"اتا-بابامىز ەرتەدە قانداي ىدىستاردى قولداندى؟" دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن سالتانات ءومىرالىنىڭ ۇلتتىق بۇيىمداردى توپتاستىرعان ساۋدا ورنىنان تابارسىز. جەتى جىل بۇرىن قۇرىلعان "ەل-مۇرا" سەرىكتەستىگى قازاقتىڭ ۇلتتىق بۇيىمدارىن ەل ىشىندە عانا ەمەس، الىس-جاقىن شەتەلدەرگە دە تانىتىپ كەلەدى.
ەرتەدە قازىرگىدەي ىدىستار بولمادى. زەر سالعان جان بولسا، “قازاقتار بۇرىن قانداي ىدىس-اياقتاردى قولداندى؟” دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ويلانعان بولار. جاۋاپ بەلگىلى: قازاق حالقى ىدىستارىنىڭ كوبىن تەرىدەن، اعاشتان، سازدان جاساعان. جاساعاندا دا ەرەكشە شەبەرلىكپەن نەبىر عاجاپ تۋىندىلاردى دۇنيەگە الىپ كەلگەن. سونىڭ ءبىرى – مىنا كەلى-كەلساپ. بۇل قۇرالدىڭ 200 جىلدىق تاريحى بار. ءبىر اۋىلعا ەرتەدە ءبىر كەلى-كەلساپ جەتكىلىكتى بولعان. ونى بارلىعى بىرىنەن-ءبىرى الىپ پايدالانعان. مىنا كەلى-كەلساپتا دا كەزىندە تالاي ءۇيدىڭ بيداي، تارىسى تۇيىلگەن. بۇل – بەرەكەلى بۇيىم.
ال مىناۋ – قىمىزدى پىسۋگە ارنالعان سابا. نازارلارىڭىزداعى نۇسقاسى سيىر تەرىسىنەن جاسالعان. سابانى ءارتۇرلى تەرىدەن جاساي بەرەدى. باستىسى، مانەرلەۋ تەحنيكاسىن دۇرىستاپ ورىنداۋ كەرەك. ەگەر ءپىسۋ تەحنيكاسى جەتپەسە، جىرتىلىپ، ىدىراۋى ابدەن مۇمكىن. تەرى يلەۋدىڭ ءتۇرلى ءادىسى بار. سونىڭ ءبىرى اشىعان ايرانمەن جۇزەگە اسادى.
اشىعىن ايتسام، كەزىندە قازاق ءوزىنىڭ بۇيىمدارىن باعالامادى. استاۋلاردىڭ دالادا جاتقان كەزدەرىن دە كوزىمىزبەن كوردىك. ال قازىر، تاريح بەتى تۇمشالانا باستاعاندا، ءوزىنىڭ ءتول بۇيىمدارىن قادىرلەي باستادى. اعاش استاۋلاردىڭ قازىرگى باعاسى قانشا؟ كولەمى كىشى ءارى ساپاسى دا تومەن استاۋلار شامامەن 20 مىڭ تەڭگەگە باعالانادى. سونىڭ وزىنە سۇرانىس كوپ. بۇل – ءبىر جاعىنان، قۋانتارلىق جاعداي. سەبەبى قازىر ءار قازاق ءوز داستارحانىندا ۇلتتىق ىدىسىنىڭ تۇرعانىن قالايدى.
“قازاقتار ەرتەدە سۋدى قايدا قۇيدى؟ نەمەن تاسىدى؟” دەيتىن بولساڭىز، اعاشتان جاسالعان مىنا شەلەككە نازار اۋدارىڭىز. بۇل بۇيىمدى اعاشتىڭ تۇبىرىنەن جاسايدى. اعاش شەلەكتى جاساۋدىڭ باستى قيىندىعى لايىقتى ءتۇبىر تابۋ بولعان. بۇدان بولەك، قازاقتار تەرىدەن جاسالعان شەلەكتەردى دە قولدانعان.
اعاشتى بۇيىم جاساۋعا كەسكەننەن كەيىن، سوعان لايىق دەڭگەيدە تۇتاس قولدانۋ ابزال. بەل ورتادان كەسىپ، قالعانىن ىسىراپ قىلۋ – اسىلىق. شەلەكتى اعاش تۇبىرىنەن جاساسا، قالعان بولىگىن وزگە دە بۇيىمدارعا جاراتۋ قاجەت. مىسالى، مىنا قوبىزدى اعاشتىڭ تامىرىنان جاساتتىق. بىزگە قاجەت اعاشتاردى شىعىس قازاقستاننان، كوكشەتاۋ وڭىرىنەن، كەيدە رەسەيدەن دە الدىرتامىز.
وتكەن جىلى 500 اسىقتان جاسالعان “كيىز ءۇي” ساتىلدى. 500 اسىق دەگەندە، كوز الدىڭىزعا 250 قويدى ەلەستەتىڭىز (كۇلەدى). بۇنداي ۇلكەن بۇيىمداردىڭ كوبىن مۇراجايلار، قانداي دا ءبىر مەكەمەلەر الادى. ال تۇرمىستىق ۇيدە ساندىك ءۇشىن مىناداي قوبىزداردى، وزگە دە بۇيىمداردى جاسايمىز. سۋرەتتەگى قوبىزدى جاساۋ ءۇشىن 85 اسىق قولدانىلدى.
قازاق – شەبەر حالىق. ونىڭ قيال-ەركى مەن جاسامپازدىعىنا تاڭدانباسقا بولمايدى. ءار بۇيىمىنىڭ وزىندىك ءمانى مەن ماعىناسى بار. كەيبىرەۋلەر ءۇشىن سەنۋ قيىن بولار، بىراق ونىمدەرىمىزگە شەتەلدىكتەردەن سۇرانىس كوپ تۇسەدى. ءبىرى بايقاپ، ءبىرى ەلەمەي جۇرگەن دە شىعار، بىراق قازاقستانعا ساياحاتشىلار از كەلمەيدى. ولار تەك قازاقي زاتتارعا قىزىعادى. بۇل – ءبىز ءۇشىن، قازاق ءۇشىن زور قۋانىش.
اتامەكەنگە 2008 جىلى كەلدىم. سول كەزدىڭ وزىندە مۇنداي زاتتار نارىقتا بولاتىن. الايدا ولار قاراپايىم حالىق ءۇشىن قولجەتىمسىز باعادا ساتىلدى. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا مۇعالىم بولىپ قىزمەت ەتكەنمىن. بالا كەزىمنەن سۋرەت ونەرىنە قىزىقتىم. ەلگە كەلگەننەن كەيىن، وسى ءىستى قولعا الۋدى ءجون دەپ سانادىم.
حالىق اراسىنان شەبەرلەردى ىزدەدىم. ءالى دە “مىنا جەردە وسىنداي شەبەر بار ەكەن” دەسە، ۇيىنە دەيىن ىزدەپ بارامىن. اۋەلدە تەك تويباستار جاسايتىن ەدىك، قازىر باعىتىمىزدى تاريحي، ءتول بۇيىمدارىمىزعا اۋداردىق.
قازىر كوماندامدا شەبەرلەردى قوسپاعاندا 30 ادام بار. ولار ءارتۇرلى قىزمەت اتقارادى. ۋاقىت وتكەن سايىن ەڭبەكاقىعا بولىنەتىن قارجىلىق قۋاتىمىزدى دا ارتتىرىپ كەلەمىز. العاشىندا قيىندىقتار از بولمادى. ءبىر ءىستىڭ باسىندا بولۋ – وڭاي شارۋا ەمەس. بىراق ماقساتىم بايۋ ەمەس، حالىققا جۇمىس تاۋىپ بەرۋ بولدى. اللا وسى نيەتىمە قاراسقان بولار، ءىسىمىز وڭعا باستى. قازىر الماتىدا “ەل-مۇرا” سەرىكتەستىگىنىڭ نەگىزگى ساۋدا ورىندارىندا بىرنەشە نۇكتەسى بار. ءالى دە كەڭەيەمىز دەگەن سەنىمدەمىن.
ءبىر رەت گەرمانيادا، ءتورت رەت اراب امىرلىكتەرىندە وتكەن كورمەلەرگە قاتىستىق. جەتى جىل بويى وسى كاسىپپەن اينالىسىپ كەلەمىز. باسىمىزدان نەبىر قىزىق تا، قيىندىق تا ءوتتى. بىراق قيىندىقتىڭ بارلىعى ۇمىتىلىپ وتىرادى ەكەن. وزىمە “تەك العا!” دەپ جىگەر بەرەمىن. ءار تاڭىمدى جوسپارسىز اتىرمايمىن. ەڭبەگىمىزدىڭ جەمىسىن وسىنىڭ سەبەبىنەن كورىپ وتىرعان بولارمىز دەپ ايتۋىما دا بولادى (جىميادى). باستىسى، كاسىبىمىزدى سۇيەمىز. سەبەبى قازاقي زاتتار – قازاقتى جەر بەتىندەگى وزگە حالىقتاردان ايشىقتايتىن دۇنيەلەر.
“باقىت جارالعان ەمەس، جاراتاتىن نارسە” دەگەن ەكەن ويشىلدار. ءبىز وسىعان سەنەمىز. قازاق حالقىنىڭ، كەلەر ۇرپاقتىڭ باقىتى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋگە تىرىسامىز.
baribar.kz
