە قالدىرادى. ولەڭنىڭ ءمانى دە اقىننىڭ ءوز پىكىرىن «سوڭىنا دەيىن ايتپاۋىندا»، وقىرماندى ولەڭنىڭ «استارلى مازمۇنىن» ۇعىنۋعا شاقىرۋىندا جاتىر. پىكىرىمىزدىڭ ايعاعى رەتىندە ماعجاننىڭ «ۇلان» اتتى ولەڭىنە نازار اۋدارايىق. انا جۇرەك ءوزىنىڭ بىردەن-ءبىر سۇيەنىشى بولعان ۇلىن ەش كوزىنەن تاسا قالدىرعىسى كەلمەيدى. الدەنەگە كوڭىلى الاڭداپ جۇرگەن ۇلىنا جاستىقتىڭ ەڭ اسەم، قايتالانباس ساتتەرىن كورسەتەدى.
شەرىڭ بولسا، دومبىراڭدى ال،
دومبىراڭدى ال، ءان شىرقاپ سال.
داۋسىڭدى ەستىپ، جاس سۇلۋلار
تالىپ جۇتسىن ءتاتتى ۋلى بال، –
دەپ زارلايدى. بىراق ۇلاننىڭ دەرتى باسقا – ول «اڭعا» كەتۋگە بەل بايلاعان، «كەتپەكشىمىن اڭعا! اڭعا!» دەپ ءوزىنىڭ جانىن جاي تاپتىرماي، تىنىشتىق بەرمەي جاتقان دەرتىن ايتادى. انا جۇرەك «قانەكي، ۇلىم تۇسىنسە ەكەن» دەگەن نيەتپەن ونى جانىنان الىستاتپاۋ ءۇشىن بار دەرتىن جايىپ سالادى. دەگەنمەن ۇلدىڭ شەشىمى بەرىك! اقىرى انا جۇرەك بارشا تۇركى انالارعا ءتان ەڭ سوڭعى ءوتىنىشىن ايتادى: ۇل – انانىڭ بىردەن-ءبىر تىرەگى، قارتايعاندا مەدەت بولار سۇيەنىشى، كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى. ايتسە دە انا جۇرەك «جانىمنان كەتپەشى!» دەپ ۇلىنا قانشا جالىنسا دا، ءوتىنىشى جاۋاپسىز قالدى. «كەتپەكشىمىن اڭعا! اڭعا!» ۇلاننىڭ قاتاڭ شەشىمى انانىڭ جالىنىپ-جالبارىنۋىنان ۇستەم كەلدى. ەگەر جايباراقات ويلاپ، تاۋەلسىز كوزقاراس تۇرعىسىنان تالداساق، بۇلاي بولماۋعا ءتيىس ەدى. ويتكەنى انا – ۇلدىڭ بىردەن-ءبىر اۋليەسى، ونى جارىق دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى جان عوي! سولاي دەسەك تە، ۇلاننىڭ «اڭ اۋلاۋ» شەشىمى انانىڭ جالىنىپ-جالبارىنۋلارىنان جوعارى تۇردى. ۇلان ءۇشىن «اڭعا شىعۋمەن» سالىستىرعاندا مال-مۇلىك تە، جار مەن تۋىس تا ەشقانداي ءرول وينامايتىن ەدى. ناعىز تۇركىلىك ەرلىك وسى ەمەس پە!..
كەتىپ بارا جاتقانىندا،
جاۋ كەز كەلدى جالعىز جانعا.
نايزالاستى، قىلىشتاستى،-
ۇلان ءولدى باتىپ قانعا،
تىنىشتىق تاپتى اساۋ جان دا.
ماعجاننىڭ بۇل ولەڭدى جازۋداعى ماقساتى «اڭ» سيمۆولى ارقىلى جاۋعا قارسى كۇرەسۋ، قاس دۇشپاننىڭ سوققىسىن تويتارۋ، قارسىلاستىڭ ارام پيعىلدى جوسپارلارىن جويۋ بولاتىن. ول سيمۆولدىق «اڭ» وبرازىن پايدالانا وتىرىپ، ۇلكەن الەۋمەتتىك ماقساتتى كوزدەدى. نەگىزگى ماقساتقا قول جەتكىزۋ اقىننىڭ سيمۆولدىق «اڭ» وبرازى استارىنداعى فيلوسوفيالىق ۇعىمىن ناقتىلاندىرادى.
ماعجاننىڭ ورىس جانە ەۋروپا پوەزياسىنداعى ءسيمۆوليزمدى ءوز شىعارماشىلىعىنا دارىتۋى كەزدەيسوقتىق ياكي داستۇرلەرگە ەلىكتەۋ ەمەس، ەسكى دۇنيەتانىمدا كەڭ ورىن العان قالىپتاردان (ستەرەوتيپتەردەن) باس تارتۋدىڭ ناتيجەسى ەدى. شىعارماگەرلەر ءۇشىن جاڭالىق جاساۋدى قالاۋدىڭ جالعىز ءوزى جەتكىلىكسىز، سونىمەن قاتار تەرەڭ ءبىلىم، ءبىرىنشى كەزەكتە ەرىنبەي ىزدەنۋ وتە-موتە قاجەت. ورىستىڭ سيمۆوليست اقىنى ۆ.بيريۋسوۆ باسقارعان ماسكەۋ ادەبيەت ينستيتۋتىندا وقىعان جىلدارىندا (1923 – 1926) ماعجان شىعارماشىلىعىندا شۇعىل وزگەرىستەر ورىن الدى. ول قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا ارناعا تۇسۋىنە سالماقتى ۇلەس قوستى. بۇل ونىڭ سول كەزەڭدە جازعان ولەڭدەرىنەن ايقىن كورىنىپ تۇر. سيمۆوليست اقىنداردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، شىعارماشىلىق – استارلى مازمۇندى ينتۋيتسيالى تۇردە ۇعىنۋ. استارلى مازمۇن تەك شىعارماگەردىڭ وزىنە، ونىڭ جەكە شىعارماشىلىعىنا عانا ءتان. ماعجاننىڭ «مەشىت پەن اباقتى» ولەڭى بۇعان جارقىن مىسال بولا الادى. اقىننىڭ ايتۋىنا وراي، ادام بالاسىن اباقتىعا جابۋعا، قيناۋ مەن ازاپتاۋلارعا سالۋ مۇمكىن. بىراق وي-سانانى ەشقاشان قاماي المايسىڭ، ونى قيناپ، ازاپتاۋ دا مۇمكىن ەمەس. ونىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونشالىق، ول ۇشى-قيىرسىز ولكەلەردى ارالاپ، كوككە بويلاپ ۇشىپ جۇرە بەرەدى، ال اباقتىدا جاتقان تۇتقىن ادامزاتقا ازاتتىق كۇيىن ارنايدى، بۇكىل ادامزاتقا ارناپ تاۋەلسىزدىك ءانىن سالادى...
ەسالاڭ! قيال قايدا؟.. قيال كەزبەك،
جيھاندا اق قاناتپەن ىلعي جۇزبەك.
جەردەگى جارى - «جاندى» جۇباتۋعا،
توقتاۋسىز كوك ۇنىنەن اندەر تىزبەك.
ماعجاننىڭ بۇنداي ءسيمۆوليزمى تەك قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى حالىقتارى ادەبيەتىندە وزىنە ءتان، قايتالانباس قۇبىلىس بولدى. بارلىق كەزەڭدەردىڭ وزىندىك پوەزياسى بولعانى سياقتى، ماعجان جۇماباەۆ 20-30 جىلداردىڭ پوەزياسىنا جالىندى ىرگەتاس قالادى دەسەك، جاڭىلىسپايتىن شىعارمىز. ماعجان ءوز زامانىنىڭ جالىنداپ تۇرعان وت جۇرەكتى اقىنى ەدى دەسەك تە، بۇنىڭ اقيقاتتىعىنا شەك كەلتىرمەيمىز. ماعجان ءومىر سۇرگەن زاماندا كەڭ تاراعان «ەۋروپانىڭ داعدارىسى» اتتى شىعارمانىڭ اۆتورى وسۆالد شپەنگلەر بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «ءبىرتۋار تۇلعالار ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەنشە جالىنداپ بارىپ سونەتىن جەكە ءومىردىڭ شىعارماشىلىق قۇدىرەتىن، قاسيەتتى ۇشقىندى ءوز بويىنا دارىتىپ وتىرادى دا، عاسىرلار وتكەندە بىردەن لاپ ەتەدى.»
ماعجان جۇماباەۆ 1922 جىلدىڭ قاراشا ايىندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن تاشكەنتكە كوشىپ كەلدى. بۇل كەزدە تاشكەنتتە «الاشوردا» پارتياسىنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرى، ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ كوپتەگەن زيالىلارى بار ەدى. ولار بۇل جەردە، ءبىر جاعىنان، قۋعىن-سۇرگىننەن جان ساقتاسا، ەكىنشى جاعىنان، ولاردىڭ شىعارماشىلىق جانە رۋحاني تۇرعىدان كەمەلدەنۋىنە مۇمكىندىكتەر جەتكىلىكتى بولاتىن. جاستايىنان-اق اراب، پارسى، تۇرىك جانە ورىس تىلدەرىن جەتە ۇيرەنگەن ماعجاننىڭ تاشكەنتتەگى ەكى جىلدىق ءومىرى ايتارلىقتاي جەمىستى ءوتتى، ول بۇل جەردە تىنىمسىز ىزدەنۋمەن بولدى.
ماعجان تاشكەنتتەگى قازاق-قىرعىز اعارتۋ ينستيتۋتىندا ساباق بەردى، سونىمەن قاتار «اق جول» گازەتىمەن جانە «سانا»، «شولپان» جۋرنالدارىمەن تۇراقتى قارىم-قاتىناس جاسادى. ول ورتا ازيانىڭ، سونىڭ ىشىندە تۇركىستاننىڭ تاريحىمەن تەرەڭىرەك تانىستى، اسىرەسە سايىپقىران ءامىر تەمىردىڭ ءومىرى ونىڭ قاتتى قىزىعۋشىلىعىن وياتتى. سايىپقىراننىڭ تەگەۋرىندى ءارى ەرلىك پەن باتىرلىققا تولى ءومىرى، جيھانكەزدىگى اقىندى ەرەكشە شابىتتاندىرىپ، قيالىنا قانات ءبىتىردى. ماعجان ءامىر تەمىر بەينەسىنەن ناعىز تۇركى وتانشىلدىعىن كوردى، سول سەبەپتى وعان ارناپ ولەڭ جازدى. ول ءوزىنىڭ «سايىپقىراننىڭ ءسوزى» اتتى ولەڭىندە ءامىر تەمىردى تەك ماداقتاپ قانا قويعان جوق، ىزدەنىمپاز اقىن رەتىندە وتكەنمەن بايلانىستى بۇتىندەي ۇزبەي، وتكەننىڭ ەڭ ۇزدىك داستۇرلەرىن جاڭا مازمۇنمەن تىكتەگەنى، وتكەندى توزىپ كەتۋدەن ساقتاعانى، شىعىستىق رۋحتاعى ولەڭىنە باتىس جانە ورىس پوەزياسىنىڭ ءسيمۆوليزمىن دارىتقانى، ءامىر تەمىر وبرازىن وقىرمانعا جاڭا سيپاتپەن جەتكىزگەنى، وتكەننىڭ داستۇرلەرىنە جاڭاشا ءتۇر بەرىپ، تىڭ مازمۇنمەن بايىتقانى – ماعجاننىڭ اسقان شەبەرلىگى، ءىرى ۇتىسى بولدى. ول بۇل ولەڭىندە دە سيمۆوليست اقىندارشا «ارعى دۇنيەگە» نازار سالدى، ناعىز شىنشىل يدەيالاردى سول دۇنيەدەن ىزدەدى. «الاقانداي جەردىڭ تاڭىرلەرىنىڭ كوپتىگى – ۇلكەن قايعى» كەلتىرەتىنىن اشىنا ايتادى اقىن. ءتاڭىردىڭ سيمۆولدىق وبرازى مىسالىندا جەر بەتىن بولشەكتەپ ءبولىپ الۋعا ۇمتىلىپ جاتقان الەمدىك بيلەۋشىلەردى سيپاتتايدى. ەجەلگى تۇركىلەردىڭ تاڭىرگە تابىنۋىن، بارشا تىرشىلىك يەلەرىنىڭ جاراتۋشىسى ءارى بيلەۋشىسى ءتاڭىر ەكەندىگىن ماعجان ءوز وقىرمانىنا جەتكىزە بىلەدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ماعجاننىڭ باسقا ۇلكەن ماقساتى بار بولاتىن، ول وتە تاماشا سالىستىرۋ ارقىلى ءوز ماقساتىن بارشاعا ايان ەتەدى: كوك جۇزىندە ءبىر ءتاڭىر بيلەۋشى بولسا، جەر بەتىندەگى دارا بيلەۋشى – ءامىر تەمىر. باسقا ەشكىم دە ەمەس! مىنە، بۇل – ماعجاننىڭ دۇنيەتانىمىنان تۋعان تۇجىرىم. سونىمەن قاتار ماعجان ءامىر تەمىردىڭ باسقا بيلەۋشىلەردەن ەرەك ابزال جاقتارىن دا تىلگە الادى.ياعني:
كوك ءتاڭىرىسى – ءتاڭىرىنىڭ
تۇقىمى جوق، زاتى جوق.
جەر ءتاڭىرىسى تەمىردىڭ
تۇقىمى – تۇرىك، زاتى – وت!
ماعجان بۇل ولەڭ جولدارى ارقىلى سايىپقىراننىڭ قۇدىرەتى مەن ۇلىلىعىنا شەك كەلتىرمەيتىنىن بىلدىرەدى. اقىننىڭ بۇل سالىستىرۋى – تەك ءامىر تەمىردى كوككە كوتەرىپ، ماداقتاۋ ءۇشىن عانا ايتىلماعان، بۇل تۇركى بيلەۋشىلەردىڭ تاريحتاعى ۇلى رولىنە بەرىلگەن شىنايى باعا ەدى.
ماعجان جۇماباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنداعى وزىنە ءتان ەرەكشە سيپاتتاردىڭ تاعى ءبىرى – شىعىس جانە باتىس حالىقتارىنىڭ رۋحاني دامۋىنداعى ەكى اعىمدى ءوز بويىنا دارىتا الۋى. وسى تۇرعىدان العاندا، ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ماعجانمەن زامانداس اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىنان باتىستىڭ ىقپالىن ايقىن كورۋگە بولادى. ماعجان شىعارماشىلىعىنان باتىستىق تاقىرىپتار، يدەيالار مەن وبرازدار جۇيەسى انىق بايقالادى. قازاق ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى ماعجان شىعارماشىلىعى مىسالىندا ورىس جانە ەۋروپا پوەزياسى ارقىلى كىرىپ كەلگەن سيمۆولدىق وبرازداردان باسقا رامىزدىك بەلگىلەر جونىندە بىرقاتار جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرعان. ءبىزدىڭ باقىلاۋلارىمىزعا قاراعاندا، ماعجان جۇماباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىن تەك قازاق ادەبيەتى شەڭبەرىندە عانا ەمەس، ورتا ازيا پوەزياسى كونتەكسىندە زەرتتەپ-ۇيرەنۋ قاجەت سياقتى. بۇنى ونىڭ شىعارماشىلىعىنداعى تاقىرىپتار مەن يدەيالار، وبرازدار جۇيەسىنىڭ وزبەك پوەزياسىمەن ۇندەستىگى دە دالەلدەپ تۇر. وسى ورايدا ماعجاننىڭ ورىس ادەبيەتىن ۇتىمدى پايدالانعانىن «زامانىمىز اقىنى» ولەڭىنەن اڭعارۋعا بولادى:
تەرەزەگە قارايمىن،
قارىنداشتى جالايمىن.
كەلتىرەم دەپ ولشەۋگە،
سوزدەردى ىشتەن سانايمىن.
باسقاعا مويىن بۇرمايمىن،
بىتىرمەي جازىپ، تۇرمايمىن.
He كەرەك، جۇرت سەزبەيدى،-
اقىرىن فەتتەن ۇرلايمىن...
ماعجان بۇل ولەڭىندە ورىس اقىنى افاناسي افاناسەۆيچ فەتتىڭ (1820-1892) شىعارماشىلىعىنداعى سول كەزەڭنىڭ جاڭا فيلوسوفيالىق اعىمى – پراگماتيزمنەن شابىت العانىن نۇسقاپ وتىر. ا.فەتتىڭ جەكە باسى مەن شىعارماشىلىعىن بار بولمىسىمەن ءبىلدىرىپ تۇراتىن پسيحولوگياسى، سونىڭ ىشىندە وي-سەزىمدەرى، ماقساتتارى ماعجانعا قالاي اسەر ەتكەنىن، جالپى فەتتىڭ ومىردەن تۋرا جولدى تابۋ ءۇشىن ولەڭدەرىندە يشارا جاساعان پراگماتيزمى، ياعني ءىس-ارەكەتتەرى ماعجان ءۇشىن دە جولباسشى بولعانىن ءبىلۋ قيىن ەمەس.
ماعجان – تۇركولوگ عالىم. ونىڭ تاشكەنتتە وتكىزگەن ەكى جىلى تۇركولوگيا سالاسىندا كوپتەگەن ماقالالار جازۋمەن قاتار، كونە تۇركىستاندى جانە تۇركى ەلىن بۇكىل بولمىسىمەن كورسەتكەن ولەڭدەر جازۋمەن دە ءوتتى. ونىڭ «تۇركىستان»، «الىستاعى باۋىرىما»، «سايىپقىراننىڭ ءسوزى»، «ورال تاۋى»، «تەز جەتەم» سەكىلدى ولەڭدەرىنەن، ماقالالار توبىنان قۇرالعان شىعارماشىلىعىنا كۋا بولا وتىرىپ، ورتا ازيادا تۇركولوگيانىڭ ىرگەتاسىن قالاعانداردىڭ ءبىرى – ماعجان جۇماباەۆ ەدى دەۋگە تولىق قۇقىلىمىز. ءفۋزۋليدىڭ: «ولەڭ عىلىمنىڭ نەگىزىنە قۇرىلادى»، – دەگەن ايشىقتى ءسوزىن ماعجاننىڭ جوعارىدا تىلگە الىنعان ولەڭدەرى مىسالىنان ايقىن كورۋگە بولادى. تەك باستان كەشكەندەردى جالاڭ بايانداۋ اقىنعا ۇلكەن اقىندار قاتارىنان كورىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. ماعجان ەجەلگى تۇركىلەر مەملەكەتىنىڭ تاريحىن، بۇل حالىقتاردىڭ باسىنان وتكەن تالاي تاۋقىمەتتەر مەن بۇرالاڭ جولداردى جاقسى بىلەدى. ول تەك قالامى قارىمدى، تىنىسى كەڭ اقىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تەرەڭ ءبىلىمدى تاريحشى عالىم ەكەندىگىن ءوز ولەڭدەرى ارقىلى كورسەتە العان. اقىن شىعارماشىلىعىنداعى قايتالانباس وبرازدار، وتاننىڭ جارقىن بەينەسى، كەزەڭنىڭ انىق تا ايقىن كەلبەتى جانە باسقا بىرقاتار وزىندىك ەرەكشەلىكتەر تەك قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىندە ماعجان جۇماباەۆتىڭ سالماقتى ورنى بار ەكەنىن ايقىنداپ بەردى. ماعجاننىڭ ءاربىر ولەڭى ءسوزسىز بىرەر دەتالعا، تاريحي وقيعاعا، تاريحي تۇلعاعا سۇيەنەدى. ونىڭ ولەڭدەرىنەن كورىنىپ تۇرعانىنداي، ول تۇركىلەر تاعدىرىنان، ەزىلگەن، قانالعان ەلدىڭ ايانىشتى تراگەدياسىنان ازاپ شەگەدى. اقىننىڭ ۇندەۋگە تولى ولەڭ جولدارىنان ەكى ءپوليۋستىڭ – كۇنشىعىس پەن كۇنباتىستىڭ بەينەسى تۇركى تايپالارى مەن تۇركى ەلدەرىنىڭ وتكەنى مەن كەلەشەگىنىڭ ءرامىزى بولىپ جارقىلدايدى. سان عاسىرلار بويى ءار ءتۇرلى باسقىن مەن شاپقىنشىلىق كۇنشىعىسقا اۋىر زاردابىن قالدىرعانى ماعجاننىڭ ءىشى-باۋىرىن ورتەيدى. قىسىق كوزدى كۇنشىعىس بەينەسىندە بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ ايانىشتى دا قايعىلى كەيپىن سۋرەتتەيدى. اقىن بۇنداي ىشكى قىنجىلىس پەن وكىنىشتەردى جامىلىپ، قاعا بەرىستە قالىپ كەتۋدى وزىنە ەپ كورمەيدى! زار مەن مۇڭ – ادامدى تاباندىلىقتان تايدىراتىنىن ماعجان جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا ول كۇنشىعىستى كۇنباتىستىڭ تاريح بەتىنە جازىلىپ قالعان زۇلىمدىعىنا قارسى تۇرىپ، كەك الۋعا ەمەس، كەرىسىنشە كۇنباتىسقا اعارتۋشىلىق پەن ىزگىلىك نۇرىن اپارىپ سەبۋگە شاقىرادى. كۇنشىعىس ەلدەرىنىڭ كۇنباتىستىڭ سان قيلى ازاپ-قيىندىقتارىنان قانشالىقتى زارداپ شەكسە دە، كۇنباتىسقا جورىق جاساپ، ولاردىڭ قالا-قىستاقتارىن كۇلگە ەمەس – گۇلگە، ال پەرزەنتتەرىن قۇلعا ەمەس – ۇلعا اينالدىرۋعا، تۇركىلىك باۋىرمالدىققا ۇندەيدى. بۇل – ماعجاننىڭ سوناۋ قيىرداعىنى كوزدەگەن باستى ماقساتى، جۇزەگە اسىرۋعا بەرىك بەل بۋعان ۇرانى بولاتىن. بۇگىنگى تاڭدا ءجۇرىپ جاتقان ەۋروپامەن جاقىنداسۋ ۇدەرىسىن، شىعىستىڭ رۋحانياتىمەن جانە باۋىرمالدىعىمەن ەۋروپانى تانىستىرۋدى ماعجان اقىن بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن-اق ءبىلىپ، سەزىنگەن ەدى.
ەجەلگى تۇران تاريحى كوپتەگەن شىعارماگەرلەردىڭ كوڭىلدەرىن ەلدەن ەرەك الاڭداتىپ، قايران قالدىرىپ كەلگەن. وسى تۇرعىدان العاندا، ماعجاننىڭ شىعارماشىلىعىندا «تۇركىستان» ولەڭىنىڭ ايرىقشا ماڭىزى بار. ءوز باسىم بۇل ولەڭدى تۇركى حالىقتارىنىڭ ابىروي-داڭقىن ماڭگىلىك ەتۋگە قىزمەت ەتەتىن تۋىندى دەپ باعالايمىن. ولەڭدى وقىعانىمىزدا، وزبەكتىڭ ۇلى اقىنى، وزبەكستان قاھارمانى ەركين ۆوحيدوۆتىڭ «وزبەگىم» اتتى ولەڭى ەسكە تۇسەدى. ەكى حالىقتىڭ ءبىرتۋار قوس اقىنىنىڭ ماقساتتارى ءبىر، دۇنيەتانىمدارى ۇقساس، تۋعان ەلدىڭ تاريحىنا، ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرى شەكسىز. ماعجاننىڭ بۇل ولەڭى 1922 جىلى تاشكەنتتە جازىلعان. اقىن تۇراننىڭ باسىپ وتكەن تاريحي جولى، ەجەلگى تۇركى بيلەۋشىسى افراسيابتان باستاپ، الاشتىڭ ارىستانى ابىلاي حانعا دەيىنگى بارلىق كوسەمدەردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىندەگى تاريحي ءرولىن بىرىندەپ اتاپ كورسەتەدى. ماعجان تۇركىستان تاريحىن جانە ونىڭ تاريح ساحناسىنداعى ورنىن جاي عانا ماداقتاۋمەن شەكتەلمەي، ءاربىر بيلەۋشىنىڭ تۇران تاريحىندا قالدىرعان ءىزىن شابىتتانا جىرلايدى. جىردىڭ كىرىسپەسىندەگى:
تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي،
تۇركىستان –ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي، –
دەگەن جولدار ەپيگرافتى ەسكە سالادى. تۇركىستان قوس الەمدى – شىعىس پەن باتىستى تۇتاستىرىپ تۇرعان قاسيەتتى ولكە. شەكاراسىنىڭ شەگى جوق، جەلپىپ وتكەن كەرىمسالداي تاريحى بار كونە تۇركىستان جانى جومارت، جاۋىنگەر تۇركىلەرىمەن اتى شىعىپ، تاريح ساحناسىنان لايىقتى ورىن الدى. ماعجان تۇركى حالىقتارى تاريحىنىڭ ءاربىر پاراعىن شۇقشيا زەرتتەگەن عالىم سەكىلدى دەن قويىپ وقىعانى اتالمىش ولەڭنىڭ ءاربىر جولىنان-اق كورىنىپ تۇرادى. ول تاريحتى جىر جولدارىنا جاي عانا كوشىرىپ قويا سالمايدى، كەرىسىنشە قاسيدا جانرىنىڭ بارلىق تالاپتارىن ساقتاي وتىرىپ، تۇركىستان وبرازىنىڭ كوركەم كورىنىسىن وقىرماننىڭ كوز الدىنا ءاپ-ادەمى ەتىپ سىزىپ بەرەدى.
ماعجاننىڭ “تۇركىستان” ولەڭى ءبىزدىڭ الدىمىزدا شەشۋىن تاپپاي، كەسە-كولدەنەڭ تۇرعان تالاي ماسەلەلەرگە ايقىندىق ەنگىزەدى. ەجەلگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ميفولوگياسى دا – ءالى ءبىز ۇيرەنۋىمىز شارت بولىپ تابىلاتىن سونداي سالالاردىڭ ءبىرى. مىنە، كوردىڭىز بە، ماعجان اقىن وسىدان شامامەن ءجۇز جىلداي بۇرىن-اق تۇركولوگياداعى بۇگىنگى كوكەيتەستى پروبلەمالاردان جاقسى حاباردار بولعان، سونداي-اق بۇل سالادا تالاي تەر توگىپ، ىزدەنگەن دە ەكەن. ەرتەدەگى تۇركىلەردىڭ توتەمدىك رامىزدەرىن باستاپ بەرگەن كوك ءبورى، ءحانتاڭىرى، تارباعاتاي ءراۋىشتى ميفولوگيالىق وبرازداردان ماعجان تۇركىلەر تاريحىنىڭ ماڭگى ولمەس كوركەم بەتتەرىن جازدى، ميفولوگيالىق وبرازداردى تۇركىلەردىڭ الەۋمەتتىك جانە ەتنيكالىق تاريحىنا نەگىز ەتىپ، وقىرماندى ويلاۋعا، جان-جاقتى پىكىر تۇيۋگە ۇندەدى. قىسقاسى، ماعجان وسىنداي قىزمەتتەرىمەن بۇگىنگى تاڭداعى وزبەك جانە قازاق تاريحشى عالىمدارى ءۇشىن تەرەڭ زەرتتەلۋگە ءتيىستى تۇران تاريحىن جاساۋعا ءوزىنىڭ سۇبەلى ۇلەسىن قوستى. ءيا، ماعجان جۇماباەۆ دۇنيەتانىمى كەڭ، ءبىلىمى تەرەڭ، تۇلا بويىندا بۇلا قايراتى تاسقىنداعان ءىرى عالىم دا بولعان ەكەن. ونىڭ “كەڭ اقىل، وتتى قايرات، جۇيرىك قيال،تۇراننىڭ ەرلەرىنە ەر جەتكەن بە؟!” دەگەن ولەڭ جولدارىندا ماعجاننىڭ ءوز بەينەسى دە سۋرەتتەلگەن دەپ باتىل ايتا الامىز. ماعجان ءوزىنىڭ زامانداستارىنان جوعارىدا ايتىلعانىنداي وتكىر اقىلى، جالىندى قايراتى، جۇيرىك قيالىمەن اجەپتاۋىر وزىپ كەتكەن بولاتىن.
وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارىنان باستاپ تاياۋ ۋاقىتقا – وسىدان ون-ون بەس جىلداي بۇرىنعا دەيىن “تۇرىك”، “تۇران” تاقىلەتتەس سوزدەردى قولدانۋعا شىعارماگەرلەردىڭ باتىلى بارا بەرمەيتىن. ويتكەنى ارقاشان “ساق تۇراتىن” ساياساتكەرلەردىڭ ساناسىندا “بۇل سوزدەر قولدانىلا بەرسە، بارلىعى تۇركىلەنىپ، تۇركياعا تابىناتىن بولىپ قالادى” دەيتىن باتىستىق كوزقاراس باسىم بولدى. تۇپتەپ كەلگەندە، 20-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن “تۇركى” ءسوزى “وزبەك” ءسوزىنىڭ ورنىندا قولدانىلعانىن ولار بىلمەيتىن ەدى. ماعجاننىڭ ەرلىگى سول، ول “تۇركىستان” ولەڭىندە تۇران ءرامىزىن تۇركى حالىقتارىن بىرلەستىرۋگە ۇندەيتىن جىگەرلەندىرۋشى كۇش رەتىندە پايدالاندى.
شەر باتسا كىم ىزدەمەس تۋعان ەلىن،
تۇلپار دا كوكسەمەي مە تۋعان جەرىن؟
ارقانىن ارداگەرى – قالىڭ الاش،
تۇران دا، بىلە بىلسەڭ، سەنىڭ جەرىڭ!
وزدىگىن ۇمىتۋعا شاق قالعان تۇركى ەلدەرىنە بۇنداي ۇران تاستاۋ وتە-موتە قاجەت ەدى. دەسەك تە بارلىق حالىقتاردان ء“بىرتۇتاس سوۆەت حالقىن” جاساۋ ساياساتى تالاي جىلداردان بەرى ۇستەمدىك ەتكەندىكتەن، ماعجاننىڭ بۇل ولەڭىندە كوتەرىلگەن يدەيا دا لاجسىزدان تىنىشتىق ساقتاۋعا ءماجبۇر بولدى. ءيا، يدەيا تىنىشتىق ساقتادى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي – كەڭەس مەملەكەتى ىدىراپ، تۇركى ءتىلدى مەملەكەتتەر وزدىگىن اڭداي باستاعان كەزەڭدە عانا ماعجاننىڭ بۇل ولەڭىندە بولاشاقتىڭ دۇرىس بولجالدانعانى ايقىندالادى.
ماعجان – جالىنداپ تۇرعان اقىن. ونىڭ كەيىپكەرى ماحابباتتان، جارىنان ايىرىلۋدان ازاپ شەككەندە تەك كۇيىپ-پىسۋمەن، تاعدىرعا نالۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. جارى سۇيگەنىنىڭ ۇزدىگۋىنە جايباراقات قارايدى، كوبىنەسە ءوزىن الشاقتاۋ ۇستايدى. اقىر سوڭىندا عاشىق جان سۇيىكتىسىن تاستاپ كەتۋگە بەل بۋادى. پوەزيادا سۇيىكتى قوساعىنان باس تارتىپ، باسقا اداممەن كوڭىل قوسۋ وپاسىزدىق رەتىندە قارالانادى. ناق سولايشا ماعجاننىڭ كەيىپكەرى دە عاشىعىنىڭ نازى مەن ەركەلىكتەرىنە توزە الماي، ودان باس تارتىپ، باسقا بىرەۋمەن كوڭىل قوسادى. ولەڭسۇيەر قاۋىم ەندى عاشىق جاندى جەڭىلتەكتىكتە، سۇيىسپەنشىلىكتى ارداقتاماۋدا ايىپتاي باستايدى.
سەن سۇيمەسەڭ، مەن دە تاپتىم باسقا جار،
كەرەگىڭ جوق، مەيىرىمسىز، جولىڭا بار! –
دەگەن ول سۇيگەنىنە قايىرىلىپ تا قاراماي، جولعا تۇسەدى. مىنە، قىزىق! ەندى عاشىق جان جاڭادان تاپقان جارىنا وپ-وڭاي عانا قول جەتكىزسە، ماحابباتتىڭ قادىرى دە قالماعانى عوي! عاشىقتىڭ العاشقى سۇيگەنىنەن باس تارتىپ، جاڭادان كوڭىل قوسقان جارى تۋرالى بىلاي دەيدى:
قوش، ساۋلەم، بەرمەن قارا، سورلىڭدى كور،
امانداس، مەن كەتەيىن، قولىڭدى بەر.
الدىمدا قۇشاق جايىپ قارسى الاتىن
سۇيگەن جارىم – مەيىرىمدى ول قارا جەر!
جاردىڭ وسىناۋ جاڭاشا بەينەسىن تەك ماعجان عانا ويلاپ تاپتى، عاشىقتىقتىڭ مىنا جالىندى قاتارلارىن تەك ماعجان عانا جازا ءبىلدى. ءبىز ونىڭ “سۇيگەنىمە” اتتى ولەڭىن تالداۋ ارقىلى وسىنداي ويلارىمىزدى ورتاعا سالىپ وتىرمىز. ول بۇل ولەڭىندە ناعىز عاشىقتىڭ وبرازىن سومداي ءبىلدى. ماعجاننىڭ ء“Cۇي،جان ساۋلەم!”، “سەن سۇلۋ”، “جاس سۇلۋعا” سىندى بىرقاتار ولەڭدەرىندە ماحابباتتىڭ بوياماسىز، ءبىز ءۇشىن كۇتىلمەگەن قىرلارى جان-جاقتى كورسەتىلدى.
ماعجاننىڭ جاراتىلىسىنان ۇلتجاندى اقىن ەكەنىن ونىڭ ەڭ العاشقى شىعارمالارىنان-اق بايقاۋعا بولادى. ونىڭ 1911 جىلى جازعان “وسى كۇنگى كۇي” اتتى ولەڭى بار. ولەڭدى وقىپ شىققانىمىزدا، بۇكىل ورتا ازيا حالىقتارى قاتارىندا قازاق حالقىنىڭ دا قاراڭعىلىق باتپاعىنا باتىپ قالۋ سەبەپتەرىن كورگەندەي بولامىز. ناداندىق پەن بىلىمسىزدىك – قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپ ەكەنىن ماعجان اقىن كۇيىنە جىرلايدى. “باراسىڭ قارا تۇندە شىراق-شامسىز، جەڭدى مە بىلىمسىزدىك، يت ناداندىق؟” – دەپ، حالقىنا كىنا ارتا، اشىنىپ جازادى ول. ماعجان وسى ولەڭىنەن ءبىر جىل وتكەن سوڭ جازعان “سورلى قازاق” اتتى ولەڭىندە اقارتۋشىلىققا قول جەتكىزۋ – ۇلتتى تۇيىقتان الىپ شىعاتىن بىردەن-ءبىر جول ەكەنىن تاعى دا باسا ايتادى. ۇلتىن وياتۋعا بەل بايلاعان اقىن ءوز حالقىن وزگە دە الدىڭعى قاتارلى حالىقتار قاتارىنان كورۋدى اڭسايدى، ۇلتتىڭ بۇعان تەك ءبىلىم شوقىلارىن يەلەۋ ارقىلى عانا قول جەتكىزە الاتىنىن نۇسقاپ كورسەتەدى. قازاق حالقىنىڭ اعارتۋ جولىندا باسقا دا حالىقتارمەن بىرگە العا قاراي قادام باسۋىن ارمانداعان اقىننىڭ ولەڭدەرى بۇل جولدا باعدارشام رەتىندە قىزمەت ەتكەنى اقيقات. وزبەك حالقىنىڭ سول جىلدارداعى تاعدىرى دا ناق وسىنداي بولاتىن. راسىندا دا اعارتۋشىلاردىڭ تاعدىرلارى ءبىر، ال ماقساتتارى ورتاق...
ماعجان – ۇزدىكسىز ىزدەنگەن اقىن. ول قاي تاقىرىپقا قالام تارتسا دا، ءوز الدىنا جالعىز ماقساتتى – ۇلتىن وياتۋدى باستى مىندەت ەتىپ قويادى. بۇل – ماعجاننىڭ وزىندىك مانيفەسى بولاتىن. ءتىپتى اباقتىدا، ءوز تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە جازعان ولەڭدەرىندە دە وسى مانيفەسكە ساجدە قويادى. شىنتۋايتىندا دا ونىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى اباقتى قابىرعاسىندا جازىلعان. ول قاماۋ مەن تۇرمە ازاپتارى جونىندە جازعاندا دا، اباقتى – قازاق حالقىنىڭ زۇلمات پەن ەزگىدە ءومىر سۇرگەن كەزەڭىنىڭ ءرامىزى ەكەنىن ولەڭ جولدارىنا دارىتادى. ماعجان كەز كەلگەن وبراز، ياكي دەتال جونىندە ءسوز قوزعالسا دا، مىندەتتى تۇردە ولارعا رامىزدىك ماعىنا ەنگىزەدى. اقىن وسىناۋ ايانىشتى تاعدىردى «اباقتىداعى ءتۇس» دەگەن ولەڭىندە بىلايشا سۋرەتتەيدى:
جارىق ساۋلە، ايدى، كۇندى كورمەيمىن،
جارتى ولىك، تولىق ءومىر سۇرمەيمىن.
قۋانىشتى، ازات جۇرگەن حالىقتىڭ
He ىستەگەنىن، نە دەگەنىن بىلمەيمىن.
قور بولدى عوي قالىڭ قايرات، ەسىل كۇش،
اباقتىدا قولدان كەلەر قانداي ءىس؟
ۇيقى تىلەپ، كوزدى زورعا جۇمامىن،
امال قانشا، جۇبانىشىم جالعىز ءتۇس.
اقىن ءوزىنىڭ جەكە ءومىرىن – اباقتىدا وتكىزگەن جىلدارىن حالىقتىڭ «شالا ولىمىنە» ۇقساتۋ ارقىلى ۇلت دەرتىن جارىققا شىعارادى. ولەڭنىڭ الەۋمەتتىك مازمۇنى مەن ءمانى دە، تۇپتەپ كەلگەندە، وسىعان سايادى. جەكە تۇلعانىڭ باستان كەشكەندەرى – ۇلتتىڭ باستان كەشكەندەرىنە اينالعان.
اقىننىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنا تۇرتكى بولعان اي جانە كۇن رامىزدەرى بۇل توپتاعى ولەڭدەردە ەرەكشە ءمان مەن سيپاتقا يە. بۇنداي رامىزدەر وبرازدىلىقتى تۋىنداتۋمەن قاتار، ۇلكەن الەۋمەتتىك ماعىنانى دا اڭعارتادى. وسى تۇرعىدان العاندا، اي مەن كۇن وبرازدارى ەجەلگى تۇركىلەردە زۇلماتقا قارسى تۇراتىن كۇشتەردىڭ ءرامىزى رەتىندە پايدا بولعان. ماعجاننىڭ «سارعايدىم»، «ەل»، «ساعىندىم» سەكىلدى ولەڭدەرىندە بۇل رامىزدەردىڭ اتقاراتىن مىندەتى بۇرىنعىدان دا ايقىنىراق كورىنەدى.
ماعجان قاي تاقىرىپقا قالام تارتسا دا، ونىڭ پىكىرلەۋ، وي ءوربىتۋ سالتى تۇركىلىك ەكەنى بايقالىپ تۇرادى. ول قاي تاقىرىپتى كوتەرسە دە، سوڭىندا حالىق شىعارماشىلىعى اۋەنىمەن سۋارىلعان ولەڭدەر قالدىردى.
تۋىسقان قازاق تىلىنەن وزبەك تىلىنە اۋدارما جاساۋ ءبىر قاراعاندا وپ-وڭاي سياقتى بولىپ كورىنەدى. دەگەنمەن كەز كەلگەن تىلدەن اۋدارما جاساۋدىڭ وزىنە ءتان نازىك تە كۇردەلى جاقتارى بار، ارينە. تۇپتەپ كەلگەندە، وزبەك جانە قازاق تىلدەرىنىڭ نەگىزى ءبىر – كونە تۇركى ءتىلى. سولاي بولۋىنا قاراماستان، عاسىرلار بارىسىندا تۇركى تىلدەرى جۇيەسىندە ءتۇپ نەگىزى ءبىر وزبەك جانە قازاق حالىقتارىنىڭ دەربەس تىلدەرى قالىپتاستى. مۇزاففار احماد تا ماعجان اقىننىڭ ولەڭدەرىن اۋدارۋ ۇدەرىسىندە وزىنە ءتان جولدى تاڭدادى. ول ماعجان ولەڭدەرىنىڭ ماندىك، ماعىنالىق سيپاتىن ساقتاۋ ءۇشىن قازاق تىلىندەگى تۇركى سوزدەرىنە جاڭاشا مىندەت جۇكتەپ، كەيبىر سوزدەردى ءوز قالپىندا قالدىردى. بىرىنشىدەن، سوزدەر مەن گرامماتيكالىق تىركەستەردى اۋدارۋدا تۇپنۇسقا تىلىنەن الىستاپ كەتپەۋ كەرەك. ولاي بولماسا، تۇپنۇسقا تىلىنە نۇقسان كەلىپ، ولەڭنىڭ مازمۇنى مەن اۆتوردىڭ ويى وقىرمانعا تولىق جەتپەي قالۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، لەكسيكالىق قاباتتا دا تەپە-تەڭدىكتى ساقتاعان ءجون. مۇزاففار احماد كەي سوزدەردى قازاقشادان وزبەكشەگە اۋدارعاندا تۇپنۇسقا تىلدەگى سوزدەردىڭ قالپىن بۇزبادى. ماسەلەن، «سايىپقىران ءسوزى» ولەڭىندە اۋدارماشى «كۇڭىرەنۋ، بيلەمەك» سوزدەرىنىڭ قالپىن بۇزباي، سول كۇيىندە قالدىرۋى وتە ورىندى بولعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. سەبەبى كۇڭىرەنۋ – كونە تۇركى ءسوزى، ول «سويلەمەك، كۇڭىرەنبەك» ماعىنالارىن بىلدىرەدى دە، ازىراق كەرى ماعىنادا قولدانىلادى. بۇل جەردە ول «سويلەمەك» ماعىناسىندا قولدانىلىپ تۇر; ال بيلەمەك سوزىندە «بيلىك جۇرگىزۋ» ماعىناسىنان تىس، «بەتپە-بەت كەلۋ، جانىنا جاقىنداۋ» ماعىنالارى دا بار.
جالپى العاندا، اتالمىش اۋدارما وزبەك ادەبيەتىندە ەرەكشە قۇبىلىس رەتىندە قابىلدانىپ، زەرتتەلەدى. مىنەكي، سوندا مۇزاففار احمادتىڭ تارجىمەشىلىك شەبەرلىگى بار قىرىنان تانىلادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
ماعجان جۇماباەۆ «مەن كىممىن؟» اتتى ولەڭىندە ءوزىنىڭ سۋرەتىن دە، كەلبەتىن دە كورسەتە بىلگەن. ول جەر بەتىندە – ارىستان مەن جولبارىس، سونىمەن قاتار ەركەتاي; كوكتە – بارشانى نۇرىنا بولەيتىن كۇن، وجارلىعى ۇستاسا – تەلەگەي تەڭىز، جۇرگەن جەرىن كۇلگە اينالدىراتىن وت، وزگەلەردى شاڭ قاپتىرىپ كەتەتىن تۇلپار... ماعجان بۇل ولەڭىندە: «مەن ولمەيمىن، مەنىڭ جانىم ولمەيدى... ءسوزىم قۇتتى، تابىنامىن سوزىمە»، – دەپ قاتاڭ ۇيعارىم جاسايدى. ءيا، راسىندا دا ماعجان جۇماباەۆ ولمەگەن! ونىڭ قۇتتى سوزدەرى قازاق پەن وزبەك، بۇكىل تۇركى حالىقتارى اراسىندا ماڭگى جاساي بەرمەك!
ءناسىمحان راحمانوۆ،
الىشەر ناۋاي اتىنداعى تاشكەنت مەملەكەتتىك وزبەك ءتىلى مەن ادەبيەتى ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
