Dúńgender kimder?!..
Olar Qytaılardan bólek bir ult pa? Qaıdan paıda boldy? Orta Azııaǵa qalaı keldi?
Shyndyǵynda Dúńgender bólek ult emes, olar Islam dinin qabyldaǵan Qytaılar edi. 751 jyly Talas mańynda 5 kúnge sozylǵan Arab-Qytaı soǵysynda Qytaıdyń Tań ımperııasy 70 myń qolmen Arabtardan oısyraı jeńilip, 50 myń áskeri jer qushyp, qalǵandary tutqynǵa tústi, Ortalyq Azııaǵa Arabtardyń kelýimen musylman dini keń tarap, túrki halyqtary Islam dinin qabyldady, sonymen birge tutqynǵa túsken Qytaılar da ıslam dinine kirdi, mine sol musylman Qytaılar kúnder óte kele Otandaryna qaıtyp, sonda musylman dinin alyp bardy.
Kápir bolyp ketip Musylman bolyp qaıtqan qytaılardy jergilikti Qytaılar "Hýeızý 回族 - qaıtqan ult" dep atady, al ondaǵy túrki tildes musylmandar olardy "Dinge engender" ıaǵnı "Dúngender"- dep atady. Mine bular biz aıtyp júrgen "Duńǵandar"- edi.
Qytaıda Chın ımperııasy handyq qurǵanda bul Musylman Qytaılarǵa biraz qysym boldy, olar bul qysymnan qashyp Qytaıdyń batys soltústigindegi Túrki tildes musylmandarǵa kelip pana tapty. Qytaı azattyq alǵan soń Qytaı basshysy Maý Qytaıdyń batys-soltústigindegi Qazaq, Uıǵyr qatarly túrki tildes musylmandardy jaýlaý úshin, tili bir, dini bólek musylman Qytaılardy (dúńgenderdi) jaqsy paıdalandy. Qytaılar olardy mol qarý jaraqpen qamdap, qoldaryna áskerı bılik berip "Shyǵys Túrkistan" memleketin qurýshy Qazaqtardy joıýǵa jumsady. Áıgili Zýqa, Ospan batyrlar bastaǵan Qazaq batyrlary dúńgendermen uzaq jyl shaıqasty, kóship júrip soǵysty, aqyry sany men qarý jaraǵy kóp dúńgender qazaqtardy qynadaı qyrdy, uldaryn qul etti, qyzdary kúń etti. Qyrǵynǵa shydamaǵan Qazaq jurty Tıbet asyp bosyp ketti. Bul týraly Hasen Oraltaıdyń "Elim-aılap ótken ómir" kitabynda jazylǵan.
Dúńgender Orta Azııaǵa qalaı keldi? Bul kúnde Qytaılar olardy qalaı paıdalanady?
1776-78 jyldary Orystar alǵash Chın ımperııasynan qashqan Dúńgenderdi Orta Azııaǵa alyp keldi, keıin 1881-83 jyldary taǵy uıymdarmen birge Dúńgenderdi Qazaqstan jáne Qyrǵyzstanǵa ákelgen edi. Olar Orta Azııadaǵy keń qoltyq Qazaq pen Qyrǵyzdyń ishinde esh zorlyq kórmeı, baı da baqytty ómir súrip keldi.
Qytaı basshysy óz elindegi barsha ultty qolyna qaratqan soń, endi Ort Azııaǵa aýyz sala bastady, Qytaılar mine osy iri saıası josparyn júzege asyrý úshin Orta Azııadaǵy dúńgenderdi paıdalanýǵa kúsh saldy.
Qytaı bıligi aldymen Orta Azııadaǵy dúńgenderge qarjylaı kómek kórsetip, olardyń balalaryn qytaı tilin meńgerý úshin mektepter ashýǵa kómek kórsetip, oqýlyqtarmen qamdady, olar turyp jatqan memleketterde dúńgender birlestik uıymdaryn qurdyrdy, osy birlestikter arqyly tutas dúńgen jurtymen tyǵyz jumys jasap jatyr. Qazaqstandaǵy Qytaı elshiligi de Qazaqstan dúńgender birlestigi arqyly dúńgenderdiń kásipterine qoldaý kórsetip, olardyń bazarlarda yqpaldy orynǵa shyǵýy úshin tómen baǵamen tovarlarmen qamdap keledi, tipti kásip isteımin degen kez-kelgen dúńgenge Qytaıdan aldyn-ala tólemsiz taýarlardy jiberip, olardyń Qazaqstan men Qyrǵyzstan bazarlaryn ońaı jaýlaýǵa qoldaý kórsetip keledi.
Qytaı elshiligi "Sheteldegi Qytaı muhajyrlarymen kezdesý" atty ár jylda birneshe ret túrli sharalar uıymdastyryp dúńgen, uıǵyr qatarly birlestikterdiń basshylaryn shaqyryp, olardy eren eńbekteri úshin marapattap otyrady. Endi bir jaǵynan elshilik dúńgen mektepterin jyl saıyn oqý-quraldary, kitaptarmen tegin qamdap, olardyń qytaı tili men qytaı ıdeologııasyn meńgerýge jaǵdaı jasady, mektep bitirgen oqýshylardy birden Qytaıdyń tanymal joǵary oqý oryndarynda TEGIN oqytyp, Qazaqstanǵa qytaı ıdeologııasymen qarýlanǵan oqyǵan dúńgenderdi jiberýde. Óz kezeginde olar Qazaqstan bıligine de aralasyp úlgerdi.
Mine osylaı Qytaı úkimeti Ortalyq Azııada dúńgenderdiń qolymen óz ekonomıkalyq jáne saıası yqpalyn kúsheıtip keledi, Qytaıdyń jymysqy qoldaýymen dúńgender bul kúnde bazarlarda basqa ulttardy yǵystyryp barady.
Mine, endi qarjy men taýarǵa toıynǵan dúńgender qazaq ultyn qoıyp, Qazaqstan Respýblıkasynyń quzyrly mekemelerin, saqshylaryn da kózge ilmeıtinin kórsetti, bul jaǵdaı bizdiń ishki saıasattyń, ulttyq qaýipsizdiktiń sonshalyq álsiz ekenin kórsetti. Bul álsizdikti bılik emes, halyq túzedi, álsiz saqshylar úshin halyq arasha tústi, qurban berdi. Osydan soń bılik halyqqa, qazaqqa rıza shyǵar.
Qysqasy "jaý alysta emes jar astynda" degendeı, aramyzda musylmandyqty jamylǵan múshrikter júrgenin halyq ta, bılik te endi túsingen shyǵar, bul bárimizge úlken sabaq boldy.
Qaıtar NURLYQASYMULYNYŃ
feısbýk paraqshasynan
