...Buny ózi kúndelik deýge keler me eken?Onyń ústine biz,bir top áriptester, Elbasymyzdyń AQSh prezıdenti Donald Tramppen resmı kezdesýine oraı saparǵa arnaıy shyqqanymyzben,Nıý-Iorktte ǵana bolyp qaıttyq.Qurama Shtattardy armansyz aralaýǵa múmkindigimiz tolyq jetpedi.Áıtse de, Almatydan Stambulǵa ushqanymyz,Stambuldaǵy Atatúrik atyndaǵy áýejaıda eki,úsh saǵat aıaldaǵanymyz,sodan Nıýge bet alǵanymyz,Atalant muhıtynan asyp ótip,atalǵan alyp shahardyń birer kún aýasyn jutqanymyz–osy jolda kórgenimiz,kóńilge túıgenimiz bek qurmetti oqyrman qaýymǵa bir qydyrý áńgime aıtýǵa jarap qalar degen oımen kompıýterimizdiń aldyna kelip jaıǵastyq.
Biz mingen áýe kemesi qańtardyń 16-sy kúni Almatydan tańǵy 07:50-de ushyp shyǵyp, Atatúrik halyqaralyq aeroportyna Ankara ýaqytymen 10:30-dar shamasynda baryp qondy.Bul meniń Atatúrik aeroportyn alǵash kórýim. Áýejaıdy kórgen bette kóńilimde ne turǵanyn birden aıtaıyn ba?Maqtanysh. Iá,jasyryp jabary joq:maqtanysh turdy.2003 jyly qańtar aıynda AQSh-qa bara jatyp,alman elindegi Frankfýrt áýejaıyna toqtaǵanbyz. Frankfýrttiń aılapat aýananyna qarap sol kezde tań qalǵan edim.Qarasam, bizdiń Atatúriktiń odan esh kemi joq eken.Túbi bir túrki balasy retinde Atatúriktiń mynandaı ǵajap kelbetine,at shaptyrym aýmaǵyna kóz tastaǵan sátte ishteı jelpinip aldyq ta,mańaıymyzdy jiti sholýǵa tyrystyq.Tórtkúl dúnıeniń halqy,ne derińiz bar ma,osynda júr.Záńgiler,úndiler,mýlattar, arabtar,parsylar,skandınavtar,ózimizdiń orekeńder... ana qaptaldan da, myna qaptaldan da shyǵa kelip,mıdaı aralasyp ketedi.Atatúrik áýejaıy adam nópiriniń alyp aǵysy sııaqty:qulaǵyńa ár túrli tilde sóılegen daýystar da jetedi.Bir keremeti álgi daýystar ózara úılesip,úndesip jatyr.Kópten qalamyz ba,biz de dabyrlap sóılep qoıamyz.
Kún sıyr sáskeden uzaǵan shaq.Qýyrylǵan taýyq pen balyq etin baptap asylǵan kúrishpen qosa satyp turǵan túrikke jaqyndap,tústenýge yńǵaı bildirip edik, álgi baıqus qalbalaqtap dal urdy da qaldy.Qyzmetshisi bolsa da quraq ushýda.Olar–túrikshe,biz–qazaqsha bir-birimizge til qattyq jáne esh qınalmaı-aq uǵysa jóneldik.Osy arada baıqaǵanym,burynǵydaı emes,qazaq pen túriktiń týys tili ózara jaqyndasa túsken syńaıly.Biz buny áýejaıda da, áýe kemesinde de anyq ańǵardyq.Stıýardessa túrik qyzynan tańdaı jibiter sý surańyz,ol sizge tunyq qara kózderin qadap, «suý ma?»-deıdi. Kóńilińiz shalqysa,sharap surap alsańyz da bolady.Túrik qyzy: «Sharaptyń qandaı túrin qalaısyz?»-dese,«qyrmyzy» deńiz.«Qyzyl sharap» degen sóz. Qazaq tilinde sırek qoldanylýǵa aınalǵan «qyrmyzyny» túrikter jıi aıtady eken.Ádebıet boıynsha Nobel sılyǵyn ıelengen Orhan Pamýktiń shyǵarmasyn bizdiń jigitter«Meniń atym qyzyl»dep qotaryp júrdi.Keıin ony qytaıdaǵy bizge esim-soıy belgisizdeý qalamger baýyrymyz«Meniń atym qyrmyzy»dep aýdardy.Durysy–osy.Eń bastysy tilimizdegi áýeze ádemi saqtalǵan.Qysqa,sholaq qaırylǵan qyzyl emes,qyrmyzy.Áýezdi ári shyǵarma tabıǵatyn ashatyn aýdarma.
Atatúrik atyndaǵy halyqaralyq áýejaıdy kórip aıdarymyzdan jel eskeninin joǵaryda bildirdik.Solaıy solaı.Óıtkeni Atatúrik–álemdegi eń úlken,eń ǵajap,ám sán-saltanaty kelisken,kemeldengen,jolaýshylarǵa san-salaly qyzmet kórsete alatyn áýejaı.Stambul áýejaıyna kúnine ortasha 1171 - 1500 shamasynda ushaq qonyp,ushady.Aspan kógine qarasańyz,alyp laınerler birinen soń biri tyrna tizbek jasap,áýejaıdy betke alyp kele jatady.Sondaı tyrna tizbekpen jáne kóterilip bara jatady.Sondyqtan ushaq sózi bireýlerge unamasa da,Stambul áýejaıyndaǵy qarabalasqa qarap turyp jaqsyǵa,jańaǵa umtylýdyń esh sókettigi joqtyǵyn eske aldyq.Iá, men ushaq sózi týrasyndaǵy oıymdy bildirip otyrmyn.Samoletter sap túzegen Máskeýdiń Sheremeteva áýejaıyndaǵy dórekilik pen dókir qyzmetten ketip, ushaqqa umtyla tússek,sirá, utylmaspyz...
Atatúrik áýejaıynyń kógildir shynyly qabyrǵasynyń ar jaǵynan áıgili Stambul qalasynyń bıik úıleri,munaraly meshitteri kórinedi.Meshit demekshi, bul shaharda 70 myńǵa jýyq meshit bar kórinedi.Sonyń júzge jýyǵy tarıhı mazmuny tereń meshitter.Arasynda ataqty Sultan Baıazıt 1505 jyly saldyrǵan Baıazıt meshiti,Fatıh meshiti, Aıasofııa,Súleımanııe meshiti bar.
Stambul–qazaqtyń aıaýly uldarynyń esimin eske salatyn qala.Bul qalada 1906 jyldary Abaı aǵasynyń amanatyn oryndaý úshin qyjylyq saparǵa attanǵan Shákerimdeı ǵulama bolǵan.Ǵulama sapar barysynda Stambulda aıaldap,on-on bes kún osyndaǵy kóne kitaphanalardy aralap,rýhanı shólin basypty.1911 jyly Stambulǵa álemniń alyptaryn asyqtaı úıirip atqan qazaq palýany Muqan degen atpen kelip Qajymuqan atanyp ketken.Mustafa Shoqaı da az kem kún Stambuldyń turǵyny bolǵan.Biraq,so zamandaǵy saıası jaǵdaıǵa baılanysty Lenınmen,Stalınmen til tabysa qalǵan Mustafa Kemal Mustafa Shoqaı baýyryn Stambulǵa syıdyra almasa kerek.Apyr-aı, deısiz osy arada erkisiz tańdanyp,qýǵynda júrgen qazaqtyń bir oǵylany kommýnıster úshin qandaı qaýipti adam bolǵan,á?..Ol elden jyryqqa ketse de,óziniń aıbaryn alystan sezdirip, tyqyrańdaǵan tapal «kósemniń» tynyshyn alǵan eken ǵoı.Qaıran, Mustafa...
Stambuldyń Stambul atanýy jyrdan qyzyq áńgime.«Bul áńgimeni qazaq túgil túrikterdiń ózi kóp bile bermeıdi»,- deıdi meniń Ankarada turatyn áriptesim Ufuq beı.Stambuldyń irge tasyn bizdiń dáýirimizge deıingi VII ǵasyrda grektiń Megári qalasynan shyqqan otarshyldar qalaǵan deıtin derek bar.O zamanda Stambul Vızantııa atanady.330 jyly Urym ımperatory Uly Konstantın I Urym ımperııasynyń astanasyn Vızantııaǵa kóshirip,shaharǵa Jańa Rım degen at beredi.Biraq,Jańa Rım qulaqqa sińbeı,qala el aýzynda Konstantınniń qalasy,ıaǵnı Konstantınopol atalyp júre beredi. HIII ǵasyrda arabtar Konstantınopldi«Istınpolın»–grekshe mátinnen alǵanda, «qalaǵa» dep atady.Al,túrikter Islambýl dedi.Eýropalyqtar men orystar Islambýl ataýyn óz tilderine yńǵaılap,Istanbýl dedi.Munyń bárin Stambuldyń tarıhyn aqtaryp otyryp taýyp alýǵa bolady.Qysqasy,sizderge ýáde etip aıtpaq bolǵan qyzyǵymyz mynaý:Mustafa Kemal bıligi tusyndaǵy qarym-qatynastyń bárinde resmı ókilder de,jaı júrginshiler de,saýda-sattyqtyń adamdary da Stambuldy Stambul demeı Konstantınopl deı beredi.Jurttyń mynandaı taqystyǵyna,bir eldiń astanasynyń atyn durystap bilmeıtindigine keıigen Kemal Ata meken-jaıy«Konstantınopol» dep jazylǵan hattardyń bárin keri qaıtartyp otyrady.Hattarǵa memlekettik baqylaý jasatady.Áıtse de bylaıǵy kóptiń nemkettiligi tıylmaıdy.Aqyry bolmaǵan soń Kemal amerıkandyq bir topqa«Stambul»degen án saldyryp, álemge Stambul atyn áıgili etedi.Djaz janryndaǵy áýenge eltigen álem jurty az ýaqyttyń ishinde Konstantınopoldi Stambul dep tanıdy. Mine, tyńdańyz:
Stambul 1502 jyly álemde turǵyny kóp eń úlken qala bolǵan,qazir jan sany mol qalalardyń qatarynda 15-shi orynda tur.
Stambuldyń ázelgi aty Konstantınopol (Constantinople) dedik. Rım ımperııasynyń ortalyǵy Rım qalasy sııaqty Stambul 7 tóbeniń ústine salynǵan. Jeti tóbe qazir de Stambuldyń belgili rámizderiniń biri bolyp tabylady.
Stambul Eýropa men Azııa qurlyqtaryn bir-birimen baılanystyratyn jáne álemde eki qurlyqta da topyraǵy bar jalǵyz qala.Eki qurlyqty úsh úlken kópir (15 shilde sháıitter kópiri,Fatıh Sultan Mehmet kópiri,Iavýz Sultan Selım kópiri) jáne teńiz astynan júretin Marmaraı týnneli baılanystyrady.
Stambul 2000 jyldyq tarıhy bar álemniń eń kóne shaharlarynyń biri. Sondaı-aq Vızantııa jáne Osmanlydan bastap,3 úlken ımperııanyń bas qalasy bolǵan.
Álem boıynsha ekonomıkasy eń jyldam ósken 7-shi metropolıten.
2017 jyly Túrkııaǵa 26 mıllıon týrıst kelgen.Bul týrıstterdiń 10 mıllıonyn Stambul qalasy qabyldaǵan.Endi esepteı berińiz, 10 mıllıon týrsıtiń qaltasynan keminde myń dollardan shyqqanda,Stambuldyń bıýdjeti neshe esege artty eken?..
Osynaý áıdik shahardy qazaq balasy esh jatsynbaýy kerek.Stambul ortaq qalamyz,ortaq mádenıetimiz.Altaıdan Anadolyǵa aýǵan baýyrlarymyzdyń urpaǵy meken etip jatqan ulanǵaıyr uly meken.Túrik Respýblıkasynyń órkendegeni,óskeni bizge asa qajet.Bizdiń Elbasymyz Túrkııanyń ekonomıkalyq,saıası ahýalyna jiti kóńil bólip otyrady.Erdoǵan men Pýtınniń arasynda alakózdik týǵan 2016-2017 jyldary Nurekeń eki tarapqa aǵalyq aqylyn aıtyp,kelege shaqyrdy.Óıtkeni,Qazaqstannyń geoıası álemdegi damýy men beıbit ómirine Túrkııa men Reseıdiń yqpalyn syzyp tastaı almaımyz.Reseı–kórshi,Túrkııa – týys el.Birinen ketip,birimen aýyz jalasyp otyra almaımyz.Osyny qapysyz biletin qazaq prezıdenti taraptardyń tizginin teń ustaýǵa baryn salyp baǵýda.Árıne,ol áreketi nátıjesiz emes.Túrkııamen de,Reseımen de qarym-qatynas qalypty, barys-kelis baıandy.
Atatúrik áýe alańynda otyryp,Astanadaǵy Nazarbaev atyndaǵy halyqaralyq áýejaıdyń da jaıyn oıladyq.Bizdiń áýejaıdyń halyqaralyq deıtin mártebese bolmasa,shiginen túsken asyqtaı shaǵyn dúnıe.Atatúrikte ushaqqa shyǵaryp salatyn 712 dáliz bar.Bizdiki assa,10 shaqty ǵana. Ushaqtarymyz da az.Áıtse de,úmit alda,qazan aýzy joǵary.Qaı tarap pen qandaı qareketterge de Hab bolýdy qalaıtyn Qazaqstannyń áýejaıy 10 dálizben shektelip qalamasa kerek.Osy saparynda Elbasyna ergen qazaq kásipkerleri AQSh-tan 11 Boıng ushaǵyn satyp alý jóninde kommerııalyq kelisimge qol qoıdy.Bul degen aldaǵy kúnderi Astana men Almatydan AQSh-qa tikeleı áýe qyzmeti kórsetiledi degendi bildirse kerek.Eger,Astana,Almaty áýejaılary AQSh-qa jolaýshylar tasymaldaıtyn múmkindikti ıelense, shyǵysymyzdan hanzýlar,soltústigimizden Reseı azamattary aǵylyp keletin edi.Jýyrda Tashkentten AQSh-qa arnaıy áýejoly ashyldy.Mundaı ıgilikten qazaqtyń shet qalýy búgingi jahandanǵan zamanda árıne,jaramaıdy-aq...Osy oılardyń jetegine ilesip biz Atlant muhıtynan asyp ushatyn alyp laınerge aıaq arttyq.Ýaqyt uzaq, jer shalǵaı:oılanýǵa múmkindik mol.Men AQSh-qa qazaq balasynyń arasynan sýyrylyp shyǵyp, tuńǵysh sapar jasaǵan kádimgi hakim atamyz Abaı týraly jadymda bardy jańǵyrtyp kórmek boldym...
(Jalǵasy bar)
Dáýren Qýat
Abai.kz
