XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن ىلەدە (جەتىسۋدىڭ قىتايعا قاراستى شىعىس بولىگى) ۇيعىر جوق ەدى، ولار شىنجاڭنىڭ وڭتۇستىگىندەگى بايىرعى مەكەنى قاشقار، حوتان، تۇرپان، اقسۋ وڭىرلەرىن نەگىز ەتىپ، تاكلاماكان ءشولىنىڭ جيەگىن، تارىم وزەنىنىڭ الابىنداعى نەشە مىڭ جىلدىق اتا قونىسىندا ەگىنىن ەگىپ، ساۋداسىن ىستەپ، الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتتى.
وسىدان 2 مىڭ جىل بۇرىن قىتاي جازبالارى ولار تۋرالى: «فەرعانادان پارفياعا دەيىنگى ەلدەردىڭ تىلدەرى تۇرلىشە بولعانىمەن، ادەت-عۇرىپتارى ءبىر-بىرىنە وتە جۋىق. ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى تۇسىنە بەرەدى. ادامدارى شۇڭىرەك كوز، قابا ساقالدى كەلەدى. ساۋداعا شەتىنەن جۇيرىك، ءبىر تيىندى دا ارى-بەرى جىبەرمەيدى. ولار جالپى ايەل زاتىن قۇرمەتتەۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ەركەكتەر ايەلىنىڭ سوزىنەن شىقپايدى»، - دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى.
XVIII عاسىردا جوڭعارعا سوعىزسىز باعىنىپ، ءبىر عاسىرداي سالىق تولەگەنىمەن، اتا قونىسىنان الىسقا اۋمادى. ءاپ-ادەمى ءان ەدى، پۇشىق كەلىپ ءبۇلدىردى دەمەكشى، جوڭعاردىڭ جويىلىپ، قىتايدىڭ كەلۋى ولاردىڭ تاعدىرىن وزگەرتتى. XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا جوڭعارعا باتىستان قازاقتار جويقىن شابۋىل جاساپ، شىعىسىنان چيڭ يمپەرياسى سوققى بەرىپ، ابدەن السىرەتتى. 1758 جىلى چيڭ يمپەرياسى شىنجاڭ وڭىرىندەگى جوڭعاردى تولىق جويعاندا، ىلەنىڭ شەتىنە اياق باسقان قازاقپەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ارىستانداي اتىلاتىن جاساقتى، ابادانداي توپ باستايتىن باتىرلاردى كورگەندە، قازاقپەن بىردەن شەكارا ايىرۋعا كىرىسەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، چيڭ پاتشالىعى XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شىعىستاعى قازاقتاردى التاي مەن تارباعاتاي وڭىرلەرىنە قونىس تەۋىپ، ورنالاسۋىنا جول بەرگەنىمەن، جەتىسۋلىق قازاقتاردى ىلەگە جولاتپادى.
ىلەنى تۇتاس شىنجاڭنىڭ ورتالىعى ەتىپ بەلگىلەپ، اسكەري مەكەمە قۇردى. ءسۇيدىن، كۇرە، بايانداي قاتارلى 9 ءىرى اسكەري بەكىنىس سالىپ، اكىمشىلىك قۇرىلىم قالىپتاستىردى. ىلە شىنجاڭداعى اسكەر سانى ەڭ كوپ ورىن بولدى. دەسە دە، ىلەنى تەك عانا اسكەر كۇشىمەن قورعاۋ قيىن ەكەنىن ءتۇسىندى. 1764 جىلى قيىر شىعىستاعى حيلۇڭجياڭ مەن لياۋنيڭنەن 4 مىڭ سىبەنى (مانجۋ-تۇڭعۇس تىلدەس ۇلت) ىلەگە كوشىرىپ اكەلىپ، شەكارا كۇزەتۋگە قويدى. وسى مەزگىلدەردە ىشكى موڭعول مەن چيڭحايدان بىرنەشە مىڭ چاحار قالماقتارىن دا ىلە مەن بۇراتالاعا كوشىرىپ، شەكارا قاراۋىلدىعىنا قويدى. ىلەدەگى سەگىز جالاۋلى اسكەرلەر مەن جاسىل جالاۋلى اسكەرلەردىڭ جالپى سانى 14 مىڭ ادام بولدى. وسىنشاما كوپ ادامنىڭ تاماق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن چيانلۇڭنىڭ 33 جىلى (1768 جىل) وڭتۇستىك شىنجاڭنان ەگىن ەگەتىن 6 مىڭ 383 ءتۇتىن ۇيعىردى ىلەگە كۇشپەن الىپ كەلىپ، جامانتى، قاراۇستەڭ، قوناقاي، قورعاس، چۇلۇقاي، قاس، ءسۇپتاي، ۇلانتاي قاتارلى جەرلەرگە ورنالاستىرىپ، ەگىن ەكتىرەدى. ءار تۇتىنگە جىلىنا 148 پۇت بيداي، ءبىر قوي سالىعىن جۇرگىزەدى. ونىڭ سىرتىندا قىتاي اسكەرلەرىن وتىنمەن جانە كورپە، كيىم-كەشەكپەن قامداۋ مىندەتتەلەدى. قاشقاندارىنا ءولىم جازاسىن كەسەدى. مىنە بۇل تاريحتا ۇيسىننەن قالعان قازاق جەرىنە ۇيعىرلاردىڭ ەڭ العاشقى اياق باسىپ، تۇرعىلىقتى تۇرۋى ەدى.
ىلەدەگى جەرلىك قالماقتار ولاردى تارانشى (ەگىنشى) دەپ اتاسا، قىتايلار چانتۋ (ورالعان باس) دەپ اتادى. وسىلايشا ىلەدە تارانشى قاۋىمى قالىپتاستى.
چيڭ پاتشالىعى وڭتۇستىككە اساتىن اسۋلارعا قاراۋىل قويىپ، تارانشىلاردى ىلەدەن شىعارمادى. 1771 جىلدارى ەدىل بويىنان 15 مىڭ ءتۇتىن تورعاۋىت-قالماقتار اۋىپ كەلدى. چيڭ بيلىگى ولاردىڭ دا باسىم بولىگىن شەكارا كۇزەتتىرۋ ءۇشىن ىلە مەن بۇراتالا وڭىرىنە ورنالاستىردى. قازاقتار ولاردى قاراۋىل-قالماق دەپ اتادى.
ودان كەيىن 100 جىل ءوتتى. ىلەدەگى تارانشى-ۇيعىرلار ءوسىپ، 50 مىڭ ادامعا دەيىن جەتتى. قالماقتار مەن قىتايلاردان كوپ قورلىق كوردى. بىراق، باس كوتەرۋگە دارمەنسىز بولدى. 1860-1871 جىلدارى كەربۇلاق پەن كەگەننىڭ، الماتى مەن نارىنقولدىڭ اراسىنداعى قازاقتار پاتشالىق رەسەيگە قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس جاسادى. كوتەرىلىس باسشىلارى - ساۋرىق، تازابەك، جەتەن، الىكە، ەسپەر، قاسابولات، وستەمىر، كەزەڭقارا. قىرعىزدىڭ بۇعى رۋى دا كوتەرىلىسكە شىعىپ، بالباي باتىر باسشىلىق جاسادى. قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇيگەنتاستان كەربۇلاققا دەيىن جايلاعان ەل ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاعىنا ىعىستىرىلدى. كوتەرىلىسشىلەر قىتايعا قاراستى ىلەگە شابۋىل جاساپ، ونداعى تورعاۋىت-قالماقتاردى شىعىسقا قۋىپ، جۇلدىز جەرىنە اسىردى. 1864 جىلى قۇلجاداعى تارانشى مەن دۇڭگەندەرگە كومەكتەسىپ، چيڭ پاتشالىعىنا قارسى كوتەرىلىسكە ارالاستى.
1866 جىلى ىلەدەگى چيڭ ۇكىمەتىنىڭ بيلىگى جويىلىپ، ىلە سۇلتاندىعى قۇرىلدى. بيلىككە تارانشى-ۇيعىردان شىققان ءالاحان يە بولدى.
1871 جىلى 18 ساۋىردە ەساۋل گەراسيموۆ كەگەننىڭ مويناق دەگەن جەرىندە تازابەك باتىرعا شابۋىل جاسايدى. تازابەك باتىر 300 اتتى جاساعىمەن قارسى تۇرىپ، جاۋدىڭ توز-توزىن شىعارادى. وسى جولعى سوعىستان كەيىن تازابەك باتىر مىڭ ءتۇتىن ەلدى باستاپ ىلەگە وتەدى. ىلە سۇلتانى ءالاحان قالجاتقا 200 اداممەن كەلىپ، كۇتىپ الادى. ونىڭ ماقساتى: تازابەكتىڭ اتتى جاساعىن چيڭ يمپەرياسىنا قارسى قويۋ بولاتىن.
تازابەك پەن ءالاحاننىڭ بىرىككەنىنەن قاۋىپتەنگەن كولپاكوۆسكي 1871 جىلى مامىر ايىندا ىلەگە شابۋىل جاسايدى. ىلەدە 52 كۇن سوعىس بولادى. سوعىستىڭ باسىندا-اق ءالاحان تىزە بۇگەدى. كولپاكوۆسكي جاعىنا شىققان ءالاحان تازابەكتى الداپ شاقىرىپ ۇستاپ بەرەدى. پاتشالىق رەسەي ىلەنى تۇتاس باقىلاۋىنا الدى. ساۋرىق باتىردى تەكەستە اتىپ ولتىرەدى. تازابەكتى الماتىعا اكەلەدى، 1872 جىلى ۆەرنىي تۇرمەسىندە قايتىس بولادى. تازابەكتىڭ سەرىگى شالتاباي 10 جىلعا سىبىرگە ايدالادى. ءالاحان ۆەرنىيداعى سۇلتانقورعاندا (اينابۇلاقتا) الاڭسىز تىرشىلىك ەتەدى. وسى تۇستان باستاپ پاتشالىق رەسەي ىلەدەگى تارانشى-ۇيعىرلاردى وزدەرىنە تارتىپ، قىزمەت ەتتىرە باستايدى.
رەسەي ىلەنى چيڭ پاتشالىعىنا (قىتاي) قايتارىپ بەرۋ ءۇشىن 1881 جىلى 12 اقپاندا پەتەربۋرگتە ەكى جاقتى كەلىسىم جاساپ، 9 ميلليون رۋبل مەتال اقشاعا ايىرباستايدى. رەسەي ىلەدەگى وزىنە جاقتاسقان تارانشى-ۇيعىرلاردى قازاقستانعا كوشىرىپ، 1860-1871 جىلدارى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس جاساعان جاركەنت، شونجى، شەلەك وڭىرلەرىندەگى قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەرىنە اكەلىپ ورنالاستىرادى.
بىراق، بۇل ولكەدە 1916 جىلى تاعى دا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بولادى. تاريحتا ول - قارقارا-البان كوتەرىلىسى دەگەن اتپەن ءمالىم. اق پاتشا بيلىگى اۋىسىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بيلىگى تولىق ورنىققان سوڭ ەلدە ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارى، اكىمشىلىك بولىنىستەر پايدا بولادى. 1930 جىلى كەگەن اۋدانى قۇرىلادى. اۋدان ورتالىعى قازىرگى ۇيعىر اۋدانىنا قاراستى قىرعىزساي اۋىلى بولادى. 1936 جىلى كەگەن اۋدانىنىڭ سولتۇستىك بولىگى مەن جاركەنت (ول كەزدە سولاي اتانعان) اۋدانىنىڭ وڭتۇستىك جەرلەرىن قوسىپ، ۇيعىر اۋدانىن قۇرادى. ءيا، بۇل ولكەدە جوڭعار شاپقىنشىلعى تۇسىن ايتپاعاندا، پاتشالىق رەسەيگە قارسى ەكى رەت ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بولعان. شىعىس وڭتۇستىك جەتىسۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى ستراتەگيالىق ايماعى سانالادى.
ايتپاقشى، كەڭەس وداعى تۇسىندا ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتىن ۇلعايتىپ، ماسكەۋگە شاپقىلاپ، ستالينگە حات جازىپ، اۆتونوميا سۇراعانداردى ءبىز ايتپاعانىمىزبەن، ارحيۆ ايتىپ تۇر.
ءبىر قىزىعى، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قىتايلار ىلەگە كۇشپەن اكەلگەن تارانشى مەن سىبەلەر (تۇڭعۇس-مانجۋر تەكتەس حالىق) ەكى يمپەريادان دا جاماندىق كورمەدى. پاتشالىق رەسەي ءوزىن قولداعان تارانشىلاردى قازاقستانعا الىپ كەلسە، كەڭەس وداعى ۇيعىر اۋدانىن قۇرىپ بەردى. ال، قىتاي بيلىگى 1954 جىلى سىبەلەرگە ىلەنىڭ قۇيقالى جەرىنەن شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىن قۇرىپ بەردى.
1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الدى. كوپ ۇزاماي ەلدى-مەكەندەردىڭ اكىمشىلىك بولىنىستەرىنە وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ۇيعىر اۋدانىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى كەگەن مەن نارىنقول اۋداندارى، شىعىسىنداعى شەلەك پەن ەڭبەكشىقازاق اۋداندارى ءبىر-بىرىنە قوسىلدى. ۇيعىر اۋدانى ءوز قالپىن ساقتادى.
ءبىز ارقاشان وسى ولكەدەگى باۋىرلاس ەكى ۇلتتىڭ اراسىندا تاتۋلىق بولسا ەكەن دەپ تىلەدىك. بىراق، جىل سايىن جۇرەكتى اۋىرتاتىن جۇگەنسىزدىكتەن ءتۇرلى وقيعالار شىعىپ جاتىر. نەسىن جاسىرايىق، اۋدان اتىن اۆتونوميا رەتىندە كورەتىندەر بار. ءتىپتى كەيبىرەۋى جالعان تاريح جاساپ، قاراحان مەملەكەتىن العا تارتاتىن كورىنەدى. قاراحان مەملەكەتىن شىعىل (شىبىل) مەن ياعما (تاما) قاتارلى قازاقتىڭ ەكى تايپاسىنان شىققان تۇلعالار باسقاردى. بالاساعۇندى استانا ەتتى، قاشقارعا دەيىن بيلىك جۇرگىزدى.
جامان ات، جامان ىرىم مازامدى الدى، - دەپ وتەيبويداق ايتقانداي، ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتىن وزگەرتۋدىڭ جىرى وتىز جىلدان بەرى باسىلار ەمەس. ەلەمەگەن داۋ جامان...
الەۋمەتتىك جەلىدەن
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
