بۇل مەرەكە وتە ىقىلىم زامانداردان باستاۋ الادى. ناۋرىز زورواستريزم ءدىنىنىڭ رەسمي مەرەكەسى رەتىندە احەمەن دەرجاۆاسىندا رەسمي ستاتۋسقا يە بولادى. بۇگىنگى تاڭدا پارسى يمپەرياسى مەن پارسى مادەنيەتىنىڭ ىقپالىندا بولعان الدىڭعى ازيا مەن ورتالىق ازيا حالىقتارىندا ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. 21 ناۋرىز – بۇۇ-نىڭ ارنايى قابىلداعان قارارى بويىنشا حالىقارالىق ناۋرىز كۇنى، يران مەن اۋعانستاندا استرونوميالىق كۇنتىزبە بويىنشا رەسمي تۇردە جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنى بولىپ تابىلادى.
ناۋرىز وزبەكستان، تۇركمەنستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، قازاقستان، ءازىربايجاندا مەملەكەتتىك مەرەكە بولىپ تابىلادى. سونداي-اق بۇل مەرەكەنى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تاتارستان، باشقورتستان، داعىستان رەسپۋبليكالارى، قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستان، ءۇندىستاننىڭ مۇسىلمان ايماقتارى، موڭعوليانىڭ بايان ولگەي ايماعىنىڭ حالقى، يراكتىڭ كۇردىلەر، گرۋزيانىڭ ءازىربايجاندار مەكەندەگەن بولىكتەرى، تۇركيادا كۇردىلەر، ەۋروپا قۇرلىعىندا ماكەدونيا، البانيا، بوسنيا مەن گەرتسەگوۆينانىڭ مۇسىلماندارى تويلايدى. ناۋرىزدىڭ شىعۋ سەبەبى بەلگىسىز.
يران ميفتەرىنە سۇيەنسەك، ءدجامشيد پاتشا جاماندىق قۇدايى احريمان جانە پەرىلەرمەن سوعىسىپ، ولاردى جەڭەدى. حرۋستالدان وزىنە اربا سوعۋعا ءامىر ەتەدى. اربا دايىن بولعان كەزدە احريماندى وعان بايلاپ، ءوزى دە وتىرادى. داماۆاند تاۋىنىڭ باسىنان ۇشىپ، ۆاۆيلونعا بارادى. حالىق بۇل جەڭىسكە تاڭ قالىپ، فارۆاردين ايىنىڭ ءبىرىنشى كۇنى بولعان سول كۇندى «ناۋرىز» ياعني، «جاڭا كۇن، جىل باسى» دەپ اتاپ تويلاي باستايدى. كونە يران اڭىزدارىنا سۇيەنسەك، ناۋرىزدى تويلاۋ ءراسىمى سول زاماننان باستالادى ەكەن. ناۋرىز كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن ساتتەن، ياعني، جەردىڭ كۇندى 365 كۇندە اينالىپ بىتكەن ساتىنەن، ناقتى ساعات، مينۋت پەن سەكۋندتان باستالادى. سوندىقتان جاڭا جىلدىڭ باستالۋ ۋاقىتىن يران مەن اۋعانستاندا عالىمدار الدىن-الا ەسەپتەپ شىعارىپ، ۇكىمەت حالىققا جاريالايدى.
يراندا ناۋرىزعا حالىق 1 اي بۇرىن دايىندالادى. ناۋرىز باستالماس بۇرىن يراننىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىندا حادجي فيرۋز نەمەسە نوۋرۋزحان، نوۋرۋزناسەر سەكىلدى ناۋرىز كەيىپكەرلەرى ارنايى قىزىلدى-جاسىلدى كيىمدەر مەن باستارىنا شاشاقتى بيىك باس كيىم كيىپ، ناۋرىزدى ماداقتاعان ولەڭدەر وقىپ، ءان سالىپ، بي بيلەپ، حالىقتى كوڭىل كوتەرۋگە شاقىرىپ، جاڭا جىلدىڭ جاقىنداعانىنان ءسۇيىنشى اكەلەدى.
حادجي فيرۋز (يران)
بازارلار حالىققا لىق تولادى. حالىق ناۋرىزدىڭ الدىندا تاماقتار ساتىپ الادى، مونشاعا بارادى، ىدىسقا ءشوپتى كوكتەتەدى، جاڭا كيىمدەر ساتىپ الادى. يراندىقتار دا قازاقتار سياقتى جاڭا جىلدىڭ الدىندا ءۇي-جايلارىن تولىعىمەن تازالايدى.
ال جىلدىڭ سوڭعى سارسەنبىسى يراندا وتقا ارنالادى. ادامدار وت جاعىپ، ونىڭ ۇستىنەن سەكىرەدى. وت جاماندىقتى الىپ كەتەدى دەپ سەنەدى. بۇل ءداستۇر يراندا دا كەڭ تارالعان. بۇل كۇنى وت جاعىلاتىن ارنايى ورىن (اۋلادا نە كوشەدە) دايىندالادى. جاعىلاتىن وتىنداردىڭ ءۇيىندىسىنىڭ سانى مىندەتتى تۇردە تاق بولۋى جانە تىكەنەكتى بۇتا بولۋى كەرەك. كوشەدە نەمەسە اۋلادا وت جاعىلىپ، جاستار وسى وتتىڭ ۇستىنەن سەكىرەدى دە، «ءزاردي ءمان ءاز تو، سورحي-يە تو ءاز ءمان، (ياعني، «سەنىڭ قىزىلىڭ ماعان، مەنىڭ سارىم ساعان» دەگەن ولەڭدەر ايتادى، ويتكەنى، يراندىقتار سارى ءتۇس اۋرۋدىڭ، قىزىل ءتۇس دەنساۋلىقتىڭ بەلگىسى دەپ بىلەدى. وتىن جانىپ بىتكەننەن كەيىن نە ىستەلەدى؟ كەيبىر ايماقتاردا جانۇيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى جانعان وتىننىڭ كۇلىن جيناپ الىپ، اعىپ جاتقان سۋعا اعىزادى.
وت مەرەكەسى (يران)
ءازىربايجاندا دا يران سەكىلدى ناۋرىزعا دايىندىق 1 اي بۇرىن باستالادى. ءازىربايجاندار ناۋرىز الدىنداعى ءاربىر ءتورت سەيسەنبىنى تابيعاتتىڭ ءتورت ەلەمەنتى: سۋ، وت، جەر مەن اۋاعا باعىشتاپ، ناۋرىز كۇنى وسى ءتورت ەلەمەنت ادامعا قىزمەت ەتۋ ماقساتىمەن بىرىگىپ، ادامزاتقا ماتەريالدىق بايلىق پەن رۋحاني تىنىشتىق سىيلايدى دەپ سانايدى. ەسكى جىلدىڭ سوڭعى تۇنىندە بارلىق وتباسى مۇشەلەرى ەسكى جىلدىڭ بارلىق قيىندىقتارىن "جۋ" ءۇشىن توسەك الدىندا ءبىر-بىرىنە سۋ شاشقان. جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنى ەرتە تۇرادى. مۇمكىندىگىنشە ادامدار وزەنگە نەمەسە بۇلاققا بارۋعا تىرىسادى: جۋىنىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنە سۋ شاشادى. سۋ - تازالىق پەن بالعىندىقتىڭ بەلگىسى. ناۋرىزدا ءبىر-بىرىنە تاتتىلەردى ۇسىنادى. سودان كەيىن "زۇلىم رۋحتاردان"بوساتۋدىڭ سيمۆولى رەتىندە قىزمەت ەتەتىن حوش ءيىستى تۇتىندەر شىعارىلادى، ادامدار سول حوش يىستەرمەن تىنىس الۋلارى كەرەك.
وت مەرەكەسى ء(ازىربايجان رەسپۋبليكاسى)
ال شىعىس تۇركىستاندا حالىق اعىپ جاتقان بۇلاقتان سەكىرىپ، ەسكى جىلداعى كۇنالارىنان تازارادى.
يسلامنان بۇرىنعى داۋىردە يراندىقتار جاڭا جىلدىڭ باستالۋىنا ون كۇن قالعاندا (ون تاۋلىك) ۇرپاقتارىن كورىپ كەتۋ ءۇشىن اتا-بابالارىنىڭ ارۋاقتارى اسپاننان جەرگە تۇسەدى دەپ سەنگەن. يسلام ءدىنى يراندا تارالعاننان كەيىن بۇل تۇنگە بايلانىستى راسىمدەر مەن سەنىمدەر وزگەرىپ، ەكى كۇنگە دەيىن قىسقاردى. ونىڭ ءبىرى جىلدىڭ سوڭعى جۇماسىنىڭ ءتۇنى جانە ەكىنشىسى جىلدىڭ سوڭعى كەشى نەمەسە باسقاشا ايتقاندا جاڭا جىلدىڭ ءتۇنى. بۇل ەكى تۇندە حالىق قابىر باسىنا بارادى، ءولى ارۋاقتار ءۇشىن ساداقاعا جەمىس-جيدەك، ءتاتتى، قۇرما تاراتادى.
يران، ارۋاقتارعا دۇعا وقۋ
ناۋرىز مەرەكەسىندە 7 سانى ەرەكشە سيمۆولدىق مانگە يە. قازاقتار جەتى ءتۇرلى دامنەن مەرەكەنىڭ ارنايى تاماعى ناۋرىز كوجەنى ازىرلەپ، 7 ۇيگە قوناققا بارۋعا تىرىسسا، يراندىقتار «ءھافت سين (جەتى سين)» داستارحانى دەپ اتالاتىن، اتاۋلارى اراب-پارسى الىپپەسىندەگى سين ارپىنەن باستالاتىن 7 نارسەدەن تۇراتىن داستارحاندى جاسايدى بۇل داستارحانعا ءسامانۋ (وندىرىلگەن بيدايدان جاسالعان تاعام), سيب (الما), ءسابزي (كوك ءشوپ), سوماع (سۇماق), ساندجەد (جيدە), سەركە (سىركە سۋى), سير (سارىمساق) سەكىلدى «سين» ارپىمەن باستالاتىن جەتى نارسە قويىلادى. سول سەبەپتەن بۇل داستارحان «جەتى سين داستارحانى» دەپ اتالادى. بۇل داستارحانعا سونداي-اق قاسيەتتى قۇران كىتابى، بويالعان جۇمىرتقا، كەسەدەگى سۋعا سالىنعان گرەيپفرۋت، اينا، نارتسيسس گۇلى، جاعىلعان شىراق، اكۆاريۋمداعى قىزىل ءتىرى بالىق، روزا سۋى، تاتتىلەر مەن جەمىستەر دە قويىلادى.. ءازىربايجاندا دا بۇل ءداستۇر بار. بىراق ولاردا 7 ەلەمەنتتىڭ ءبىرى – ءسۇت.
«جەتى سين» داستارحانى (يران)
ال اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا جانە كابۋلدا 7 ءتۇرلى جەمىستەن «ءھافت ءميۆا (جەتى جەمىس)» دەپ اتالاتىن ارنايى سۋسىندى دايىندايدى.
«جەتى جەمىس» سۋسىنى (اۋعانستان)
ناۋرىز مەرەكەسىندە 13 سانىنا دا اسا ءمان بەرىلەدى. ەجەلگى زامانداردا ناۋرىز 13 كۇن تويلانعان. 13- كۇنى تابيعات اياسىنا شىعىپ دەمالعان. بۇل ءداستۇر يراندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ قالعان. ولار ەجەلگى اتابابالارىنىڭ 13 سانى باقىتسىز اكەلەدى دەپ، بۇل كۇندى ءوز ۇيىنەن اۋلاق جەردە، وزەن جاعالاۋى، كوگالدى جەرلەردە وتكىزگەن ءداستۇرىن ءالى كۇنگە دەيىن جالعاستىرىپ كەلەدى.
13-ناۋرىز (يران)
ال وزبەكستاندا حالىق ناۋرىزدىڭ العاشقى ون ءۇش كۇنىندە جاساعان ىستەرىنىڭ جەمىسىن جىل بويى كورەتىنىنە سەنەدى، سوندىقتان ولار 13 كۇن بويى وكپە-رەنىشتەرىن ۇمىتىپ، بارلىق ادامدارمەن تاتۋ-ءتاتتى بولۋعا تىرىسادى.
ناۋرىز بابا (يران)
[caption id="attachment_106689" align="alignnone" width="300"]
اۋعانستانداعى ناۋرىز مەرەكەسى[/caption]
ناۋرىز كۇنى بارلىق حالىقتاردا مول داستارحان جايىلادى. داستارحان مول بولسا، جىل بويى توقشىلىق، مولشىلىق، ىرىس-بەرەكە بولادى دەپ سانالادى. سوندىقتان اتا-بابامىز ناۋرىزدا ءبىر-بىرىنە «اق مول بولسىن» دەپ تىلەك ايتقان. سونداي-اق ناۋرىز مەرەكەسىندە اعاش وتىرعىزۋ ءداستۇرى بارلىق حالىقتاردا بار. قىرعىزدار مەن قازاقتار ناۋرىزدا جاۋعان قاردى جاقسىلىقتىڭ نىشانى دەپ بىلەدى، اتا-بابالارىمىز ونى «ناۋرىزدىڭ اقشا قارى» دەپ ەرەكشە دارىپتەگەن. يراننىڭ كەيبىر ايماقتارىندا جاڭا جىلدىڭ العاشقى ءتورت كۇنىندەگى اۋا-رايىنا قاراپ، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندەگى اۋا-رايىنىڭ قالاي بولاتىنىن بولجاسا، تۇركىمەندەر ناۋرىز كۇنى كۇن بۇلىڭعىر بولسا، جىل بويى سولاي بولادى، جاڭبىر نەمەسە قار جاۋسا، مولشىلىق بولادى دەگەنگە سەنەدى. يراننىڭ كەي جەرلەرىندە حالىق جاڭا جىل باستالعاننان كەيىن ۇيگە ءبىرىنشى كەلگەن ادام قانداي بولسا، جىل دا سولاي وتەدى دەپ سەنەدى. سوندىقتان يراننىڭ كەيبىر ايماقتارىندا جولى بولعىشتىعىمەن اتى شىققان ادامداردى الدىن-الا شاقىرىپ قوياتىن ءراسىم دە بار. ولارعا كەلگەنى ءۇشىن ءتاتتى تاماقتار مەن ازىراق اقشا بەرەدى. وزبەكستاندا دا حالىقتىڭ سەنىمىنشە ۇيگە ءبىرىنشى كەلگەن قوناق كوركەم مىنەزدى بولسا، ەڭ باستىسى جولى بولعىش ادام بولسا، ۇيگە ىرىس اكەلەدى. يراندا جاڭا جىلدىڭ ەكىنشى كۇنىنەن باستاپ جاڭا جىلدىق كورىسۋلەر باستالادى. جاسى كىشىلەر جاسى ۇلكەندەردىڭ ۇيلەرىنە بارادى. بۇل كۇندەرى قارالى ۇيلەرگە بارادى، قاسيەتتى ورىندارعا زيارات جاسايدى، اتا-بابالارىنىڭ قابىرىنە بارىپ، دۇعا باعىشتايدى. بۇل كورىسۋلەر ون ەكى كۇنگە سوزىلادى. جاقىن ادامدار بۇل كۇندەرى كورىسىپ، ەگەر ارالارىندا رەنىش بولسا، ۇمىتۋعا تىرىسادى.
ال اۋعاندار ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءوزىن زيارات ورىندارى مەن مەشىتتەردە تويلايدى.
ناۋرىز مەرەكەسى اۋعانستاندا
كورىسۋ سالتى قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرلەرى مەن شەكارالاس رەسەي ايماقتارىندا قونىستانعان كىشى ءجۇز قازاقتارىندا دا بار. يراندا بۇل سالت-جورالعىلار ناۋرىزدان كەيىن باستالسا، قازاقتاردا كەرىسىنشە ناۋرىزدان 1 اپتا بۇرىن باستالادى.
14-ناۋرىز، كورىسۋ كۇنى (قازاقستان)
ايمان جۇباتقانقىزى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتى
