XVIII ǵasyrdyń birinshi jartysyna deıin Ilede (Jetisýdyń Qytaıǵa qarasty shyǵys bóligi) uıǵyr joq edi, olar Shynjańnyń ońtústigindegi baıyrǵy mekeni Qashqar, Hotan, Turpan, Aqsý óńirlerin negiz etip, Taklamakan shóliniń jıegin, Tarym ózeniniń alabyndaǵy neshe myń jyldyq ata qonysynda eginin egip, saýdasyn istep, alańsyz ómir súrip jatty.
Osydan 2 myń jyl buryn Qytaı jazbalary olar týraly: «Ferǵanadan Parfııaǵa deıingi elderdiń tilderi túrlishe bolǵanymen, ádet-ǵuryptary bir-birine óte jýyq. Biriniń sózin biri túsine beredi. Adamdary shúńirek kóz, qaba saqaldy keledi. Saýdaǵa shetinen júırik, bir tıyndy da ary-beri jibermeıdi. Olar jalpy áıel zatyn qurmetteýdi ádetke aınaldyrǵan. Erkekter áıeliniń sózinen shyqpaıdy», - dep túsinikteme beredi.
XVIII ǵasyrda Jońǵarǵa soǵyzsyz baǵynyp, bir ǵasyrdaı salyq tólegenimen, ata qonysynan alysqa aýmady. Áp-ádemi án edi, pushyq kelip búldirdi demekshi, jońǵardyń joıylyp, Qytaıdyń kelýi olardyń taǵdyryn ózgertti. XVIII ǵasyrdyń ortasynda jońǵarǵa batystan qazaqtar joıqyn shabýyl jasap, shyǵysynan Chıń ımperııasy soqqy berip, ábden álsiretti. 1758 jyly Chıń ımperııasy Shynjań óńirindegi jońǵardy tolyq joıǵanda, Ileniń shetine aıaq basqan qazaqpen tuspa-tus keledi. Arystandaı atylatyn jasaqty, abadandaı top bastaıtyn batyrlardy kórgende, qazaqpen birden shekara aıyrýǵa kirisedi. Taǵy bir aıta keterligi, Chıń patshalyǵy XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda shyǵystaǵy qazaqtardy Altaı men Tarbaǵataı óńirlerine qonys teýip, ornalasýyna jol bergenimen, Jetisýlyq qazaqtardy Ilege jolatpady.
Ileni tutas Shynjańnyń ortalyǵy etip belgilep, áskerı mekeme qurdy. Súıdin, Kúre, Baıandaı qatarly 9 iri áskerı bekinis salyp, ákimshilik qurylym qalyptastyrdy. Ile Shynjańdaǵy ásker sany eń kóp oryn boldy. Dese de, Ileni tek ǵana ásker kúshimen qorǵaý qıyn ekenin túsindi. 1764 jyly qıyr shyǵystaǵy Hıluńjııań men Lııaýnıńnen 4 myń Sibeni (manjý-tuńǵus tildes ult) Ilege kóshirip ákelip, shekara kúzetýge qoıdy. Osy mezgilderde Ishki Mońǵol men Chıńhaıdan birneshe myń Chahar qalmaqtaryn da Ile men Buratalaǵa kóshirip, shekara qaraýyldyǵyna qoıdy. Iledegi segiz jalaýly áskerler men jasyl jalaýly áskerlerdiń jalpy sany 14 myń adam boldy. Osynshama kóp adamnyń tamaq máselesin sheshý úshin Chııanluńnyń 33 jyly (1768 jyl) Ońtústik Shynjańnan egin egetin 6 myń 383 tútin uıǵyrdy Ilege kúshpen alyp kelip, Jamanty, Qaraústeń, Qonaqaı, Qorǵas, Chuluqaı, Qas, Súptaı, Ulantaı qatarly jerlerge ornalastyryp, egin ektiredi. Ár tútinge jylyna 148 put bıdaı, bir qoı salyǵyn júrgizedi. Onyń syrtynda Qytaı áskerlerin otynmen jáne kórpe, kıim-keshekpen qamdaý mindetteledi. Qashqandaryna ólim jazasyn kesedi. Mine bul tarıhta úısinnen qalǵan qazaq jerine uıǵyrlardyń eń alǵashqy aıaq basyp, turǵylyqty turýy edi.
Iledegi jerlik qalmaqtar olardy TARANShY (eginshi) dep atasa, Qytaılar ChANTÝ (oralǵan bas) dep atady. Osylaısha Ilede taranshy qaýymy qalyptasty.
Chıń patshalyǵy ońtústikke asatyn asýlarǵa qaraýyl qoıyp, taranshylardy Ileden shyǵarmady. 1771 jyldary Edil boıynan 15 myń tútin torǵaýyt-qalmaqtar aýyp keldi. Chıń bıligi olardyń da basym bóligin shekara kúzettirý úshin Ile men Buratala óńirine ornalastyrdy. Qazaqtar olardy qaraýyl-qalmaq dep atady.
Odan keıin 100 jyl ótti. Iledegi taranshy-uıǵyrlar ósip, 50 myń adamǵa deıin jetti. Qalmaqtar men Qytaılardan kóp qorlyq kórdi. Biraq, bas kóterýge dármensiz boldy. 1860-1871 jyldary Kerbulaq pen Kegenniń, Almaty men Narynqoldyń arasyndaǵy qazaqtar patshalyq Reseıge qarsy ult-azattyq kóterilis jasady. Kóterilis basshylary - Saýryq, Tazabek, Jeten, Álike, Esper, Qasabolat, Óstemir, Kezeńqara. Qyrǵyzdyń buǵy rýy da kóteriliske shyǵyp, Balbaı batyr basshylyq jasady. Qazaqtardyń kóterilisiniń nátıjesinde Úıgentastan Kerbulaqqa deıin jaılaǵan el Ile ózeniniń oń jaǵyna yǵystyryldy. Kóterilisshiler Qytaıǵa qarasty Ilege shabýyl jasap, ondaǵy torǵaýyt-qalmaqtardy shyǵysqa qýyp, Juldyz jerine asyrdy. 1864 jyly Quljadaǵy taranshy men dúńgenderge kómektesip, Chıń patshalyǵyna qarsy kóteriliske aralasty.
1866 jyly Iledegi Chıń úkimetiniń bıligi joıylyp, Ile sultandyǵy quryldy. Bılikke taranshy-uıǵyrdan shyqqan Álahan ıe boldy.
1871 jyly 18 sáýirde esaýl Gerasımov Kegenniń Moınaq degen jerinde Tazabek batyrǵa shabýyl jasaıdy. Tazabek batyr 300 atty jasaǵymen qarsy turyp, jaýdyń toz-tozyn shyǵarady. Osy jolǵy soǵystan keıin Tazabek batyr myń tútin eldi bastap Ilege ótedi. Ile sultany Álahan Qaljatqa 200 adammen kelip, kútip alady. Onyń maqsaty: Tazabektiń atty jasaǵyn Chıń ımperııasyna qarsy qoıý bolatyn.
Tazabek pen Álahannyń birikkeninen qaýiptengen Kolpakovskıı 1871 jyly mamyr aıynda Ilege shabýyl jasaıdy. Ilede 52 kún soǵys bolady. Soǵystyń basynda-aq Álahan tize búgedi. Kolpakovskıı jaǵyna shyqqan Álahan Tazabekti aldap shaqyryp ustap beredi. Patshalyq Reseı Ileni tutas baqylaýyna aldy. Saýryq batyrdy Tekeste atyp óltiredi. Tazabekti Almatyǵa ákeledi, 1872 jyly Vernyı túrmesinde qaıtys bolady. Tazabektiń serigi Shaltabaı 10 jylǵa Sibirge aıdalady. Álahan Vernyıdaǵy Sultanqorǵanda (Aınabulaqta) alańsyz tirshilik etedi. Osy tustan bastap patshalyq Reseı Iledegi taranshy-uıǵyrlardy ózderine tartyp, qyzmet ettire bastaıdy.
Reseı Ileni Chıń patshalyǵyna (Qytaı) qaıtaryp berý úshin 1881 jyly 12 aqpanda Peterbýrgte eki jaqty kelisim jasap, 9 mıllıon rýbl metal aqshaǵa aıyrbastaıdy. Reseı Iledegi ózine jaqtasqan taranshy-uıǵyrlardy Qazaqstanǵa kóshirip, 1860-1871 jyldary ult-azattyq kóterilis jasaǵan Jarkent, Shonjy, Shelek óńirlerindegi qazaqtardyń shuraıly jerine ákelip ornalastyrady.
Biraq, bul ólkede 1916 jyly taǵy da ult-azattyq kóterilis bolady. Tarıhta ol - Qarqara-Alban kóterilisi degen atpen málim. Aq patsha bıligi aýysyp, Keńes úkimetiniń bıligi tolyq ornyqqan soń elde ujymdastyrý naýqandary, ákimshilik bólinister paıda bolady. 1930 jyly Kegen aýdany qurylady. Aýdan ortalyǵy qazirgi Uıǵyr aýdanyna qarasty Qyrǵyzsaı aýyly bolady. 1936 jyly Kegen aýdanynyń soltústik bóligi men Jarkent (ol kezde solaı atanǵan) aýdanynyń ońtústik jerlerin qosyp, Uıǵyr aýdanyn qurady. Iá, bul ólkede jońǵar shapqynshylǵy tusyn aıtpaǵanda, patshalyq Reseıge qarsy eki ret ult-azattyq kóterilis bolǵan. Shyǵys ońtústik Jetisýdyń eń mańyzdy strategııalyq aımaǵy sanalady.
Aıtpaqshy, Keńes odaǵy tusynda Uıǵyr aýdanynyń atyn ulǵaıtyp, Máskeýge shapqylap, Stalınge hat jazyp, avtonomııa suraǵandardy biz aıtpaǵanymyzben, arhıv aıtyp tur.
Bir qyzyǵy, XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qytaılar Ilege kúshpen ákelgen taranshy men sibeler (tuńǵus-manjýr tektes halyq) eki ımperııadan da jamandyq kórmedi. Patshalyq Reseı ózin qoldaǵan taranshylardy Qazaqstanǵa alyp kelse, Keńes odaǵy Uıǵyr aýdanyn quryp berdi. Al, Qytaı bıligi 1954 jyly sibelerge Ileniń quıqaly jerinen Shapshal Sibe avtonomııaly aýdanyn quryp berdi.
1991 jyly Qazaqstan táýelsizdigin aldy. Kóp uzamaı eldi-mekenderdiń ákimshilik bólinisterine ózgerister engizildi. Uıǵyr aýdanynyń ońtústigindegi Kegen men Narynqol aýdandary, shyǵysyndaǵy Shelek pen Eńbekshiqazaq aýdandary bir-birine qosyldy. Uıǵyr aýdany óz qalpyn saqtady.
Biz árqashan osy ólkedegi baýyrlas eki ulttyń arasynda tatýlyq bolsa eken dep tiledik. Biraq, jyl saıyn júrekti aýyrtatyn júgensizdikten túrli oqıǵalar shyǵyp jatyr. Nesin jasyraıyq, aýdan atyn avtonomııa retinde kóretinder bar. Tipti keıbireýi jalǵan tarıh jasap, Qarahan memleketin alǵa tartatyn kórinedi. Qarahan memleketin Shyǵyl (Shybyl) men Iaǵma (Tama) qatarly qazaqtyń eki taıpasynan shyqqan tulǵalar basqardy. Balasaǵundy astana etti, Qashqarǵa deıin bılik júrgizdi.
Jaman at, jaman yrym mazamdy aldy, - dep Óteıboıdaq aıtqandaı, Uıǵyr aýdanynyń atyn ózgertýdiń jyry otyz jyldan beri basylar emes. Elemegen daý jaman...
Áleýmettik jeliden
"Adyrna" ulttyq portaly
