تىك قۇلاعان قۇزاردىڭ جەلكەسىنە ەنتەلەي كەلگەن ەكەۋ اتتارىن تەجەپ، تومەنگە مويىندارى ۇزىلە ءۇڭىلدى دە تاعى تەبىندى. قاراۋىتقان تەرەڭدىكتەن ۇركە، ۇدىرەيىسكەن جىلقىلار: تاناۋلارىن پىر-پىر پىسقىرىنىپ، كەرى شەگىنشەكتەدى. قۇلامانى كەرتە، قيعاشتاي قۇلديلاعان سوقپاق - تەرەڭ شاتقا ءسىڭىپ، قاسقايا كەرىلگەن جاقپار تاستى قارسى بەتكە ورمەلەگەن ۇزىك-ۇزىك جوباسى، ءار-ءار تۇستان سۋىرتپاقتالا قىلاڭ بەرىپ قالادى. قۇزدىڭ تەرىسكەيى وسىمدىكتى كەلىپ، تابانىندا قىستان قالعان سار كىدىر قار - بوزامىتقان ارالسىماق بوپ ءالى جاتىر...
- جارىقتىقتار! – دەدى كوزىنە ءدۇربى توسقان موسقالداۋ كىسى تامسانىپ. سوسىن كۇنشۋاققا مالىنىپ، اسپانمەن استاسا الشيعان شاتقالدىڭ كۇنگەي بەت، تاستاۋىت قابىرعالى ءتورىن نۇسقادى:
- انا تەكەنىڭ تۇرعان تۇرىسىن-اي؟! ەركەك! ەشكى-لاقتارى الاڭسىز جايىلىپ ءجۇر. ءبىرازى، بوركوزدىڭ تۇبىندە جۋساپ جاتىر...
- جەزدە، مەن دە كورەيىنشى. – دەپ داۋرەن ءدۇربىنى الىپ، بيجاقىپ مەڭزەگەن تۇستى ارى-بەرى ءتىنتىپ، ەشتەڭە تاپپادى. بىراق، ءوزىنىڭ وراشولاقتىعىن بىلدىرگىسى كەلمەي، جورتا سويلەدى.
- راس، عاجاپ ەكەن!..
بۇنىڭ تۋ سىرتىنان سول تۇسقا كەزەنىپ تۇرعان بيجاقىپ: - ءدۇربىنى كوتەرسەي، سايدا نەڭ بار؟ ەشكى بولىپ كوزىڭە كورىنگەن قويتاستار عوي... – دەپ جاس دوسىن تۇزەدى. ءدۇربىنى قانشا قۋالاسا دا دانەڭە كورە الماي، شىنىن ايتتى.
- تاسىڭىز دا بوركوزىڭىز دە ءبارى ماعان تاۋ ەشكى سياقتى!..
- ءجا... سەن مىنا ءدوڭ تاسقا شىق تا وسى قىلتانىڭ اۋزىن اڭدىپ جات.
مەن، قۇتتىاياق ەكەۋمىز وراعىتىپ بارىپ، ەشكىلەردى وسىلاي قۋىپ تۇسىرەمىز. كا، قۇتتىاياق! – دەپ بيجاقىپ ءيتىن ەرتىپ، قۇزدىڭ ەرنەۋىن جاعالاي تەپەڭدەپ، شوقىتا جونەلدى.
داۋرەن وڭ جاق يىقتان ءتونىپ تۇرعان كوك الا مۇك باسقان ۇيدەي تاستى اينالىپ، جايداق ارتىنان شۇيدەسىنە كوتەرىلدى. بۇل راسىندا، بيجاقىپ كورسەتكەن جولدىڭ اۋزىن اڭدۋعا وتە قولايلى توسقاۋىل ەكەن. توز-9 شاعىن كاليبرلى مىلتىعىن سولاي كەزەپ، جوڭكىلگەن اڭدى ول بىتىرلاتىپ ويشا اتا باستادى. سوسىن شىلبىرىنان ۇستاپ سوڭىنان جەتەكتەپ جۇرگەن جىلقىسىن اۋىزدىقتان اجىراتىپ، تۇساپ، وتتاۋعا جىبەردى. ول بيىل كوكتەمدە زووتەحنيكتىڭ ءۇش جىلدىق وقۋىن ءبىتىرىپ، جولدامامەن كەلگەن جاس مامان ەدى. ۇجىمشار باسشىسى: «قوي سالاسىنا ەسەپشىلىككە باراسىڭ، سونداعى جاتاحانادا جاتاسىڭ، كيىمىڭ تازا، قارنىڭ توق بولادى. قىسقاسى، جاقسى جۇمىس جاساپ، تاجىريبە جيناقتا. قويشىلاردىڭ ادەمى قىزدارى دا بار... بۇيىرتسا، كۇيەۋ بالا بوپ تا قالارسىڭ!» دەپ ارقاسىنان قاعىپ ازىلدەگەن-ءدى.
«...ماۋ جەدوڭنىڭ دانا سوزدىك كىتاپشاسىن جۇرەك تۇسىنان تاستامايمىز. كوسەمنىڭ اسىل پىكىرلەرىن داۋىستاپ، وڭ قولىمىزدى اسپانعا سىلكىپ ءتاڭىردىڭ وزىنە سەس كورسەتەمىز. «قىزىل ساقشىلار» بۇتكىل حالىقتىڭ بىرلىگىن باقىلايدى. ەگەر ۇلى توراعانىڭ كىتاپشاسى قوينىڭنان تابىلماسا، كۇنىڭ قاراڭ! وسىلاي كۇندەگى عادەتپەن: «وتپەس پىشاق، نان كەسپەس» دەگەن سياقتى تاپقىر ويدىڭ ءبىرىن داۋىستاپ دارەتحاناعا كەتىپ بارا جاتىپ، قىزىل كىرپىشتىڭ جارتى سىنىعىن كۇزەتكە بايقاتپاي قولتىعىما سۇڭگىتىپ الدىم. دارەتىمدى ءبىتىرىپ بولعان سوڭ، سىرتتا الاڭسىز مەنى توسىپ تۇرعان قىتاي-كۇزەتتى قاق شەكەدەن ءبىر ۇردىم دا دالا قايداسىڭ دەپ زاۋلادىم. ارتىمنان ۇلار-شۋ بولىپ قۋعىن ىلەستى. جولىما كەسە كولدەنەڭ تۇسكەن ەندىگى بەس-التى مەتر تەرەڭ وردى بۇيىم كورمەي ءبىر-اق قارعىپ ءوتتىم. سودان شۋ قارامدى كورسەتپەي، ءۇش ايدىڭ دۇزىندە تاكلا-ماكاندى تاپتاپ ءوتىپ، سابەت شەكاراسىنا جەتتىم. بۇنىڭ الدىندا ءبىر بۇزىپ، ول جولى «سابەتتەر» قىتايعا قايتا تاپسىرىپ، بەس جىلعا سوتتالعام. ەكى جىلىن وتەپ، اتاجۇرتقا تاعى قاشتىم. ارتىمدا بالا-شاعام، قاتىنىم قالدى. ولاردى دا ۋاقىتى كەلگەندە الدىرارمىن دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرگەندە وكىمەت ارالارى مۇلدەم سۋىسىپ كەتتى. سودان بەرى ون جىل ءوتىپتى. ول تۋىستارىم تۇسىمنەن كەتپەيدى. ءتۇبى ءبىر جولعىرامىز. قۇدايىم جالعىزسىراتپادى. كۇنسۇلۋ اپكەڭنەن ءۇش بالام بار. سولاي، باتىر... «سۇراي-سۇراي قوينىڭداعى قاتىنىڭ قارىن بولە بوپ شىعادى» دەمەكشى ءوزىڭ ەندى بالدىز بولدىڭ ماعان!» دەگەن-ءدى بيجاقىپ داۋرەنمەن العاش تانىسقاندارىندا. بۇل ونىڭ قىسقاشا عانا ايتقان اڭگىمەسى ەدى. ويتپەسە، وسى حيكاياسىن ول ۇزاق ءتۇن جىرلاۋعا دايىن. اراسىنا ويدان قوسىپ، تىڭدارمانىن تىرپ ەتكىزبەيتىن اڭگىمەشىل. راسىندا قازاق جۇرتى قارعا تامىرلى عوي. جابىسىپ قالعان قان تۋىستىعى بولماسا دا ەل سۇراسىپ، ەمىرەنىسىپ جاتقانى. وسى وڭىرگە شەشەندىك جانە اقىندىق قاسيەتىمەن ءتانتى بولعان شۇيە شال دەگەن داۋرەننىڭ ارعى اتاسىنىڭ قىزى ءمادينا – كەزىندە ارعىبەتكە اۋعان قالىڭ قاراكەرەيدىڭ توقپاق جۇرتىنا انا بولعان كورىنەدى. داۋرەننىڭ نايماننان تارايتىن شۇيە دەگەن ەلدەن ەكەنىن بىلگەلى توقپاق قىزى – بيجاقىپتىڭ ايەلى كۇنسۇلۋ ءىش تارتىپ، باۋىر ساناعان-دى. كۇنسۇلۋعا سول ءمادينا اناسىنىڭ تەكتىلىگى دارىعان سىڭايلى – كۇيەۋى بيجاقىپتىڭ ارەكىدىك ەرنەۋدەن اسىپ، لەپىرىپ كەتەتىن مىنەز-قۇلقىن ادىپتەپ، ەلگە جىمىن بىلدىرمەي وتىراتىنىنا قاراعاندا...
تاڭ ەلەڭ-الاڭدا بۇلار اتقا قونعان. نەشە قىردى اسىپ، وسى – اڭ الاڭسىز ماڭاتىن تەرەڭ اڭعارعا كۇن توبەگە ەندى كوتەرىلەر ساتتە جەتكەن-ءدى. ارقادان قىزدىرعان شۋاقتان داۋرەن ماۋجىراپ، كوزى كىرتيە باستادى. كەنەت ەتەكتە وتتاپ جۇرگەن جىلقى سەكەمدەنە وسقىرىندى. ەندى بولماسا ءتاتتى مۇنار يكەمىنە ىڭعاي تانىتقان داۋرەندى سەلك ەتكىزدى. ءوزى جانتايعان تاستىڭ استى جاعىنان توسىن سالدىر ەستىلدى. الدىنداعىسىن جاپىرىپ، تابانىنداعىسىن سوگە شاشىراتىپ، ءبىر جويقىن نارسە ورلەپ كەلەدى. داۋرەن تاستىڭ قالقاسىنداعى قىلتانىڭ اۋزىنا ءتونىپ، مىلتىعىن كەزەدى. جالى كۇدىرەيگەن، ءسۇيىر تۇمسىعى الپامسا كەۋدەسىمەن تۇتاسقان ءبىر وراسان سۇمدىق ودىراڭ ەتىپ اتىپ شىقتى. قوس ۇرتىنان ايقىش-ۇيقىش ساپ-سارى تىستەرى اقسيىپ، ونىسىن جانىعانداي قايشىلايدى. جىلت-جىلت ويناقشىعان سۇيكىمسىزدەۋ تۇيمە كوزدەرىن توبەدەن مىلتىعىن كەزەي ۇڭىرەيگەن داۋرەنگە جاۋىعا اۋدارىپ، ىشىنە ءبىر نارسە تۇيگەندەي قورس ەتتى دە سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. وسى ءساتتى داۋرەن قالت جىبەرمەدى دەۋگە دە بولمايدى. تەك بار ويلاپ ۇلگەرگەنى: قاراۋىلدان تايىپ كەتسە، جابايى قابان تاستى اينالا سالا – جايپاق جاعىمەن داۋرەننىڭ تۋرا ۇستىنەن ءتۇسىپ، ءوزىن دە ارقانداۋلى اتىن دا جايراتىپ سالارى حاق ەكەنىن اڭعارعانى. مىلتىق شىق ەتە ءتۇستى. قابان اتىلىپ بارىپ، ەتبەتتەي جىعىلدى. قۇمالاقتاي قورعاسىن بەلىن ءۇزىپ كەتكەن سەكىلدى: ارتقى اياقتارى سالبىراپ، تىرەۋگە جاراماي سالدانىپ، الدىڭعى قوس اياعىمەن جەر تارپىپ، جانۇشىرا ىلگەرى ۇمسىندى. قارا-سۇر دوڭىز تارپىنا-تارپىنا الگىندە ءوزى سۋماڭ ەتىپ شىققان قىلتانىڭ اۋزىنا سىرعاناي بارىپ، ءتورت اياعى كوكتەن كەلە اۋدارىلا، قۇز تابانىنا سالدىر-كۇلدىر كەتە باردى...
ءبىر اجالدان امان قالعانىنا قۋانعان داۋرەن اتىپ تۇرىپ، قابان كەتكەن قۇردىمعا ەڭكەيگەندە – بەسەباي شولاق تاباندى ەتىگى دار ەتىپ تايىپ، قۇيرىققا وتىردى دا ىلدي-تومەن سىرعاناي جونەلدى. كوك تاستىڭ تايقى ماڭدايىن جارىپ شىققان تالداۋىت بۇتالاردى جاپىرا ىزعىپ بارادى. باۋى قارىنا ىلىنگەن مىلتىعى جول باستاعانداي سالدىر-سۇلدىر الدىنا ءتۇسىپ العان. ەندى بولماسا قولتىعىنان قوس قانات شىعىپ، تەمىرەتكىدەي اعارعان تابانداعى اق توسەنىشكە قالىقتاي بارىپ قونار ما ەدى... «و اللام، ساقتاي گور!» دەپ جالبارىنىپ ۇلگىردى. ەسىن جيعاندا بايقاعانى: بۇتىنىڭ اراسىنا كەپتەلگەن توبىلعىنىڭ ءبىر ۋىس ساباعىن تارس قىپ ۇستاپ، ەردىڭ قاسىنا جابىسقانداي سىرەسىپ وتىر ەكەن. وكشەسىن تىرەپ كەرى شەگىنبەك بولىپ ەدى، ىلىنەر كەرتىك تابىلماي تايا بەردى. ءسال قوزعالسا توبىلعى ءتۇبىرى بىرت-بىرت ءۇزىلىپ جاتقان سەكىلدەنەدى. وڭ قولىنا مىلتىعىن الىپ: «ءبىسسىمىللا، ءبىسسىمىللا!» دەپ سوعان تىرەنە كەرى شەگىنشەكتەدى. سويتە-سويتە وكشەسى دە كەدىر-بۇدىردان كۇش الىپ، سول قولىمەن جوعارلاۋ وسكەن تۇبىرشەكتەردى قولجالعاۋ ەتىپ، ىسىرىلا-ىسىرىلا الگىندەگى الاڭسىز جاتقان جايداعىنا جەتتى. تۇلا-بويىن قارا تەر باسىپ، قالش-قالش سوققان دەنەسى وزىنە باعىنار ەمەس. تىسىردى ەستىپ ارتىنا بۇرىلدى. قوس قۇلاعىن قايشىلاعان تاپال قۇلا – اياعىمەن جەر تارپىپ، بۇعان الاڭداي قاراپ تۇر ەكەن...
بالامىسىڭ دەگەن سول عوي. الگىندەگى كەلمەسكە ۇشىپ كەتكەن اڭدى بارىپ كورسەم دەگەن ءبىر تاڭسىق سەزىم داۋرەندى قويماي باۋراپ، اقىرى بەتى-قولى مەن كيىمىن دار-دۇر تىلىمدەتىپ، تومەنگە جەتەكتەدى. قاراقات، ۇشقات، دولانا سىندى بۇتالى وسىمدىكتەر مەن قاتار قىمىزدىق، راۋعاش، تاڭقۋرايمەن ارالاسا وسكەن وزگە دە بويشاڭ شوپتەر اتتىلى كىسىنى بۇركەيدى. سونىڭ ءبارىن بۇزىپ-جارىپ ءشوبى تىقىر، اشىق الاڭقايعا ءتۇستى. باعىتى دۇرىس ەكەن. جايداق تاستىڭ ۇستىندە تەڭكيىپ جاتقان قارا-سۇر قۇبىجىقتى كوردى. ونى ولگەن شىعار دەپ قاۋىپتەنبەي قاسىنا تاياي بەرگەندە، اناۋ قورس ەرتىپ باسىن كوتەردى. قىپ-قىزىل بوپ قانتالاعان كوزدەرى وت شاشىپ، داۋرەنگە شاپشىدى. كوكىرەگى سۋ قايناعانداي بۇرق-بۇرق تاسىپ، تۇنشىعا قاقالعاندا اۋزىنان القىزىل قان اتقىلايدى. داۋرەنگە جان كەرەك ەكەن! ورعىپ كەرى سەكىردى. سونوۋ بيىكتەن جەر-كوكتىڭ بارىنە سوعىلىپ، قۇلدىراي قۇلاعاندا – ءالى جانى شىقپاي امان جاتقان، نەتكەن ءدۇلدۇل ەدى دەپ ول قايران قالدى. بۇنىڭ قيمىلىن قالت جىبەرمەي اڭدىپ، ءسال قوزعالسا – الدىڭعى ساۋ اياقتارىنا اسىلىپ، وشىگە ۇمتىلادى. ەگەر «و اللا، ساقتاي گور!» دەپ جالبارىنىپ ۇلگەرمەسە مانا – داۋرەننىڭ ءوزى دە وسى قاباننىڭ كەبىن كيەر مە ەدى... جانى جالما-جان شىعىپ كەتپەي، مۇمكىن بۇنىڭ دا بەلى كەتىپ، تۇرۋعا دارمەنى جەتپەي، انشەيىن جاندالباسپەن عانا ۇمسىنار ما... شالاجانسار جابايى اڭمەن تاعدىرلاس بولىپ، اجال توسىپ جاتار ما ەدى، ەكى جاقتا ىڭىرسىپ، ەش امالسىز...
داۋرەن قيمىلداماسا، قابان دا كوكىرەگى عانا سىر-سىر ەتىپ، تىنشي قالادى. تۇرقىنا ساي ەمەس، كىشىك كوزدەرىن ءالسىن-ءالسىن اشىپ-جۇمىپ، ادام جانى اشيتىن دارمەنسىز حالدە جاتىر. ەگەر اڭدىعان جاۋى قىبىر ەتسە، باسىن لەزدە كوتەرىپ الىپ، قاھارلانا اتىلماقشى. كەۋدەسىندە جانى تۇرعاندا ولىسپەي-بەرىسپەيتىندىگىن انىق اڭعارتادى. سوسىن قايتا سابىرلانىپ، سۇستى كەيپىنە ءبىر جالبارىنىش ورناعانداي بولادى. مىناداي قايرات پەن قاھار يەسىنىڭ وسىنداي مۇشكىل حالگە ءتۇسۋى ءتيىس ەمەس-ءتىن. ءتىپتى، قيىسپايدى. سول ءۇشىن داۋرەن ءوزىن ايىپتى ساناپ، مۇمكىن بولسا، ۋاقىتتى كەرى اينالدىرىپ، تابيعاتتى ءوزىنىڭ قالىپتى جۇرىسىنە قايتا كەلتىرسە دەپ جان-تانىمەن قالادى. ىستەگەن ءىسى وپىق تۋدىرىپ، كەۋدەسىن وكىنىش وتشا قارىدى. وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن مۇلدەم وزگە دۇنيە ەدى عوي...
جالعىز شىرشا تۇبىندە، ارقالارى الا جولاقتى توراپايلارى ماڭىندا زۋ-زۋ جۇگىرىپ ويناعان مەگەجىندەر جەردى تاناۋلارىمەن قوپارىپ، تامىر كەمىرىپ جاتقان ەدى. وسى ءۇيىردىڭ جوتاسى كۇجىرەيگەن ءدۇر قابانى اناداي الىستا ساقشىلىقتا جەكە دارا تۇر. ۇستىدەگى قىزىل جاقپاردا جايىلىپ جۇرگەن ەشكىلەرىن قورىعان تاۋتەكە دە بيىك تاستىڭ ۇشارىندا قوس ءمۇيىزى قايقايىپ، كەربەز قاسقيادى. ول كەنەت قارعىپ كەلەسى ۇشتىققا سەكىردى دە ەشكىلەرىن ىلەستىرىپ، كوزدەن عايىپ بولدى. ساۋىسقاندار شىقىلىقتاپ، قاۋىپتىڭ الدىنا تۇسە ءبىر ۇشىپ، ءبىر قونىپ، جابايى شوشقالارعا تايادى. تورايلارىن ىلەستىرىپ، انالىقتار ءبىر قالتارىسقا ويىستى دا اتالىق قاراۋىلعا ءوزى ادەيى ءىلىنىپ، ەر سوڭىمنان دەگەندەي جالعىز تارتتى. اراكىدىك كىدىرىپ، ارتىنان تىڭ-تىڭداپ الىپ تاعى ۇزايدى. بۇنىڭ سوڭىنان ەشكىلەر دە تۇسكەن سىڭايلى. اڭنان وزگەنىڭ تۇياعى تيمەگەن، بوتەن ءيىس سىڭبەگەن تاعى تاناپ – تەك وزدەرىنىكى عانا ەدى. ەگەر جابايى قاباندا وي بولسا: قارسى بەتتەگى جازىققا اپارار قىلتا اۋزىندا بۇنى قاتەر توسار دەپ بولجاي الار ما ەدى; ومىرىندە قولىنا العاش رەت قارۋ ۇستاعان، كۇناھارلىقتان ادا، ادامنىڭ ۋىزداي جاس جىگىتىنەن اجال تابام دەۋ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرەر مە ەدى...
داۋرەن، ابدەن قانسىراپ، بويىنان قۋاتى كەتە باستاعان اڭعا قالاي اياۋشىلىق تانىتارىن بىلمەدى. ىشىنەن بىرەۋ بۇنى كىنالاپ: «بەيكۇنا اڭدى بەكەر اتتىڭ!» دەسە، ەكىنشى ءبىر وزىنە تۋىستاۋ داۋىس: «وعىڭ ءمۇلت كەتىپ نەمەسە قۇر جارالاساڭ – اجالىڭ وسىدان ەدى! كورەر جارىعىڭ بار ەكەن!» دەپ ءتاۋبا قىلاتىنداي. بەس-ون مەتر الىستاۋ بارىپ، بيىكتەۋ تاستىڭ ۇستىنە شىعىپ، ۇسقىنى ادام ششوشىرلىق تاعىنىڭ بەيشارا كۇيىنە جانى اشي قارادى. ءسۇيىر تۇمسىعىن شورت كەسكەن تايپاق تاناۋى پىسقىرىنىپ قان بۇركەدى. تىكىرەيگەن قالىڭ تۇك باسقان كوزدەرى شۇڭىرەيە وتى قاشىپ: ولەۋسىرەي ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلادى. «مەنىڭ ارتىمدا ءبىر ءۇيىر جانىم قالدى. ۇرپاعىمدى تاراتقان انالىقتارىما كىم كورىنگەن ارتىلىپ، جىرتىسقا كەتەتىن بولدى عوي! انا الاڭسىز ويناعان الاتايلارىما كىم قورعان بولادى. ەركەكتەرى ەر جەتپەي جاتىپ، ىشەك-قارىندارى اقتارىلاتىن بولدى-اۋ!.. قاۋىپ-قاتەردى ءوز سوڭىما سالىپ، وتباسىمدى اراشالاۋ مەنىڭ مىندەتىم ەدى. وسى جولدا مەرت بولارىمدى دا بىلەم. سول ءۇشىن سان ايقاستا سىنعا ءتۇسىپ، سول ءۇشىن جارالعانىمدى دالەلدەدىم. تەك، ءبىر وكىنىشتىسى – اجالىم بولىپ، قاپەلىمدە سەنىڭ كەزىككەنىڭ!..»
«ءيا، ەگەر مەن سەنى اتپاسام، بوگدە تۇگىلى ءوزىڭنىڭ قانداستارىڭا اياۋشىلىق دەگەندى بىلمەيتىن – سەنىڭ اڭدىق تابيعاتىڭ ەش ويلاندىرماستان مەنى تۋلاقتاي دال-دۇل ەتەر ەدى. مەنىڭ جولىمدى بولدىرعان – قۇمالاقتاي قورعاسىننىڭ ءدال ءتيىپ، سەنىڭ بەل ومىرتقاڭدى ۇزگەندىگى. ودان امان قالدىم دەپ قۋانىپ ۇلگەرمەي، سەنىڭ سوڭىڭنان قوسا ۇشا جازداعاندا – ەشقاشان اۋزىما الىپ، نيەتپەن سيىنباعان «اللا» دەگەن قۇدىرەت ماعان ءبۇيىرى بۇرىپ، اجالعا بەرمەي اراشا ءتۇستى. ويتپەگەندە، اۋىلداعى اتا-انام جالعىز ۇلدارىن جوقتاپ، قانداي كۇيگە دۋشار بولار ەدى؟ اڭداماعان ءار تۇستا بۇعىنىپ وتىرعان ءبىر-ءبىر اجال بار ەكەنىن سوندا ۇقتىم. سەن دە سول اجالدىڭ ءبىرى ەدىڭ مەن ءۇشىن. بۇل جولى سەنىڭ اجالىڭ بولىپ مەن ىلىكتىم ەكەۋمىز دە ۇشىراسۋدى توسپاعان جول ۇستىنەن...»
«ارپالىس ءۇشىن تۋىپ، سول ارپالىستا كوز جۇمۋعا جارالعان ەركەك كىندىكپىن. مەنىڭ جانىمدى الۋ ساعان بۇيىرعان ەكەن، ەندى ارى قاراي قيناما! بەلىمدى ۇزگەن قۇمالاقتارىڭدى ماعان بورات! جاننىڭ تاتتىلىگىن سوڭعى رەت اشىنا سەزىپ بارىپ، كۇشەنە كوز جۇمايىن! ءالىمدى قۇرتىپ، قور قىلما! سەن اتا بەر. مەن ساعان اتىلا-اتىلا بارىپ ۇزىلەيىن!.. سوڭعى ساعاتىمداعى كەزدەسكەن مەنىڭ قاس جاۋىم – سەن بولدىڭ، ادامنىڭ بالاسى. مەن سەنىڭ كوزىڭە قانشالىقتى جۇرەك مۇزداتار قورقىنىش بولىپ ەلەستەسەم – سەن دە مەن ءۇشىن بىتىسپەس جاۋسىڭ. ءادىل جەكپە-جەك دەگەندى بىلمەيتىن، ايلا مەن امالعا سۇيەنگەن، ءتۇپسىز قۇردىم سەكىلدى قاناعاتىڭ ەش تولمايتىن، دۇنيەدەگى ەڭ جەككورىنىشتى – ەلدىڭ جانىن ءجوندى-ءجونسىز الۋعا قۇمار نىساپسىز تىرشىلىك يەسىسىڭ! جوعا، سەن تىرشىلىكتىڭ – اجالىسىڭ! ات مەنى!.»
داۋرەن ونشاقتى رەت اتتى. وق كىرش-كىرش قادالعان سايىن جابايى قابان ارانداي اشىلعان اۋزىنان قىزىل وتتى تاجال شاشىپ، بۇعان قاراي تالپىنادى... سوڭعى وقتاردىڭ ءبىرى ونىڭ ءومىرىن ۇزگەن سىندى، باسىن قايقايتا ءبىر كوتەردى دە سىلق قۇلادى. سونىڭ وزىندە داۋرەن ونىڭ تۇسىنا تاياپ بارۋعا جۇرەگى داۋالامادى. تاعى جاندالباسپەن جۇلقىنىپ، ۇمتىلا قالسا – بۇنى قاربىزداي قاق ايىرار ەدى. مىلتىقتىڭ ۇشىمەن ءتۇرتتى. قيمىل جوق. ەركىنسىپ، الاقانىمەن جالىنان سيپادى. قۇددى سىمتەمىر! قولدان سوقتىرعان قانجارىن قىناپتان سۋىرىپ، ادال بولسىن دەپ باۋىزداماققا كەڭىردەكتەن وردى. جايشىلىقتا قىلپىلداپ تۇرعان پىشاقتىڭ ءدۇزى تۇتىلىپ، باسپادى. ورا الماعان سوڭ، تىكتەي قادادى. تىكەنەك تۇكتەرى ۇرپيگەن، سۇيەلدەي بەرىك تەرىنى تەسىپ وتە المادى. «قان شىقتى عوي» دەپ داۋرەن ءوزىن-ءوزى جۇباتتى. مانادا كوزىنە قۇبىجىق بولىپ كورىنگەن سۇستى اڭ – ەندى سورپاسى اڭقىعان استى ەلەستەتتى. قولداعى شوشقالار سياقتى ەمەس، دالا ءشوبىن قورەك ەتكەن، اتى دوڭىز بولعانىمەن ەتى تازا شىعار دەپ ويلادى.
- مىنە، باتىر دەگەن وسىنداي بولادى! – بيجاقىپتىڭ داۋىسى تۋ سىرتىنان وقىس ەستىلدى. ول قۋانىشىن جاسىرا الماي، قاۋدىرلاي سويلەپ تاياپ كەلدى دە: - استاپىراللا، مىنا سۇمدىعى نەسى؟! – دەپ سوستيىپ تۇرىپ قالدى.
- ءوي، باتىر-اۋ، تەكەنى سۇلاتقان ەكەن دەپ ەكى وكپەمدى قولىما الىپ جەتسەم، مىنا حارامىڭ نە؟!
- جەۋگە بولماي ما؟
- جەگەنى نەسى؟ اتۋعا بولمايدى! بۇل – حارام! مۇسىلماننىڭ اسى ەمەس!
- تاكلا- ماكاندا قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايان جەدىم دەگەنىڭىزگە قاراپ...
- تفۋ، ەنەڭدى ۇرايىن! جەسەم امالسىزدان جەگەن شىعارمىن. ويتپەسە،
ول ەلگە ايتاتىن انشەيىن، اڭگىمە عوي! سوعان سەنىپ ءجۇرسىڭ بە؟
- ەندى قايتتىك، اعا؟
- تاستا، كەتتىك. ءبىر تاعىنىڭ وبالىنا بەكەردەن-بەكەر قالدىڭ. بۇنىڭ سوڭىنان قىرق ەشكى جوسىلىپ كەتكەن. سولاردىڭ ءبىرىن قۇلاتقان ەكەن دەسەم. قاپ، اتتەگەن-اي!
- ەڭ قۇرعاندا ءبىر سانىن كەسىپ الايىق. تىستەرى قىزىق ەكەن، ۇستىڭگى ءتىسى جوعارى قايقايىپ، استىڭعىسىمەن قايشىلاسقان.
- باعىڭ بار ەكەن، سول قايشىعا ىلىنبەي قالعان!.. سانى دا ءوزى دە قۇرسىن، اپكەڭ ۇيگە كىرگىزبەيدى! كەتتىك دەدىم عوي.
ورتا جولدا ءبىر كەكىلىك اتىپ الىپ، وتقا قاقتاپ جەدى. قالىڭ ەتى تولىق قاقتالماپتى، قانقىزىلدانىپ جۇرەك تىكسىنتتى. بىراق ەلەڭ-الاڭنان اۋىزعا ءنار تيمەگەندىكتەن نانعا ارالاستىرا ءشايناپ، قىلعىنا جۇتا بەردى. وزدەرىمەن بىرگە ءبىر قۇتى سۋ جانە بىرەر جاپىراق جاپپا نان مەن سىرىڭكە قوراپ تۇز عانا الا شىعاتىن-دى. داۋرەن شوپان وتارلارىن ارالاپ ءبىتىپ، ەڭ سوڭعى ەسەپ-قيسابىن وسى بيجاقىپتىڭ ۇيىندە تۇگەندەگەن-ءدى. سوزدەن ءسوز تۋىپ، اقىرى ەكەۋى اڭعا شىقپاق بولىپ ۇيعاردى. العاشقى كۇنى توعاي جيەگىندە توبەلەسىپ جاتقان ەكى اتالىق قاراقۇردىڭ ءبىرى قانجىعالارىن مايلاعان-دى. كەشە كوزدەرى قارايىپ، دانەڭەسىز قايتتى. بۇگىنگىلەرى مىناۋ. حارامعا جولىقتى. سوسىن داۋرەننىڭ ءوزى ءبىر ەمەس، ەكى اجالدان قالدى. بىراق ول باسىنان كەشىرگەن جايتتەر تۋرالى بيجاقىپقا ايتپادى. شىندىعىندا ول باسىنان كەشىرگەنىن قورىتپاق تۇگىلى، ءالى تۇيسىنە دە قويعان جوق ەدى. الدەبىر، الاقۇيىن ءتارىزدى ەكى-ءۇش ۇداي سەزىم ءىشى-باۋىرىندا ساپىرىلىسىپ جاتتى. ول وسى جاساعان ءىسىن تالاي جىلدان سوڭ قياناتقا ساناماي، ەرلىك رەتىندە ايتىپ، ەل الدىندا سان مارتە بوسەتىنىن بىلمەگەن-ءدى.
جاتىن ورىنعا كوز بايلانعاندا ءىلىندى. ۇزاق جۇرىسكە شىداي الماعان داۋرەننىڭ بەل ومىرتقالارى اجىراپ كەتكەندەي قاقساپ، ەردىڭ ۇستىندە قىرق قۇبىلا وتىرىپ، ارەڭ جەتكەن-ءدى. انا قىردىڭ استى، مىنا قىردىڭ استى دەپ اڭدى اڭدۋمەن ەكى وكپەسى وشكەنشە كۇنى بويى جۇگىردى. تارامىستاي قاتقان بيجاقىپ اتقا جەتكىزەر ەمەس. داۋرەن ءوزىنىڭ دەنەسى قاتپاعان بوس ەكەنىنە نامىستاندى. جۇرەگى اۋزىنان شىعارداي دۇرسىلدەپ، ەكى يىنىنەن دەم الا، ءالى قۇري جىعىلعان ساتتە كوزىنە جاس تىعىلدى. جوق جەردەن كوك جوتەل قىسىپ، سوراسىن ونان سايىن اعىزدى. مىلتىعىنا سۇيەنىپ، قاراسى ۇزاپ بارا جاتقان سەرىگىنە تاعى ىلەسەدى. سوراقىنىڭ قىزىعى اي دالادا قالعان جىلقىعا قايتا جەتۋ بولدى. وسى بەينەتتەرى كوز الدىنا ەلەستەپ: «ەندى اڭعا شىقسام - جەلكەمنىڭ شۇقىرىن كورەيىن!» دەدى ءبىر شىنى ءشايدى ازەر تۇگەسىپ، توسەككە جانتايا بەرگەندە، كۇنسۇلۋ اپكەسى: - وتاعاسى-اۋ، وسى بەكەر ەرمەكتى قويساڭشى. اڭمەن كۇنەلتكەن كۇندەر ءوتتى عوي. قىزىلسىراساق توقتى-تورىم بار ەمەس پە... – دەپ ەدى. بيجاقىپ: - اڭشىلىق - اشتىقتان ەمەس، بۇل - قۇمار ويىننان دا كەرەمەت! – دەپ تاڭدايىن قاقتى.
داۋرەننىڭ مىلتىعى مەن قانجارىن بيجاقىپ وتاردىڭ تورىنە اپارىپ، قوردا استىنا كومدى. وسىلاي ەتسە حارامى كەتىپ، تازارىدى-مىس ەكەن. تاڭ قۇبا تارتقاندا بيجاقىپ داۋرەندى ءتۇرتتى.
- اتىڭدى اكەپ، ەرتتەي بەرەيىن بە؟
- ءوزىم تۇرىپ ەرتتەيمىن!
- باۋىرىم-اۋ، جاتاردا سونشا ءتۇڭىلىپ ەدىڭ؟ جاقسى تىنىعا الدىڭ با؟
- ءيا، اپكە. ءبارى ويداعىداي!
- اۋىزدانعان دەگەن وسىنداي بولادى! اڭعا دا قىزعا دا قىرعيداي تيەتىن كەزى ەمەس پە، بۇل باتىردىڭ!
ءازىل-كۇلكىمەن قورجىن جينالىپ، ەكى سالت اتتى سۋىت جۇرىسپەن كۇن شىعىستى قامالداي بۇركەگەن، قاراعايلى قويناۋىندا ەلىك-مارال ورگەن، تاۋ سىلەمىن بەتكە الىپ بارا جاتتى. نەشە جوتانى اسىپ، كەلەسى بىرىنە اياق سۋىتۋعا كىدىرگەندە داۋرەن ەتەك جاققا كوز تىكتى.
- جەزدەكە، اندا قاراڭىز، كەشەگى تۇستا قاراقۇستار اينالىپ ءجۇر.
- سەنىڭ ارقاڭدا تويعا جينالعانداي - قاباننىڭ جەمتىگىنە قارق بولاتىن بولدى، ولار...
- ەگەر مەن قابان ەمەس تەكەنى قۇلاتسام، ءوزىمىز قارق بولاتىن با ەدىك؟
- ارينە!
...مارالدىڭ سۇرپى ەتىن عانا سۇيەگىنەن سىلىپ الىپ، قورجىندارىنىڭ قوس باسىنا نىعارلاپ، ەكى اتتى قاس قارايا تەڭسەلىپ، جاتىن ورىنعا تاياپ كەلە جاتتى. تاڭسىق ءيىستى انادايدان سەزگەن يتتەر الدارىنان بۇلعاڭداي شىعىپ، تاناۋلارىن قورجىنعا توسادى. «قانجىعالارى مايلانىپ» ءدۇمى توعايعان قوس اڭشى دا ارمان جوق سياقتى... ءوزارا جاراسىم تاپقان، بەيقام اڭگىمەنى سوعىپ كەلەدى. كوبىنە بيجاقىپ سويلەيدى. داۋرەن تەك قۇلاق سالىپ، اراكىدىك باس شۇلعىپ قويادى.
- اڭدى موينىنان نەمەسە قول تۇسى، قوس وكپەدەن عانا اتۋ كەرەك. سوندا ول قۇلايدى. ويتپەسە، قانسىراپ قاشا بەرەدى دە ءبىر جەرگە تىعىلىپ ءولىپ قاپ، بەكەر وبالىنا قالاسىڭ. سوسىن سوڭىنا تۇسكەن اڭنىڭ ايلا-امالىن جاقسى ءبىلۋىڭ كەرەك. تۇلكىنى تۇلكىشە، قاسقىردى قاسقىرشا اۋلاۋ كەرەك. بۇل ءبىر جاتقان عىلىم! سەنىڭ ەسەپ-شوتىڭنان دا كۇردەلى!.. ءۇش جىل ەمەس، ءومىر-باقي وقىساڭ دا ازدىق ەتەدى.
بيجاقىپ، بۇعان بار زەيىنىن اۋدارا، تىڭداپ كەلە جاتقان جاس دوسىنا كوز قىرىن سالىپ قويىپ، ىشىنەن ءسۇيسىنىپ كەلەدى. ارعىبەتتە قالعان وسىمەن تەتە ءوز ۇلى ەسىنە ءتۇسىپ، كوڭىلى قوڭىلتاقسىدى. ەگەر ول قاسىندا بولسا، وعان ءوستىپ، ءوز بىلگەنىن ۇيرەتەر مە ەدى، سۇيەنىشىم دەپ ارقا تۇتار ما ەدى...
كۇنسۇلۋ وسىدان ءبىر-جار كۇن بۇرىن اتىپ الىنىپ، ءتۇزسىڭدى بولعان قاراقۇردىڭ ەتىن اسىپ، ەكى ازاماتتىڭ كەشىككەندەرىن ولجاعا جورىپ، توسىپ وتىرعان-دى. كومەكشى قويشى قارنىنىڭ اشقانىن جاسىرا الماي سيپالاقتاپ، قايتا-قايتا ۇيگە كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. ءۇپىر-ءشۇپىر ءۇش بالاقاي دا قىڭقىلداپ، تاماق سۇراۋعا كىرىسكەن. توڭىرەگىندەگى بار دەگەن ەلى داۋىس جەتپەيتىن، بەس-ون شاقىرىم جەردەگى قويشى وتارىنىڭ مالى دا ادامى دا دامىلعا ويىساتىن الاكەۋىم كەشكىلىك ەدى...
بوز مۇنار
العاشىندا دەمىم تارىلىپ، اۋا جەتپەي تۇنشىققانىمدى انىق بىلەمىن. جۇرەگىم قىسىلعان ساتتە قولىمداعى كۇرەككە سۇيەنىپ، جۇرەلەي وتىرا كەتكەن ەدىم. جاندالباسپەن قالتامداعى ءدارىنى الماق بولىپ ىزدەپ ەدىم، قىرسىق قىلعاندا ول ۇيدە قالىپتى. توڭىرەگىمدە پەندە بالاسى كورىنبەدى. ىشقىنا ورنىمنان تۇرىپ، كۇرەككە دەمەلىپ، ارلى-بەرلى جۇرگەن ەلدىڭ ءبىرى كەزدەسەر دەگەن ۇمىتپەن قارا جولعا قاراي بەتتەدىم. كەۋدەم تۇتاسقان شوق ءتارىزدى ءسات سايىن كۇيىپ، ورتەنىپ بارادى. ادام بالاسىنىڭ شىنايى شولدەگەنى قانداي بولاتىنىن وسى جولى انىق سەزىندىم. شىركىن-اي، بويىمدى بيلەپ بارا جاتقان سول عاجايىپ ءتاتتى ءشول – ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق پا، ءسىرا؟! ونىڭ جالىنى تەك ءبىر تامشى سۋ ەرنىمە تامسا بولدى سونەتىندەي كورىندى. بىراق، ەش ءۇمىت كۇتتىرمەيتىن، كەنەزەنى كەپتىرگەن ءبىر جان تۇرشىكتىرەر جابايى، الدەقايدا الا قاشاتىنداي ۇرەيلى ءشول ەسىمدى اۋىستىرىپ بارادى...
اياق-قولىمنان ءال كەتىپ، تومەن قاراي قۇلدىرادىم. كوزىمدى اشسام بىرەۋ باسىمدى تىزەسىنە سۇيەپ، قارىسقان جاعىمدى اشۋعا تىرىسىپ، اۋزىما بىرنارسە سالماق بولىپ ارەكەتتەنۋدە. ماعان ەندى ەشنارسەنىڭ كومەگى تيمەسى انىق، ويتكەنى تىم كەش-ءتىن. وسى كۇيگە ءوزىمدى جەتكىزبەۋ دە ءوز قولىمدا ەدى، بىراق سول مۇمكىندىكتى پايدالانبادىم، بىلە تۇرا كورسوقىر ادامشا جار جاقتى بەتكە الىپ جۇرە بەردىم. بۇل ەسىمدى جيعانىم ماعان بەرگەن سوڭعى مۇمكىندىك بولار ءسىرا، سوڭعى رەت جارىق جالعانعا كوز سال دەگەن بولار، جاراتۋشىم. امال نە، پەندەلىگىم ويانىپ، ەشنارسە كوزىمە وتتاي باسىلمادى. راسىمەن، ءبارىن دە قيىپ، وزگە ءبىر ءوڭ-ءتۇسى، باعىت-باعدارى، ورالارى جوق بەيتانىس تۇسقا كەتىپ بارام با...
كەنەت، ۇيىقشا تارتقان بوز مۇناردىڭ كىرەۋكەسىن سوگىپ، اكەمنىڭ بەينەسى كوز الدىما كەلدى. اكەم جاسى ۇلعايعان ادام ەدى. مەن ەسىمدى بىلگەلى ول سونداي ۇلكەن ادام كەيپىندە بولاتىن جانە ونىڭ اق شالعان ساقال-مۇرتى دا ءالى ەسىمدە، كەشە عانا كورىسكەندەي ءجۇزى انىق جايناپ تۇر. ول سىرت كوزگە قاتال كورىنگەنمەن، بىلەتىن ادامعا وتە مەيىربان، كىشىپەيىل ەدى. بىراق ونىڭ بۇل قاسيەتىن تەك ەتەنە ارالاسقان ءبىر-جار ادام عانا بىلەتىن-ءدى. ويتكەنى ول كوپشىلىك اراسىندا تىم سيرەك بولىپ، ءوزىنىڭ قانداي ادام ەكەنىن تانىتا المادى. جاستىق شاعى جەتىمدىكپەن ءوتىپ، قۋ دۇنيەگە كىرىپتار بولىپ، ەشقاشان الدەكىمدەردەي كوسىلىپ تە كورمەپتى. تاپقان تايانعانى ەكى قولىنداعى ساۋساعى سياقتى ارقاشان دا ءوز جانىندا ءجۇردى. بارىنىڭ باسى وسكەننىڭ ورنىنا ساۋساقتارى كەسىلىپ، نە بولماسا سىنىپ قالعانداي ونىڭ جولىن قاشاندا تاپشىلىق تورۋىلدادى. مەن ونىڭ كەنەزەسى كەۋىپ، ابدەن شولدەگەن كەزدە كورگەن جالعىز پەرزەنتى ەدىم. ول مەن تۋعاندا جۇرەگى جارىلارداي قۋانعان شىعار، بالكىم. بىراق ول جايلى ەشقاشان اڭگىمە كوتەرىلگەن ەمەس. ءجاي عانا «سەن تۋعان سوڭ، نەمەسە، سەن تۋماي تۇرعاندا» دەگەن سياقتى مەرزىمدى عانا انىقتايتىن ماردىمسىز اۋىز-ەكى سوزدەردىڭ اراكىدىك ايتىلىپ قالعانى بولماسا. اكەمە قاراعاندا انام كوپشىل ەدى. مال سوڭىندا جۇرگەن شالىنىڭ بارلىق جاۋاپكەرشىلىگىن انام كوتەردى. ءۇيدىڭ دە، ءتۇزدىڭ دە شارۋاسىن شەشىپ، ەر مەن ەرشە، ايەلمەن ايەلشە سويلەسە ءبىلدى. ءتوس قالتاسىنداعى پارتبيلەتىن ەكىنشى جۇرەگىندەي قاستەرلەپ، ولە-ولگەنشە جانىندا ۇستاپ ءوتتى.
كۇللى عۇمىرلارى قارا ەڭبەكتىڭ تەپكىسىندە بولعان اتا-انامدى جانىم اشي ەسكە الۋشى ەدىم، بۇرىن. بىراق، كەلە-كەلە مەنىڭ تىرلىگىم دە سولاردىكىنە ۇقساپ بارا جاتقانىن بايقادىم. الدىڭعى اربا سالعان ىزدەن الشاقتاۋ ويىما دا كەلمەپتى. ورتا مەكتەپتى دە تولىق بىتىرە المادىم، مال سوڭىندا قينالىپ جۇرگەن اكەمە جانىم اشىپ، توعىزىنشى سىنىپتان سوڭ وقۋ-توقۋمەن ءبىرجولا ات قۇيرىعىن كەسىستىم. ءبىلىمسىز قالعانىما ەش وكىنبەدىم، كەرىسىنشە كەرمەك ءدامدى، اششى تەرى ءتىل ۇيىرگەن قارا ەڭبەكتىڭ عاجايىبى مەنى ۇيىقشا تارتىپ، بالاۋسا بۇلشىق ەتتەرىم ەرتە سىڭىرلەنىپ، كەلە-كەلە شارشاپ-شالدىعۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇمىتا باستادىم. ەل قول-اياقتارىن سوزىپ اۋىر ەڭبەكتەن سوڭ تىنىعىپ جاتسا، مەنىڭ بويىمداعى قۋات تىنىشتىق بەرمەي، ءبىر ءسات قول قۋسىرىپ بوس وتىرا المادىم. تۇك جاسامادىم دەگەندە ۇساق-تۇيەك وتىن بۇتاعاندى دامىل ورنىنا سانايتىنمىن. قوي قىرقۋ ناۋقانى كەزىندە: ادەتتە تۇسكى اس تاياعاندا قىرىقتىقشىلار تولىق دەمالسىن دەپ ەلەكتر قۋاتىن جالپىلاي ءوشىرىپ تاستايتىن-دى. سونداي ءبىر جولى، قىرقىپ جاتقان قويىمنىڭ جارتى ءجۇنى قالىپ قالدى. قويدى اۋدارا سالىپ، جارتى ءجۇنىن سىپىرىپ الىپ قويا بەرۋگە بولار ەدى، بىراق وندايعا مەن ەشقاشان اش قالسامدا بارا الماسپىن. وسىنداي كەزدەيسوق جاعدايلارعا ارناپ العان، قاتىرعى قاعازعا ورالعان ءۇش-ءتورت ۇستارانىڭ ءدۇزى توسقالتامدا جۇرەتىن-ءدى. ەل-جۇرت جۋىنىپ-ءشايىنىپ، داستارحان باسىنا ەندى وتىرا باستاعاندا مەن دە جارتى قويدىڭ ءجۇنىن سىرىلداتىپ تاستاپ جاندارىنان تابىلام. تۇسكى ۇزلىستەن سوڭ الدەكىمدەر شالا قىرىققان قويلارىن تابا الماي الەككە ءتۇسىپ جاتقاندا مەن تازا قويدان باستاپ، كەيبىرەۋلەر سياقتى ءبىر قويدى قىرقا سالا شىرەنىپ تەمەكى شەكپەي، جۇمىس اياعىنا دەيىن بەل جازۋ دەگەندى بىلمەيتىنمىن. تەمەكى مەن دەمالىسقا ۇزاق ءتۇن الدىدا توسىپ تۇر ەمەس پە...
ماعان باقىت سيلاعان العاشقى قۋانىشتى شاقتىڭ ءبىرى – ايتولقىن دەگەن كورشى اۋىلدىڭ قىزىنا قاتتى ىنتىق بولعانىم. ول ەرتە پىسكەن جەمىس سياقتى ءوز جاسىنان ىلگەرى ەسەيگەن، ساقا قىز ەدى. جاسىمىز تەتە بولعانىمەن، ول مەن سەكىلدى بالا ماحابباتتىڭ بۋىنا ماستاناتىن شاقتان الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن كورىنەدى. مەن جەتەكتەپ اپارعىم كەلگەن ءوڭىر – وعان ەش قىزىق ەمەس ەكەنىن اڭعاردىم، بىراق ول مەنى بالاسىنىپ سەزىمىمدى مازاق ەتپەدى، ەشقانداي ءتالپىش قىلىق تالاپ ەتىپ، نەمەسە ونى ءوزى دە كورسەتپەدى. ساندىعىنىڭ كىلتىن، اسىرەسە، مەنەن قۇپيا ساقتاعان جۇمباق جان بولىپ، ول جادىمدا قالدى. مۇمكىن ايتولقىن ەكەۋمىز ماڭگىلىك تە بولار ما ەدىك، ەگەر مەن اكەمنىڭ قاسىنا مال باعۋعا كەتپەگەنىمدە...
ومىردەگى كورگەن قۋانىشتارىم ءسىرا بەينە تاسپاداي، جادىمدا جاڭىلماستاي جازىلىپ قالعان-دى. ەندى سول كورىنىستەر رەت-رەتىنەن شاتاسىپ، جۇمارلانعان تۇتاس كورىنىسكە اينالىپ بارادى. بالا-شاعام; مالىم; تالدان ءورىپ قورشاعان دۋالىم; كىرشىكتەي ىرتىگى جوق سىلاققا ارنالعان ماي باتپاق; ۇڭعىلارىنان ءتۇتىن ارالاس اۋا اندەتىپ مورجاسىنا ۇمتىلعان، بەس-جەتى قۇدىقتى پەشتەر; پىشەنى قايقايتىپ تيەلگەن ات اربانىڭ سىقىرى; ءبىر قاراڭعى، ءبىر جارىق تاڭ الدىنداعى ەلەڭ-الاڭ; توبە قۇيقانى ءجىبىتىپ تومەن قۇيىلعان، جوتاعا اق سور بولىپ قاتقان تۇزدى تەر; ىشكەن سايىن تابەتىڭ اشىلا تۇسەتىن ءسۇت قاتقان قوشقىل ءشاي; جاڭا جىرتىلعان باقشاداعى قارا توپىراق ءيسى... كوز الدىما ەلەستەگەن وسى كورىنىستەردىڭ بارلىعى دا جانىما وتە جاقىن، بارشا ومىرىمە ءوڭ بەرگەن قيماس ءتاتتى ساتتەر ەكەنىن تۇلا بويىممەن ءتۇيسىندىم. تەگى بۇل جارىق جالعانداعى قالت ەتكەن ءتىرى ءساتىڭنىڭ بارلىعى دا قادىرلى ەكەن-اۋ!؟ وسىلاردىڭ ىشىنەن بۇرىنعىداي ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ عۇمىر كەشىپ جۇرگەندەگىدەي ىرىكتەپ ەشقايسىسىن بولە المادىم. بايىرعى ىرىكتەلگەن ءارلى ساتتەرىم شايعا سالعان شەكەردەي كۇللى وتكەرگەن ومىرىممەن ارالاسىپ، ونىڭ بەتىن كومكەرگەن ورنەككە اينالىپ كەتتى. الپىس جىلعى عۇمىرىم ەندى قاراساڭىز جۇدىرىقتاي عانا بولىپ، ءبىر دەمنىڭ ىشىنە سيىپ بارادى. اياق-استى وسىنداي كۇيگە تۇسەتىنىمدى بولجاماعاندىقتان، جاسالماي قالعان قىرۋار شارۋالارىم ەندى سول دەمنىڭ سىرتىندا قالاتىن بولدى-اۋ! باستاعان جۇمىسىن اياقسىز قالدىرىپ كورمەگەن ادام ءۇشىن بۇل كەلەڭسىز ءجايت ەكەن. ومىرگە دەگەن مەنىڭ ىنتىزارلىعىم – تەك ءتىرى ءجۇرۋدى عانا ماقسات ەتكەن جەكە باستىڭ ىشتارلىعى ەمەس، تاڭ قاراڭعىسىنان سوناۋ قاس قارايعانعا دەيىنگى ارالىقتى تولتىراتىن سارقىلماس، كۇيبىڭدى ەڭبەكتىڭ قىزىعى ەدى. سول قىزىقتى قيماي دەر كەزىندە ەم-دوم دا المادىم، ەگەر مەن كۇندەلىكتى تۇرمىسىمنان قالت ەتىپ ءبىر ساتكە قول ۇزسەم، ابدەن قالىپتاسقان اراداعى بايلانىسى بوجىراپ، نەشە جىلدار بويى قالاپ كەلە جاتقان بەرەكەمنىڭ شىرقى بۇزىلار دەپ شوشيتىنمىن. ناۋقاسپىن دەپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالۋدان، ەشنارسەگە شامام كەلمەي جۇمىستان قالىپ، قول قۋسىرىپ وتىرۋدان قورىقتىم. ەڭبەك ەتكەن ادامعا ەشقانداي دەرت جولامايدى دەپ سەندىم. اكۋلا دەگەن تەڭىز جىرتقىشى ءبىر ءسات قيمىلسىز قالسا ءولىپ كەتەدى دەپ ەستىگەن ەدىم، مەنىڭ دە تىرلىگىم سول تەكتەس بولعان سياقتى. ءبىر ءسات بوس وتىرۋ دەگەن مەن ءۇشىن ناعىز قيامەتتەي كورىندى. ءوز شارۋامنان ارتىلىپ جاتسام اۋىلداستارىمنىڭ بۇيىمتايىن رەتتەسۋگە ءاردايىم دايىن تۇردىم. مەن قالاعان پەشتىڭ جىلۋى دا ەلدىڭ ايتۋىنشا وزگەشە بولاتىن، الدەكىمنىڭ شاتىرىن جاپسام دا باسقالارعا ۇقسامايتىن ءوز قولتاڭبامدى قالتىرۋعا تىرىساتىنمىن. نە جاساسام دا مەنىڭ قولىمنىڭ ءىزىن بارشا جۇرت ءبىر كورگەننەن ايىرۋشى ەدى: «بۇل – باكەڭنىڭ جاساعانى عوي!» دەپ. ەندى قاراشى، سول تالماستاي كورىنگەن قول-اياق جانسىزدانىپ، بوتەن بىرەۋدىكىندەي مەنىڭ ىرقىما باعىنباي بارادى. وسىدان ءبىر اي بۇرىن ۇيدەگىلەر مەنى جەتەكتەگەندەي، زورلىقپەن وبلىستاعى ۇلكەن دارىگەر الدىنا اپارىپ ەدى.
- اعاسى، مىنانداي كونتەرى الاقاندى ەشقاشان كورمەپپىن، بۇنداي
جاعدايعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن نەشە جىل كۇن-ءتۇن دەمەي تاس ۋقالاۋ كەرەك قوي! – دەپ ول جاعاسىن ۇستاعان-دى. دارىگەرسىز-اق جۇرەگىمنىڭ سىر بەرىپ جۇرگەنىن ءوزىم دە بىلەتىنمىن، نەشە قابات كەۋدەمە وت قارىعانداي بولىپ كوزىم قاراۋىتتى، بىراق دابىرا قىلىپ ءۇي-ءىشىمنىڭ بەرەكەسىن العىم كەلمەدى. قىسىپ-قىسىپ قويار دەدىم. «ەڭ بولماسا ونشاقتى كۇن جاتىپ ەم الىپ، تىنىعىڭىز» دەگەن دارىگەردىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اسپادىم، ۇيدەگى اياقسىز قالعان قۋ شارۋالار كوز الدىما كولدەنەڭدەپ تۇرىپ الدى. ەرتەڭ-بۇگىن كوكتەم دە شىعايىن دەپ تۇر. ەسى دۇرىس ادام وسىنداي كەزدە ءولىپ قالىپ جاتپاسا، اۋرۋدى سىلتاۋ قىلۋعا قالاي ءداتى بارادى. ءدارى-دارمەگىن ۇيدە ءجۇرىپ-اق ۋاقىتىندا قابىلدارمىن، شارشاسام شارشاعان دا شىعارمىن، اراكىدىك دەم الىپ ۇيقىنى قاندىرسام، جاستايىمنان جابىسقان دەرت ەمەس قوي، جازىلىپ تا كەتەرمىن...
...ەزۋىنە كەلىپ، ەرنىن جىبىتۋگە شاماسى كەلمەي ىركىلگەن ءبىر تامشى جاس سالدەن سوڭ سارقىلاتىن سوڭعى ساۋلەسىن كۇنمەن تالاستىرا جارقىلداتادى. ونىڭ الدىن وسى جاسقا دەيىن بەيمالىم ەتىپ، بۇركەپ كەلگەن بوز مۇنار ءتارىزدى پەردە ايقارا اشىلدى. قارا جولدىڭ جيەگىندە قايىسپاس قارا نارعا تەڭەلگەن ازامات جاتىر..
توپىرلاسقانداردىڭ بىرەۋى ونى كەشە كورسە، ەندى ءبىرى وسى ەرتەڭگىلىك قانا سالەمدەسكەنىن ايتىپ، ءبىر-بىرىنەن «ءشۇيىنشى» سۇراسقانداي وزا داۋرىعادى. ىشتەرىن ۇرەيلى تىتىرەنىش بيلەپ، بۇنداي كۇيدەن ءوزىنىڭ اۋلاق ەكەنىنە شۇكىرشىلىك ەتكەندەرى دە بار. ءبارىنىڭ باستارىنا كەلەر جاعداي ەكەنىن ءوزارا اۋىزشا عانا ايتقاندارى بولماسا، بىراق وعان پالەندەي مويىنسۇنىپ جاتقان ەشكىم جوق. بىلاي شىعا كۇندەلىكتى تىرلىكتىڭ جەتەگىنە ەرىپ، جارىق جالعاننىڭ قىزىق-شىجىعىنا قايتا ورالۋدا...
اكەمنىڭ اڭگىمەسى
كىشكەنتايىمدا ءتىلىم تاق-تاق ەتىپ، تولەكاتايدان بەرى تاراتا جونەلۋشى ەدىم. ەسەيە كەلە وسى ونەرىمنەن قارايىپ قالىپپىن. كوزى تىرىسىندە اكەمنەن ىجداعاتتاپ تاعى سۇراپ تا ۇلگەرمەدىم. جۇمىسباستىلىقتان با، الدە سول زاماننىڭ كەرەعار تاربيەسىنەن بە ايتەۋىر، مويىن جار بەرمەدى. قازىرگى كەزدە بالاقايدان كىمنىڭ بالاسىسىڭ دەسەڭ، «ماما بالاسىمىن» دەيتىندەردىڭ قاراسى كوبەيىپ بارا جاتىر. ارعى اتاسى تۇگىلى كوز الدىندا جۇرگەن ءتىرى اتاسىن «اتا» دەپ بىلمەيتىن بۇلدىرشىندەر كۇنى ەرتەڭ تولقۇجاتىنداعى دەرەكتى عانا قاناعات تۇتىپ قالماسىنا كىم كەپىل؟ «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەگەن وسى بولسا، كۇيسەگەنىن نەگە ۇرماسقا! اكەمنىڭ اتا ءجونىن سۇراۋ جايلى ءبىر اڭگىمەسى ەسىمدە قالىپتى:
- ءبىر كۇنى سوۆحوز كەڭسەسى الدىندا ەڭبەكاقى الۋعا كەلگەن ءبىر توپ كىسى تۇر
ەدىك. قاسىمىزعا تور بيەگە مىنگەن اق ساقالدى ۇلكەن ادام كەلىپ ات باسىن تىرەدى. جامىراسىپ سالەم بەرگەن سوڭ، ءجون سۇراستىق. الگى كىسى: «قۇنانبايمىن، كۇشىك اۋىلىنانمىن، شوبەرەسى بولامىز، اتىم قايرولدا. ءيا، وزدەرىڭ قاي بالاسىڭدار؟
- كەنجەباي، شۇيە، قۇديارمىز... – دەپ ارقايسىمىز ءوزدى-ءوز رۋلارىمىزدى
ايتىپ جاتىرمىز. ابىقان دەگەن جۇلىپ العانداي: - مەن، مەدەت اتاڭمىن! - دەگەنى. الدەنەگە الگى قاريا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە: - اسىعىس بولماساڭدار ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن، بيەم دە سۋىسىن، مەن دە اياعىمدى جازايىن. سونوۋ الاكولگە قونا-تۇستەنە ءبىر جەتەم عوي، بالاما كەتىپ بارامىن، – دەپ اتىنان ءتۇسىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلىپ تاقتاي ورىندىققا جايعاستى. ءبىز، اقساقال، ايتىڭىز، قۇلاق سىزدە دەپ، شىن ىقىلاس بىلدىردىك.
- باياعىدا بي بولعان بازاربايدىڭ تاسىبەگى دەگەندى بىلەتىن شىعارسىڭدار،
مامبەتەي؟
- ءيا، بىلەمىز وكىمەتتىڭ قاحارىنا ىلىگىپ كەتتى عوي...
- ول ءوزى دەگەن باي، ءوزى بولىس...
- بەس بولىس سادىرعا اتاعى شىققان كىسى ەدى عوي! – دەپ ءبىز دە قوشتاپ
قويامىز.
- ءجون. بىلەدى ەكەنسىڭدەر، بىلسەڭدەر سو كىسى بىردە اۋىل اقساقالدارىمەن
توبە باسىندا وتىرعاندا، تۇستارىنا جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان وتىزدان اسقان ءبىر جىگىت كەلىپ، ات باسىن تەجەيدى. كۇن ەڭكەيگەن مەزگىل، اۋىلىنا جەتە المايتىن بولعان سوڭ، امالسىز بۇرىلعان سىڭايلى. سالەم الىسقان سوڭ، «قوناقپىن» دەيدى. تاسىبەك ءوزى بولىس، ءوزى بي، تۋ دەگەن تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن ۋاقىتى: - جاقسى، قوناق بولساڭ قاي ەلسىڭ، قاي اۋىلدانسىڭ؟ – دەپ سۇرايدى. الگى: - سادىر اتاڭمىن! – دەپتى. بۇنى ەستىگەن تاسىبەك:
- ويپىراي، سادىر اتام كەلىپ قاپتى عوي، قاسيەتىڭنەن اينالايىن، اتتان
ءتۇس، ۇيگە ءجۇر، قوناق بولساڭ! – دەپ بايەك بولادى. بۇنى كورگەن اقساقال، قاراساقالدار دا مىناۋ راسىندا تەگىن جىگىت ەمەس-اۋ دەپ ىشتەي جورىپ، قوسا ءىلتيپات كورسەتەدى.
- بايبىشە، بايبىشە! – دەيدى تاسىبەك، - اتام كەپتى، تۇر، تەزدەتىپ ءشاي قويىپ، ءبىر مالدى سويعىز، جۇمساقتاپ تورگە كورپە سال! – دەپ بۇيىرادى. بايبىشەسى تاسىبەكتىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەي، بارلىعىن جاسايدى. سونىمەن قويشى، ءبار ءدامدى مەن بار مايلىنى الگىنىڭ اۋزىنا توسىپ، وراسان قۇرمەت كورسەتەدى. تاڭەرتەڭ اناۋ ابدەن ۇيقىسى قانىپ ءبىر-اق تۇرادى. تاعى بارلىعى جاپىرىلا قوناق كادەسىن جاسايدى. داستارحان جينالعان سوڭ، تاسىبەك سىرتتان ءۇش-ءتورت جىگىتتى شاقىرتىپ الىپ، اناعان قاراپ: - ال، سادىردىڭ قايسىسىمىز، ءجونىڭدى ايت؟!–دەيدى.
- قۇديار دەگەن ەل بولام.
- ءيا، جاقسى، قۇدياردىڭ جەكسەمبايىنىڭ نەمەنەسىسىڭ؟
(جەكسەمباي دەگەن بي ەكەن. اناۋ اتالاس ەكەنىن ايتادى.)
- ال، شىراعىم، سادىر اتامنىڭ ارۋاعىن سىيلادىم. قولىمدى
قۋسىردىم. – دەيدى دە بىلەگىن سىبانىپ تۇرعان ءتورت جىگىتكە قاراپ:
- مىنانىڭ قول-اياعىن كەرىپ قويىپ ساباڭدار! مەن بىلمەيتىن سادىر جوق!
بەس بولىس سادىر مەنىڭ الاقانىمدا! – دەپ اشۋلانىپ، اكەت دەپ يراشا جاسايدى. الگىنى ابدەن ساباپ-ساباپ، ات تونىن سىپىرىپ الىپ، كويلەكشەڭ-دامبالشاڭ قۋىپ جىبەرەدى. سوڭىنان:
- مەن بەس بولىس سادىردىڭ بالاسىن تۇگەل بىلەمىن، جەكسەمبايعا سالەم
ايت!–دەپتى.
ءجۇنىن جۇلعان تاۋىقتاي بولىپ، اناۋ جەكسەمبايعا كەلىپ ارىزىن ايتادى. ءمان-جايدى تۇسىنگەن جەكسەمباي:
- و، ءيتتىڭ بالاسى، تاسىبەكتەن باسقا كىسىگە – قاراكەرەيگە، ماتايعا
سادىرمىن دەسەڭ بولماي ما!؟ قاراشى-ەي، سادىر اتاڭمىن دەۋگە قالاي اۋزىڭ باردى؟! – دەپ بۇنى تاعى ساباتادى.
اقساقال اڭگىمەسىن اياقتاي بەرە:
- ە قاراعىم، سول جىگىتتىڭ كەبىن كيگىزبەي تۇرعاندا ءجونىڭدى ايت، مەدەت
اتاڭنىڭ قايسىسىڭ؟ – دەپ ابىقاننان سۇرادى. ول:
- تاۋاسارمىن. – دەدى.
- مەن بىلمەيتىن كەنجەباي، مەدەت جوق. تاۋاسارمىن دەسەڭ دە بولماس پا
ەدى. شارجەتىم، شۇيە، تۇگەلبايدىڭ بالاسىن تۇگەل بىلەم. مەدەت اتاڭمىن دەگەنىڭ ءۇشىن تاسىبەك قۇساپ سابايىن با!؟ – دەپ اقساقال قولىنداعى قامشىسىن ءۇيىرىپ، ابىقانعا جورتا ۇمسىندى. جالعىز ابىقان ەمەس، ءبارىمىز دە ۇياتتى بولىپ قالدىق. ابىقان ساسقانىنان:
- اقساقال، ۇيگە ءجۇرىپ ءدام اۋىز ءتيىڭىز، ات-شاپان ايىپ مەنەن، ساباساڭىز
دا ءوز ەركىڭىز! – دەپ قاتتى قيپاقتادى.
- جولىم تۇسكەن سوڭ، سادىر اتامنىڭ بالالارى بار عوي دەپ اۋىلدارىڭا
بۇرىلعان ەدىم، ءبىر ۇيىنەن ءشاي ىشەرمىن دەپ، ەندى مىنە قۇر ءشاي ەمەس شاپان كيىپ شىعاتىن بولدىم. – دەپ الگى قاريا ماسايراي كۇلىپ، اياق استى تىلىنەن ايىپقا شالدىققان ابىقانمەن ىلەسىپ كەتكەن ەدى، – دەپ، اكەم ونەگەلى اڭگىمەسىن ءتامام ەتكەن-ءدى.
Abai.kz
