"Tehnika filosofiiasy" ūǧymy alǧaş ret nemıs filosofy E.Kapptyŋ" Grundlinien einer Philosophie der Technik " (tehnika filosofiiasynyŋ negızgı baǧyttary, 1877) eŋbegınde paida boldy. "Tehnikafilosofiiasy" terminı filosofiialyq refleksiia (ontologiialyq, epistemologiialyq, aksiologiialyq, etikalyq, estetikalyq, prakseologiialyq) qoldanylatyn tehnologiia turaly bılım jüiesın bıldıredı. Tehnikanyŋ özınen tys, tehnologiianyŋ tabiǧaty men mänı, onyŋ äleumettık universitettegı orny, tarihy men damu perspektivalary tüsınıledı. Köbınese tehnika filosofiiasy tehnikalyq ǧylymdardaǧy pänaralyq jäne ädısnamalyq zertteulerdı qamtidy.
Būl bılım jüiesınde kelesı sūraqtar tüsındırıledı:
Tehnologiiaǧa tūraqty filosofiialyq qyzyǧuşylyq HH ǧasyrda, ǧylym men tehnika salasyndaǧy eleulı äleumettık-mädeni özgerısterge jauap retınde qalyptasady. Ärine, filosofiia tarihynda būryn tehnika turaly oilar bolǧan. XVII ǧasyrda F. Bekon maşinalar, tehnikalyq būiymdar jasau mümkındıgı men adamdarǧa tigızetın paidasy turaly talqylaidy. Sent-Saimon XIX ǧasyrdyŋ basynda qoǧamdaǧy ǧylymi-tehnikalyq mamandardyŋ küşı turaly aitty. Bıraq būl oilardyŋ barlyǧy tehnologiianyŋ fenomenı men tabiǧatyn täuelsız problemalyq şyndyq retınde oqşaulamaidy. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynda tehnika erekşe şyndyq retınde tanylyp qana qoimai, sonymen bırge tehnikalyq ǧylymdar ädısnamasynda jäne filosofiiada osy şyndyqty beineleudıŋ naqty formalary paida bolady.
Tehnologiianyŋ qazırgı kezdegı tüsındırıluı:
Tehnologiiany köptegen zertteulerde ekı türlı ädısnamalyq täsıldı oqşaulauǧa bolady. Bırınşı täsıl aiasynda tehnologiia mädeniettıŋ erekşe qūbylysy retınde qarastyrylady. Tiısınşe, osy qūbylystyŋ tabiǧaty, onyŋ erekşelıkterı, äleumettık-mädeni şyndyqtyŋ basqa elementterıne äserı, tehnologiianyŋ damuproblemalary men perspektivalary turaly mäseleler şeşıledı. Sonymen qatar, tehnologiiany mädeni qūbylys retınde baǧalau ärtürlı boluy mümkın: oŋ, terıs, ekı jaqty. Ekınşı täsıl tehnologiia men tehnologiiany adamnyŋ älemge tübegeilı qatynasy, mädeniettıŋ ämbebap negızı retınde qarastyrady. Būl täsıl älı tiıstı damudy alǧan joq, jäne osy paradigmada jūmys ısteitın bırneşe oişyldar turaly aituǧa bolady.
Fransuz äleumettanuşysy Alfred Espinas özınıŋ "Les origines de la technologie" ("tehnologiianyŋ paida boluy", 1897) kıtabynda "tehnika" ūǧymyn edäuır keŋeitedı jäne"tehnologiia" ūǧymyn engızedı. A. Espinas bırde-bır önertabys bosqa tua almaityndyǧyn basa aitady; adam özınıŋ ıs-äreketın tek būryn bolǧan qūraldardy özgertu arqyly jaqsarta alady. Beisanalyq täjıribe emes, tek jetılgen öner tehnologiiany tudyrady. Mūndai önerdıŋ ärqaisysy arnaiy tehnologiiany qamtidy, olardyŋ jiyntyǧy jalpy, jüielı tehnologiiany qūraidy. Būl jalpy tehnologiiany A. Espinas prakseologiia dep ataidy. Prakseologiia-būl örkeniet damuynyŋ belgılı bır kezeŋderınde jetılgen adamzat qoǧamdarynda damyp kele jatqan öner men tehnikanyŋ praktikalyq erejelerınıŋ jiyntyǧy turaly ǧylym.
Tehnikalyq önertabys pen şyǧarmaşylyq mäselelerın ekı injener Maks Eit pen alar Diubua-Reimon bır-bırıne täuelsız köterıp, taldady. M. Eit önertabystyŋ qalyptasuynyŋ üş negızgı kezeŋın eskere otyryp, ideianyŋ şyǧarmaşylyq şyǧu tegı, onyŋ damuy men soŋǧy qoldanyluy arasynda aiyrmaşylyq jasaidy.
Bırınşı kezeŋde şyǧarmaşylyq oi paida bolady - tehnikalyq ideia. Sondyqtan önertapqyş - "ruhtyŋ şeberı".
Ekınşı kezeŋde önertapqyş öz ideiasyn jüzege asyrady. Önertabystyŋ üşınşı kezeŋı - älemdı önertabysty qoldanuǧa mäjbürleu. Däl sol kezde önertapqyş älemnıŋ önertabysyn qabyldaǧysy kelmeitın adamǧa qarsy küresetın tehnikke ainalady. M. Eit sonymen qatar önertabystardyŋ tört türın ajyratady:
Diubua-Reimon sonymen qatar önertabystyŋ psihikalyq oqiǧa men materialdyq artefakt arasyndaǧy aiyrmaşylyqty baiqaidy. M. Eit siiaqty, ol injenerdıŋ alǧaşqy şyǧarmaşylyq şabytyn suretşınıŋ, beineleu önerınıŋ ökılı retınde anyqtaidy. Diubua-Reimon men M. Eit injenerlerdıŋ qyzmetındegı qiial men şyǧarmaşylyq turaly aitqan ideialar injenerlık şyǧarmaşylyq psihologiiasy boiynşa ǧylymi zertteulerde odan ärı damydy. (Mysaly, "injenerlık Eksistensialdy Läzzat" ("tehnikalyq qyzmet arqyly jetkızılgen ekzistensialdy läzzat", 1974) jäne Semiuel Flormannyŋ basqa da eŋbekterın qaraŋyz.
1913 jyly nemıs himiia injenerı Eberhard Himmer "tehnika filosofiiasy"terminın qoldanǧan üşınşı zertteuşı boldy. Öz kıtabynda ol tehnikany materialdyq bostandyqty jüzege asyru dep tüsındıredı. Tehnikanyŋ synyna qarsy söilegen E. Himmer tehnikanyŋ maqsaty-tabiǧatty materialdyq tūrǧydan jeŋu jäne onyŋ şekteulerın alyp tastau arqyly qol jetkızıletın adamnyŋ bostandyǧy degen ideiany qoldaidy.
Tehnika filosofiiasyndaǧy injenerlık dästürge taǧy bır üles qosqan fransuz azamattyq injenerı Jak Lafit özınıŋ "refleksiia sur la des machines" kıtabynda (maşinalar teoriiasy turaly oilar, 1932) ol ǧylymdy – "mehanologiiany" sipattauǧa tyrysady, tehnikanyŋ passivtı maşinalardan (ydys-aiaq, kiım, üi) "belsendı" nemese "refleksivtı" maşinalarǧa (mysaly, energiia türlendırgışterı, özın-özı basqaratyn qūrylǧylar) evoliusiiasyna taldau jasaidy. Mūndai taldaudy adam faktorlary jönındegı psiholog jäne injener Gilbert Simondon özınıŋ "du mode d' existence des objets techniques" ("tehnikalyq nysandardyŋ ömır süru älemı", 1958) kıtabynda tereŋdettı. Mitch: "būl ekı jūmystyŋ basty maqsaty-tehnikalyq qūbylystardy mūqiiat analitikalyq sipattau. Simondon eŋbekterınıŋ paida boluymen tehnika ǧylym retınde tehnikalyq "bolmys"tipterı retınde elementter (bölıkter), jeke tūlǧalar (qūrylǧylar) jäne ansamblder (jüieler) arasyndaǧy aiyrmaşylyqty jürgızetın maşinalardyŋ şynaiy fenomenologiiasyna ainalady. Simondon ışkı janu qozǧaltqyşy, telefon, elektrondy şam siiaqty tehnologiianyŋ jetıstıkterın egjei-tegjeilı taldau negızınde tehnologiianyŋ evoliusiia teoriiasyn ūsynady".
Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın injenerlık dästürdegı tehnika filosofiiasynyŋ damuyna nemıs İnjenerler Odaǧy (SNİ) (Verein Deutscher Ingenieure — VDI) qūrǧan "Mensch und Technik" ("adam jäne tehnika") zertteu tobynyŋ müşelerı eleulı üles qosty. 70-şı jyldary Simon Mozer, Hans Lenk, Giunter Ropol, Hans Zaksse, Fridrih Rapp jäne basqalary tehnika filosofiiasynyŋ ärtürlı aspektılerıne arnalǧan maqalalar men monografiialar jariialady.
Tehnologiianyŋ adamǧa äserıne bailanysty moraldyq mäseleler oŋai emes, öitkenı tehnikalyq önertabystardyŋ adamǧa tıkelei aiqyn äserı joq, bıraq būl tek aiqyn, öitkenı tereŋ jäne egjei – tegjeilı taldau adamnyŋ özı barlyq tehnikalyq qūbylystardyŋ artynda tūrǧanyn körsetedı, al tehnika mäselesı-būl adamnyŋ özı turaly mäsele.
Tehnika-būl äleumettık, mädeni, materialdyq-pändık, moraldyq ölşemderden tūratyn kürdelı jäne köp ölşemdı qūbylys. Tehnologiianyŋ sezımtaldyǧy da aiqyn, bır jaǧynan, ekınşı jaǧynan, ol adam qyzmetınıŋ negızgı formasy retınde äreket etedı, onyŋ adamǧa jaqyndyǧy ony "belgılı adam" nemese "qatyp qalǧan adam" retınde anyqtauǧa mümkındık beredı, būl tehnologiia qūbylysyn tudyrady.
Filosofiia, eŋ aldymen, tehnikany adam arqyly qarastyruǧa tyrysady, jäne tehnologiia filosofiiasy – būl adamnyŋ ılımı, bıraq tehnologiia prizmasy arqyly ūsynylǧan dep senımdı türde aita alamyz. Filosofiia adamnyŋ tehnikadaǧy bolmysyn aşuǧa, tehnika arqyly adam tabiǧatynyŋ körınısın köruge, tehnikanyŋ tabiǧatyn adam retınde adamnyŋ maŋyzdy qasietterınıŋ Tarihi transliasiiasyna qatysatyn qūbylys retınde zertteuge tyrysady. Osylaişa, etika men tehnikanyŋ özara ärekettestıgı turaly mäsele tehnikalyq adamnyŋ moraldyq sanaǧa äser etu keŋıstıgınde jäne bolmystyŋ tehnikalyq ädısı jaǧdaiynda paida bolatyn saldarlarda aşylady.
Paidalanylǧan ädebietter:
1. Agassi, E. Moralnoe izmerenie nauki i tehniki
/ E. Agassi. – M.: Moskovskii filosofskii fond, 1998. – 324 s.
2. Al-Ani, N.M. Filosofiia tehniki: ocherki istorii i teorii:
uchebnoe posobie / N.M. Al-Ani. – SPb., 2004. – 184 s.
3. Bell, D. Sosialnye ramki informasionnogo obşestva
/ D. Bell // Novaia tehnokraticheskaia volna na Zapade. – M.:
Progress, 1986. – S. 330–342.
4. Berdiaev, N.A. Chelovek i maşina / N.A. Berdiaev // Voprosy
filosofii. – 1989. – № 2. – S. 143–162.
Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty;
Dılımbetova Albina jäne Mūhtarova Aidana, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ magistranttary.
