Düŋgender kımder?!..
Olar Qytailardan bölek bır ūlt pa? Qaidan paida boldy? Orta Aziiaǧa qalai keldı?
Şyndyǧynda Düŋgender bölek ūlt emes, olar İslam dının qabyldaǧan Qytailar edı. 751 jyly Talas maŋynda 5 künge sozylǧan Arab-Qytai soǧysynda Qytaidyŋ Taŋ imperiiasy 70 myŋ qolmen Arabtardan oisyrai jeŋılıp, 50 myŋ äskerı jer qūşyp, qalǧandary tūtqynǧa tüstı, Ortalyq Aziiaǧa Arabtardyŋ keluımen mūsylman dını keŋ tarap, türkı halyqtary İslam dının qabyldady, sonymen bırge tūtqynǧa tüsken Qytailar da islam dınıne kırdı, mıne sol mūsylman Qytailar künder öte kele Otandaryna qaityp, sonda mūsylman dının alyp bardy.
Käpır bolyp ketıp Mūsylman bolyp qaitqan qytailardy jergılıktı Qytailar "Hueizu 回族 - qaitqan ūlt" dep atady, al ondaǧy türkı tıldes mūsylmandar olardy "Dınge engender" iaǧni "Düngender"- dep atady. Mıne būlar bız aityp jürgen "Dūŋǧandar"- edı.
Qytaida Chin imperiiasy handyq qūrǧanda būl Mūsylman Qytailarǧa bıraz qysym boldy, olar būl qysymnan qaşyp Qytaidyŋ batys soltüstıgındegı Türkı tıldes mūsylmandarǧa kelıp pana tapty. Qytai azattyq alǧan soŋ Qytai basşysy Mau Qytaidyŋ batys-soltüstıgındegı Qazaq, Ūiǧyr qatarly türkı tıldes mūsylmandardy jaulau üşın, tılı bır, dını bölek mūsylman Qytailardy (düŋgenderdı) jaqsy paidalandy. Qytailar olardy mol qaru jaraqpen qamdap, qoldaryna äskeri bilık berıp "Şyǧys Türkıstan" memleketın qūruşy Qazaqtardy joiuǧa jūmsady. Äigılı Zuqa, Ospan batyrlar bastaǧan Qazaq batyrlary düŋgendermen ūzaq jyl şaiqasty, köşıp jürıp soǧysty, aqyry sany men qaru jaraǧy köp düŋgender qazaqtardy qynadai qyrdy, ūldaryn qūl ettı, qyzdary küŋ ettı. Qyrǧynǧa şydamaǧan Qazaq jūrty Tibet asyp bosyp kettı. Būl turaly Hasen Oraltaidyŋ "Elım-ailap ötken ömır" kıtabynda jazylǧan.
Düŋgender Orta Aziiaǧa qalai keldı? Būl künde Qytailar olardy qalai paidalanady?
1776-78 jyldary Orystar alǧaş Chin imperiiasynan qaşqan Düŋgenderdı Orta Aziiaǧa alyp keldı, keiın 1881-83 jyldary taǧy ūiymdarmen bırge Düŋgenderdı Qazaqstan jäne Qyrǧyzstanǧa äkelgen edı. Olar Orta Aziiadaǧy keŋ qoltyq Qazaq pen Qyrǧyzdyŋ ışınde eş zorlyq körmei, bai da baqytty ömır sürıp keldı.
Qytai basşysy öz elındegı barşa ūltty qolyna qaratqan soŋ, endı Ort Aziiaǧa auyz sala bastady, Qytailar mıne osy ırı saiasi josparyn jüzege asyru üşın Orta Aziiadaǧy düŋgenderdı paidalanuǧa küş saldy.
Qytai bilıgı aldymen Orta Aziiadaǧy düŋgenderge qarjylai kömek körsetıp, olardyŋ balalaryn qytai tılın meŋgeru üşın mektepter aşuǧa kömek körsetıp, oqulyqtarmen qamdady, olar tūryp jatqan memleketterde düŋgender bırlestık ūiymdaryn qūrdyrdy, osy bırlestıkter arqyly tūtas düŋgen jūrtymen tyǧyz jūmys jasap jatyr. Qazaqstandaǧy Qytai elşılıgı de Qazaqstan düŋgender bırlestıgı arqyly düŋgenderdıŋ käsıpterıne qoldau körsetıp, olardyŋ bazarlarda yqpaldy orynǧa şyǧuy üşın tömen baǧamen tovarlarmen qamdap keledı, tıptı käsıp ısteimın degen kez-kelgen düŋgenge Qytaidan aldyn-ala tölemsız tauarlardy jıberıp, olardyŋ Qazaqstan men Qyrǧyzstan bazarlaryn oŋai jaulauǧa qoldau körsetıp keledı.
Qytai elşılıgı "Şeteldegı Qytai mūhajyrlarymen kezdesu" atty är jylda bırneşe ret türlı şaralar ūiymdastyryp düŋgen, ūiǧyr qatarly bırlestıkterdıŋ basşylaryn şaqyryp, olardy eren eŋbekterı üşın marapattap otyrady. Endı bır jaǧynan elşılık düŋgen mektepterın jyl saiyn oqu-qūraldary, kıtaptarmen tegın qamdap, olardyŋ qytai tılı men qytai ideologiiasyn meŋgeruge jaǧdai jasady, mektep bıtırgen oquşylardy bırden Qytaidyŋ tanymal joǧary oqu oryndarynda TEGIN oqytyp, Qazaqstanǧa qytai ideologiiasymen qarulanǧan oqyǧan düŋgenderdı jıberude. Öz kezegınde olar Qazaqstan bilıgıne de aralasyp ülgerdı.
Mıne osylai Qytai ükımetı Ortalyq Aziiada düŋgenderdıŋ qolymen öz ekonomikalyq jäne saiasi yqpalyn küşeitıp keledı, Qytaidyŋ jymysqy qoldauymen düŋgender būl künde bazarlarda basqa ūlttardy yǧystyryp barady.
Mıne, endı qarjy men tauarǧa toiynǧan düŋgender qazaq ūltyn qoiyp, Qazaqstan Respublikasynyŋ qūzyrly mekemelerın, saqşylaryn da közge ılmeitının körsettı, būl jaǧdai bızdıŋ ışkı saiasattyŋ, ūlttyq qauıpsızdıktıŋ sonşalyq älsız ekenın körsettı. Būl älsızdıktı bilık emes, halyq tüzedı, älsız saqşylar üşın halyq araşa tüstı, qūrban berdı. Osydan soŋ bilık halyqqa, qazaqqa riza şyǧar.
Qysqasy "jau alysta emes jar astynda" degendei, aramyzda mūsylmandyqty jamylǧan müşrıkter jürgenın halyq ta, bilık te endı tüsıngen şyǧar, būl bärımızge ülken sabaq boldy.
Qaitar NŪRLYQASYMŪLYNYŊ
feisbuk paraqşasynan
Ūqsas jaŋalyqtar
