"Tehnıka fılosofııasy" uǵymy alǵash ret nemis fılosofy E.Kapptyń" Grundlinien einer Philosophie der Technik " (tehnıka fılosofııasynyń negizgi baǵyttary, 1877) eńbeginde paıda boldy. "Tehnıkafılosofııasy" termıni fılosofııalyq refleksııa (ontologııalyq, epıstemologııalyq, aksıologııalyq, etıkalyq, estetıkalyq, prakseologııalyq) qoldanylatyn tehnologııa týraly bilim júıesin bildiredi. Tehnıkanyń ózinen tys, tehnologııanyń tabıǵaty men máni, onyń áleýmettik ýnıversıtettegi orny, tarıhy men damý perspektıvalary túsiniledi. Kóbinese tehnıka fılosofııasy tehnıkalyq ǵylymdardaǵy pánaralyq jáne ádisnamalyq zertteýlerdi qamtıdy.
Bul bilim júıesinde kelesi suraqtar túsindiriledi:
Tehnologııaǵa turaqty fılosofııalyq qyzyǵýshylyq HH ǵasyrda, ǵylym men tehnıka salasyndaǵy eleýli áleýmettik-mádenı ózgeristerge jaýap retinde qalyptasady. Árıne, fılosofııa tarıhynda buryn tehnıka týraly oılar bolǵan. XVII ǵasyrda F. Bekon mashınalar, tehnıkalyq buıymdar jasaý múmkindigi men adamdarǵa tıgizetin paıdasy týraly talqylaıdy. Sent-Saımon XIX ǵasyrdyń basynda qoǵamdaǵy ǵylymı-tehnıkalyq mamandardyń kúshi týraly aıtty. Biraq bul oılardyń barlyǵy tehnologııanyń fenomeni men tabıǵatyn táýelsiz problemalyq shyndyq retinde oqshaýlamaıdy. HIH ǵasyrdyń aıaǵynda tehnıka erekshe shyndyq retinde tanylyp qana qoımaı, sonymen birge tehnıkalyq ǵylymdar ádisnamasynda jáne fılosofııada osy shyndyqty beıneleýdiń naqty formalary paıda bolady.
Tehnologııanyń qazirgi kezdegi túsindirilýi:
Tehnologııany kóptegen zertteýlerde eki túrli ádisnamalyq tásildi oqshaýlaýǵa bolady. Birinshi tásil aıasynda tehnologııa mádenıettiń erekshe qubylysy retinde qarastyrylady. Tıisinshe, osy qubylystyń tabıǵaty, onyń erekshelikteri, áleýmettik-mádenı shyndyqtyń basqa elementterine áseri, tehnologııanyń damýproblemalary men perspektıvalary týraly máseleler sheshiledi. Sonymen qatar, tehnologııany mádenı qubylys retinde baǵalaý ártúrli bolýy múmkin: oń, teris, eki jaqty. Ekinshi tásil tehnologııa men tehnologııany adamnyń álemge túbegeıli qatynasy, mádenıettiń ámbebap negizi retinde qarastyrady. Bul tásil áli tıisti damýdy alǵan joq, jáne osy paradıgmada jumys isteıtin birneshe oıshyldar týraly aıtýǵa bolady.
Franýz áleýmettanýshysy Alfred Espınas óziniń "Les origines de la technologie" ("tehnologııanyń paıda bolýy", 1897) kitabynda "tehnıka" uǵymyn edáýir keńeıtedi jáne"tehnologııa" uǵymyn engizedi. A. Espınas birde-bir ónertabys bosqa týa almaıtyndyǵyn basa aıtady; adam óziniń is-áreketin tek buryn bolǵan quraldardy ózgertý arqyly jaqsarta alady. Beısanalyq tájirıbe emes, tek jetilgen óner tehnologııany týdyrady. Mundaı ónerdiń árqaısysy arnaıy tehnologııany qamtıdy, olardyń jıyntyǵy jalpy, júıeli tehnologııany quraıdy. Bul jalpy tehnologııany A. Espınas prakseologııa dep ataıdy. Prakseologııa-bul órkenıet damýynyń belgili bir kezeńderinde jetilgen adamzat qoǵamdarynda damyp kele jatqan óner men tehnıkanyń praktıkalyq erejeleriniń jıyntyǵy týraly ǵylym.
Tehnıkalyq ónertabys pen shyǵarmashylyq máselelerin eki ınjener Maks Eıt pen alar Dıýbýa-Reımon bir-birine táýelsiz kóterip, taldady. M. Eıt ónertabystyń qalyptasýynyń úsh negizgi kezeńin eskere otyryp, ıdeıanyń shyǵarmashylyq shyǵý tegi, onyń damýy men sońǵy qoldanylýy arasynda aıyrmashylyq jasaıdy.
Birinshi kezeńde shyǵarmashylyq oı paıda bolady - tehnıkalyq ıdeıa. Sondyqtan ónertapqysh - "rýhtyń sheberi".
Ekinshi kezeńde ónertapqysh óz ıdeıasyn júzege asyrady. Ónertabystyń úshinshi kezeńi - álemdi ónertabysty qoldanýǵa májbúrleý. Dál sol kezde ónertapqysh álemniń ónertabysyn qabyldaǵysy kelmeıtin adamǵa qarsy kúresetin tehnıkke aınalady. M. Eıt sonymen qatar ónertabystardyń tórt túrin ajyratady:
Dıýbýa-Reımon sonymen qatar ónertabystyń psıhıkalyq oqıǵa men materıaldyq artefakt arasyndaǵy aıyrmashylyqty baıqaıdy. M. Eıt sııaqty, ol ınjenerdiń alǵashqy shyǵarmashylyq shabytyn sýretshiniń, beıneleý óneriniń ókili retinde anyqtaıdy. Dıýbýa-Reımon men M. Eıt ınjenerlerdiń qyzmetindegi qııal men shyǵarmashylyq týraly aıtqan ıdeıalar ınjenerlik shyǵarmashylyq psıhologııasy boıynsha ǵylymı zertteýlerde odan ári damydy. (Mysaly, "ınjenerlik Eksıstenıaldy Lázzat" ("tehnıkalyq qyzmet arqyly jetkizilgen ekzıstenıaldy lázzat", 1974) jáne Semıýel Flormannyń basqa da eńbekterin qarańyz.
1913 jyly nemis hımııa ınjeneri Eberhard Hımmer "tehnıka fılosofııasy"termınin qoldanǵan úshinshi zertteýshi boldy. Óz kitabynda ol tehnıkany materıaldyq bostandyqty júzege asyrý dep túsindiredi. Tehnıkanyń synyna qarsy sóılegen E. Hımmer tehnıkanyń maqsaty-tabıǵatty materıaldyq turǵydan jeńý jáne onyń shekteýlerin alyp tastaý arqyly qol jetkiziletin adamnyń bostandyǵy degen ıdeıany qoldaıdy.
Tehnıka fılosofııasyndaǵy ınjenerlik dástúrge taǵy bir úles qosqan franýz azamattyq ınjeneri Jak Lafıt óziniń "refleksııa sur la des machines" kitabynda (mashınalar teorııasy týraly oılar, 1932) ol ǵylymdy – "mehanologııany" sıpattaýǵa tyrysady, tehnıkanyń passıvti mashınalardan (ydys-aıaq, kıim, úı) "belsendi" nemese "refleksıvti" mashınalarǵa (mysaly, energııa túrlendirgishteri, ózin-ózi basqaratyn qurylǵylar) evolıýııasyna taldaý jasaıdy. Mundaı taldaýdy adam faktorlary jónindegi psıholog jáne ınjener Gılbert Sımondon óziniń "du mode d' existence des objets techniques" ("tehnıkalyq nysandardyń ómir súrý álemi", 1958) kitabynda tereńdetti. Mıtch: "bul eki jumystyń basty maqsaty-tehnıkalyq qubylystardy muqııat analıtıkalyq sıpattaý. Sımondon eńbekteriniń paıda bolýymen tehnıka ǵylym retinde tehnıkalyq "bolmys"tıpteri retinde elementter (bólikter), jeke tulǵalar (qurylǵylar) jáne ansamblder (júıeler) arasyndaǵy aıyrmashylyqty júrgizetin mashınalardyń shynaıy fenomenologııasyna aınalady. Sımondon ishki janý qozǵaltqyshy, telefon, elektrondy sham sııaqty tehnologııanyń jetistikterin egjeı-tegjeıli taldaý negizinde tehnologııanyń evolıýııa teorııasyn usynady".
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin ınjenerlik dástúrdegi tehnıka fılosofııasynyń damýyna nemis Injenerler Odaǵy (SNI) (Verein Deutscher Ingenieure — VDI) qurǵan "Mensch und Technik" ("adam jáne tehnıka") zertteý tobynyń músheleri eleýli úles qosty. 70-shi jyldary Sımon Mozer, Hans Lenk, Gıýnter Ropol, Hans Zaksse, Frıdrıh Rapp jáne basqalary tehnıka fılosofııasynyń ártúrli aspektilerine arnalǵan maqalalar men monografııalar jarııalady.
Tehnologııanyń adamǵa áserine baılanysty moraldyq máseleler ońaı emes, óıtkeni tehnıkalyq ónertabystardyń adamǵa tikeleı aıqyn áseri joq, biraq bul tek aıqyn, óıtkeni tereń jáne egjeı – tegjeıli taldaý adamnyń ózi barlyq tehnıkalyq qubylystardyń artynda turǵanyn kórsetedi, al tehnıka máselesi-bul adamnyń ózi týraly másele.
Tehnıka-bul áleýmettik, mádenı, materıaldyq-pándik, moraldyq ólshemderden turatyn kúrdeli jáne kóp ólshemdi qubylys. Tehnologııanyń sezimtaldyǵy da aıqyn, bir jaǵynan, ekinshi jaǵynan, ol adam qyzmetiniń negizgi formasy retinde áreket etedi, onyń adamǵa jaqyndyǵy ony "belgili adam" nemese "qatyp qalǵan adam" retinde anyqtaýǵa múmkindik beredi, bul tehnologııa qubylysyn týdyrady.
Fılosofııa, eń aldymen, tehnıkany adam arqyly qarastyrýǵa tyrysady, jáne tehnologııa fılosofııasy – bul adamnyń ilimi, biraq tehnologııa prızmasy arqyly usynylǵan dep senimdi túrde aıta alamyz. Fılosofııa adamnyń tehnıkadaǵy bolmysyn ashýǵa, tehnıka arqyly adam tabıǵatynyń kórinisin kórýge, tehnıkanyń tabıǵatyn adam retinde adamnyń mańyzdy qasıetteriniń Tarıhı translıaııasyna qatysatyn qubylys retinde zertteýge tyrysady. Osylaısha, etıka men tehnıkanyń ózara árekettestigi týraly másele tehnıkalyq adamnyń moraldyq sanaǵa áser etý keńistiginde jáne bolmystyń tehnıkalyq ádisi jaǵdaıynda paıda bolatyn saldarlarda ashylady.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Agaı, E. Moralnoe ızmerenıe naýkı ı tehnıkı
/ E. Agaı. – M.: Moskovskıı fılosofskıı fond, 1998. – 324 s.
2. Al-Anı, N.M. Fılosofııa tehnıkı: ocherkı ıstorıı ı teorıı:
ýchebnoe posobıe / N.M. Al-Anı. – SPb., 2004. – 184 s.
3. Bell, D. Soıalnye ramkı ınformaıonnogo obestva
/ D. Bell // Novaıa tehnokratıcheskaıa volna na Zapade. – M.:
Progress, 1986. – S. 330–342.
4. Berdıaev, N.A. Chelovek ı mashına / N.A. Berdıaev // Voprosy
fılosofıı. – 1989. – № 2. – S. 143–162.
Danat Janataev, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty;
Dilimbetova Albına jáne Muhtarova Aıdana, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń magıstranttary.
