Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Alash Orda»: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa ótken bolatyn. Sol konferenııada baıandama jasaǵan alashtanýshy Amanqos Mektep-teginiń materııalyn nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Tabıǵatty jaratqan Qudaı,
Mádenıetti jaratqan adam
Maksım Gorkıı
Rýhanı kósem, tamasha aqyn, sheber aýdarmashy, ónertanýshy, kompozıtor, ǵulama ǵalym, ulyǵ ustaz Ahmet Baıtursynuly – ulyttyq bilim-ǵylym, mádenıet salasyn jańashyldyqpen bıik satyǵa kótergen ardaqty esim. Arab qarpti qazaqtyń dybys júıesine negizdelgen tól álipbıi, ana tilindegi tuńǵysh «Álippe» (Oqý quraly), «Dybys júıesi», «Sóz júıesi», «Sóılem júıesi» úsh kitaptan turatyn «Til – qural» (Oqýlyǵy), «Baıanshy», «Ádebıet tanytqysh», taza qazaq emlesimen «Qazaq» gazetin (1913–1918) shyǵaryp turýy, «Mádenıet tarıhy» (baspaǵa ótkizile sala tárkilengen) eńbekteri, ulyttyq ǵylym tilin júıeleýge qosqan súbeli úlesi, onyń syrtynda qoǵamdyq ómirdiń san alýan salasyna ún qosqan júzdegen kósemsóz maqalalary jáne Qazaq ólkesin basqarý jónindegi Áskerı-revolıýııalyq komıtettiń múshesi, Respýblıka Halyq aǵartý komıssary, Búkil Odaq Atqarý Komıtetiniń múshesi, Qazaqstanda tuńǵysh uıymdastyrylǵan Akademııalyq Ortalyqtyń tóraǵasy, Ǵylymı-kórkemdik Keńestiń tóraǵasy, múshesi taǵysyn taǵy jaýapty qyzmetteri sonyń aıǵaǵy. Eger Ahmet Baıtursynuly ómir súrgen patsha ókimeti tusynda da, keńestik dáýirde de bılik tarapynan udaıy qysym jasalyp, qýdalanbaǵanda, onyń ulyt mádenıeti men ǵylymyna qosar úlesi munan da birneshe ese asyp túserine esh kúmán joq. Osy rette darhan talant, dana tulǵanyń ǵaryshtyq sanany ıgerýine rýhanı nár bergen bulaq kózi, bilim oshaǵy kimdi de bolsa qyzyqtyrary sózsiz.
Asyly, buǵan jaýap izdemes buryn sál sheginis jasap, Ahańnyń ata teginen derek bere ketken jón. Aǵartýshy-ǵalymnyń qary atasy Shoshaq aýyzdyǵa des bermegen asa sheshen bolǵan, shart júginip, sańqyldap sóılegende arǵyn, qypshaqta betine qarsy jan kelmegen eken. Jaryqtyq 44 jasynda qara qadaqtan qaıtys bolypty. Shoshaqtan Aqtas, Baıtursyn, Sabalaq, Erǵazy, Ermaǵambet taraıdy. Baıtursynnan Qalı, Kákish, Ahmet, Máshen. Shoshaq ekinshi ulyn Baıtursyn qoıýynda gáp bar eken. Jalpy, qazaq perzentine at qoıǵanda esimge baǵdarlamalyq syr-sıpat darytyp, aqparattyq maǵyna ústegen, qoǵamdyq-áleýmettik jaýapkershilik júktegen. Esim berý arqyly Táńirge tilegin bildirip, duǵasyndaı san márte ataǵan saıyn Jaratqannyń qulaǵyna shalynyp, izgi nıeti múltiksiz oryndalady degen bek senim uıalaǵan. Kóptiń sózi kıeli. Sóz – kózge kórinbeıtin energııa. Sóz súıekten ótedi. Baı+tursyn dep kózdiń qurty dúnıeqor emes, rýhy baı bolsyn degen izgi nıetten týǵan. Dúnıedegi birinshi baı – Qudaı. Óıtkeni dúnıedegi kúlli materıaldyq jáne rýhanı baılyq ataýly – Qudaıdyń ıeligi men quzyrynda. Sondyqtan qazaqtar sanaly túrde jan dúnıesi baı bolýdy arman-ańsary sanady. Demek, qazaq tabıǵaty men qanynda tektilik, bekzattyq, ar-ujdany kirshiksiz taza asqaq sezim qudireti týlady.
Ardaqty Ahańdy ákesi Baıtursyn Torǵaıdaǵy eki synyptyq orys-qazaq mektebine bergen. Budan soń Ahań talap qylyp Orynbordaǵy muǵalimdik mektepti (semınarııany) bitirgen. Uly Muhtar Áýezovtiń sózimen aıtqanda, «Ahańnyń tártipti mektepten alǵan barlyq oqýy osy»1.
– Ýnıversıtettik bilimi joq jannyń san salaly óner-bilim, mádenıet pen ǵylymnyń shyńyn baǵyndyrý syry nede? – degen zańdy suraq týady.
Ahań darhan dala tabıǵatyn ıgergen kóshpeli qazaq órkenıetiniń danalyǵyna sýarylyp ósti. Tabıǵatynan halyqtyq pedagogıkanyń ýyzyna emin-erkin qanyqqan Ahmet Baıtursynuly qorshaǵan dúnıeniń tylsym syr-sıpatyn tanýǵa degen ǵalamat qushtarlyq sezimi neni bolsa da bar yqylas, zeıin-zerdesimen salystyra-salǵastyra tergep, oı súzgisinen san qaıtara elep-ekshep, taldaýǵa mashyqtanýyna, aqıqatyn paıymdaý, ǵylymı tujyrym jasaý qabiletiniń damýyna sebep boldy.
Jalpy, Alash azamattarynyń bárine tán fenomendik qubylys retinde daralanýy – halyqtyq dástúrli tálim-tárbıeniń máıeginen emip, aıaqtanýy ulyttyq múdde deńgeıinen paıymdaýdy qalyptastyrdy. Ahań sııaqty Mirjaqyp Dýlatuly, Eldes Omaruly, Teljan Shonanuly, Júsipbek Aımaýytuly, Moldaǵalı Joldybaıuly, Aspandıar Kenjın, taǵysyn taǵy birtýar tulǵalardyń bar bitirgen eń joǵarǵy bilim ordasy – muǵalimdik semınarııa. Solaı bola tura, halqynyń ar-ujdanynan jaratylǵan olar – ǵylymnyń ár salasyndaǵy tuńǵysh tóltýma oqýlyqtardy jazyp, ana tilinde alǵash termındik ataýlardy túzgen, oqý-ádistemesin negizdegen izashar, ámbebap jandar edi. Sondyqtan Reseı ımperııasynyń tizesi batqan qazaq halqynyń qoǵamdyq jan-jaqty erkin damýyn kúshpen tejeýdiń nátıjesinde qalyptasqan rýhanı vakýýmnyń ornyn toltyrýǵa HH ǵasyrdyń basynda Alash azamattary eń qysqa merzim aralyǵynda qol jetkizdi. Árqaısysy myńǵa tatıtyn Alash arystary bas-aıaǵy sanaýly jyldar ishinde halqyn mádenı-rýhanı aǵartyp, saıası-áleýmettik belsendiligi oıanýyna, federaııa quramynda óz bıligi ózinde derbes avtonomııasyn ornatty. Demek, búgingideı baz bireýlerdiń úlgi-ónegesine júginip, oqý-bilim júıesine eliktep-solyqtap, daǵdarysqa túsip, toqyramaı-aq Alash arystary óz aqyl-parasatymen qazaq ulytyna laıyq, sol dáýir talabyna saı dárejede jol men jónin tapqanyna tarıh kýá. Eger Alash azamattaryn qyzyl ımperııa zulymdyqpen zábirlep, qýǵyn-súrginge ushyratyp, naqaqtan-naqaq jappaı jazalap, kúshpen joımasa, Qazaqııa, qazaq ulyty jasampazdyǵymen tórtkúl álemdi moıyndatqan dańqty memleket qatarynan kórinerine esh kúmán joq edi.
Ahmet Baıtursynulyn patsha ákimshiligi 1909 jyly Semeıdegi abaqtyǵa japqanda general-gýbernator Troınıkıı myrza:
- «Ótken qysta orys-qazaq mektebiniń oqýshylary qala turǵyny bir sartpen tóbelesken.
- Mektepte orys oqýshylary joq.
- 1905 jyly patsha aǵzamǵa jazǵan aryz-tilekke qatysqan.
- Birinshi Memlekettik Dýmanyń múshesi Álıhan Bókeıhan, saılaýshy Jaqyp Aqbaıulymen tanystyǵy.
- Orys-japon soǵysy jyldary patrıottyq belsendilik tanytpady.
- Eldi alym-salyq tóleýden bas tartýǵa úgittedi.
- Qazaq arasynda speratızmmen aınalysýdy nasıhattady»2, – degen aıyptar taqty.
Bul aıyptaýlardyń 1–2-si estigen qulaqqa kúlkili «tyrnaq astynan kir izdeý». 3–4-shi taǵylǵan kiná jeke bastyń azamattyq quqyna tıisý. 5–6-shy aıyp ta eshbir dálelsiz, naqaq qaralaý maqsatyn kózdep, oıdan shyǵarylǵan. Shyndyǵynda, ımperııalyq ozbyrlyq qanaý men ezgiden qazaq halqyn azat etý jolyn sharq ura izdengen Ahmet Baıtursynuly ezoterıkalyq ilimdi de jetik meńgerdi. Sondaı-aq, birsypyra poetıkalyq shyǵarmalarynda ata-baba árýaǵyna shaǵyný speretızm ǵylymyna júgingendiginiń aıqyn belgisi bar. Álbette, Ahań speretızm ádisi arqyly qazaq eliniń buldyr bolashaǵynan aqparat alýdy, saıası kúres jolyndaǵy tosqaýyldar men bógetterdi aldyn ala boljaýǵa kómegi tıer degen úmitpen qoldandy.
“Qulaq ekeý, aýyz bireý,
Ol ne úshin bulaı?
Jaratqany ol solaı.
Aýyz bireý, kóz ekeý,
Ol ne úshin bulaı?
Kóp kórip, az tyńdaýǵa
Jaratqany ol solaı.
Aýyz bireý, qol ekeý,
Ol ne úshin bulaı?
Kóp jumysshy, az jeýshi
Jaratqany ol solaı”.
Ahmet Baıtursynuly jumyr basty pendeniń anatomııalyq dene músheleriniń qurylysyn fılosofııalyq maǵyna ústep, áleýmettik-qoǵamdyq qyzmetimen baılanystyra oılandyra, tolǵandyra jumbaqtaǵan. Qulaq, aýyz, qoldyń qoǵamdyq ortadaǵy atqaratyn ıdeologııalyq-áleýmettik qyzmetin oqyǵannyń jandúnıesine áser etetindeı, sezim pernesine dóp tıetindeı danalyq qudiretin osy úsh shýmaq óleń jolyna syıǵyzyp, ǵajaıyp beıneli sıpattaǵan. Tildi úırete otyryp, ulyttyq dúnıetanymdy, aınala qorshaǵan ortany, etnografııalyq túsinik pen qısyndy tujyrymdardy qazaqy dil men áleýmettik aqıqattan dáris beredi. Ábish Kekilbaıulynyń sózinshe paıymdasaq, «Ahańnyń til tanyta otyryp, tirshilik tanytatyn álippeleri...»3.
Jaratýshy Ie makrokosmos (ǵalamshar) pen mıkrokosmos (adam) arasyndaǵy bir-birine ózara tyǵyz baılanys tepe-teńdikti óte sheber qııýlastyrǵan. Adam balasy shyr etip jaryq dúnıe esigin ashqannan Jer-Ana tósindegi nárinen emip, qýattanyp, Tabıǵattyń kúlli bolmys-bitimi men minez-qulqynan tálim-tárbıe alyp, ǵıbrattanyp, qanattandy. Aıtalyq, jumyr basty pendeniń dalasyndaı keńdikti, taýlaryndaı asqaqtyqty, teńizderindeı tereńdikti, aı-kúnimen, kóktem-kúzimen, qys-jazymen, jańbyr-qarymen, qorshaǵan kórkimen sabaq bolǵan, úlgi-ónege tutqan uly ustazy – Tabıǵat.
Ahmet Baıtursynuly et pen súıekten jaratylǵan pendeniń anatomııalyq-fızıologııalyq dene túzilisi men súıek qurylysyn fılosofııalyq maǵyna ústep, qoǵamdyq-áleýmettik atqaratyn fýnkııasymen egizdep, shendestire, jumbaqtap, astarly jaýap bergen.
Tabıǵattyń ózi bizge ózimizdiń adamdyq symbatymyzben (fızıonomııamyzben), ıakı jaratylysymyzben aldyn ala ómir súrý úshin úlgi-ónege tutatyn zańdylyǵyn, sol arqyly ereje, qaǵıdasyn, onyń mán-mańyzyn astarlap, jumbaqtap túsindirip beredi. Qurannyń Fussılat 53; Jasııa 4; Zárııat 21; Taryq 5–7 aıattarynda «Adam balasynyń ózinde ǵıbrat bar»4 deıdi. Táńirdiń erekshe jaratylysy adamnyń sıpatyn danyshpan Abaı bylaısha túsindiredi:
«... Jansyzdardy eti aýyrmaıtyn qylyp, jan ıesi haıýandardy aqyl adam balasy asyraıtyn qylyp, hám olardan mahsharda [dinı uǵym boıynsha adam balasy ólip tirilgennen keıin Qudaı aldynda kúnási tekseriletin oryn] suraý bermeıtuǵyn qylyp, bulardyń hámmasynan paıda alarlyq aqyl ıesi qylyp jaratqan.
Adam balasynan mahsharda suraý alatuǵyn qylyp jaratqandyǵynda hám ǵádalát, hám mahabbat bar. Adam balasyn qurt, qus, ózge haıýandar sıpatynda jaratpaı, bul gózál sıpatty berip, eki aıaqqa bastyryp, basyn joǵary turǵyzyp, dúnıeni kózderlik qylyp, ózge haıýandar sekildi tamaqty óz basymen alǵyzbaı, yńǵaıly eki qoldy basqa qyzmet ettirip, aýzyna qoly as bergende, ne iship, ne jegenin bilmeı qalmasyn dep, ısin alyp lázattanǵandaı qylyp, aýyz ústine muryndy qoıyp, onyń ústine tazalyǵyn baıqarlyq eki kózdi berip, ol kózderge názikten, zarardan qorǵap turarlyq qabaq berip, ol qabaqtardy ashyp, jaýyp turǵanda qajalmasyn dep kirpik jasap, mańdaı teri týra kózge aqpasyn dep qaǵa berýge qas berip, onyń júzine kórik qylyp, biriniń qolynan kelmesteı isti kóptesip bitirmekke, bireýi oıyn bireýine uqtyrarlyq tiline sóz berip jaratpaqtyǵy mahabbat emes pe? Kim ózińe mahabbat qylsa, sen de oǵan mahabbat qylmaǵyń qaryz emes pe?»5.
Zady, adamnyń bıologııalyq-anatomııalyq dene músheleriniń atqaratyn qyzmeti qoǵamdyq-saıası, áleýmettik-ekonomııalyq, mádenı-rýhanı fýnkııasyna kalka jasalǵan; osy fýnkıonaldyq modeldi memlekettik qurylys júıesine úlgi tutyp, kóshirgendigin ańǵarýǵa bolady. Aıtalyq, adam denesindegi on eki múshesin quraıtyn qańqa súıekteri men býyndarynyń sany qansha bolsa, tolyqqandy memlekettik derbestikke jetýge sonshalyqty tetik qajet eken.
Adam tánin túzetin qańqasy men býyn súıekteri qansha? Tıbettiń halyq emshileri munyń sanyn 360 dese, ejelgi úndi hırýrgi Sýshrýta 300‒306 súıekten turady dep esepteıdi. HI ǵasyrdaǵy apokrıftiń birinde onyń sany 295 degen derek bar. Búgingi ǵylymı tehnologııalyq jetistikterdiń jańalyǵyna súıengen anatomııa oqýlyqtarynda adam tánin quraıtyn súıektiń naqty sany 200-diń aınalasynda, dáliregi 208‒210. Osy ýaqytqa deıin ǵalymdardyń adam denesin túzetin súıektiń sanyn anyqtaı almaýynyń sebepteri bar eken. Óıtkeni árbir fızıologııalyq tulǵanyń derbes jaratylý ereksheligine baılanysty denesinde qosymsha súıekter ósip, nemese keıbireýde birneshe súıek birtutas bolyp birigý múmkindigi tájirıbede jıi kezdesedi. Máselen, sırek te bolsa, adamdar arasynda artyq qabyrǵasy men alty saýsaqtylar ómirde bar.
Jaratylystyń zańy solaı ‒ ómirde tabıǵı shıkizat qoryn óndirý men qoǵamdyq ıgilikke jaratýǵa, áleýmet tutynatyn dáýletti molyqtyrýǵa, el yrysyn eselep arttyrýǵa, qumyrsqadaı tynymsyz eńbekshi kópshilik qaýym – eldiń belsendi bóligin quraıdy. Eger «aýyz ekeý, úsheý, qol ekeý» bolsa, adam boıyndaǵy dene músheleri dısproporııaǵa ushyraǵan bolar edi. Jasaǵan Ie «bir aýyzǵa eki qoldy» ádeıi jaratqan, ıaǵnı bir aýyzdyń rızyǵyn eki qol aıyrǵan. Demek, tabıǵı tepe-teńdik buzylsa, sanaly qoǵamdy rýhanı-áleýmettik tuıyqqa tirep, daǵdarysqa, beıberekettikke ákelip soǵady. Qazaq mundaıda «qoıshy kóp bolsa, qoı aram óledi» dep paıymdaǵan. Nemese «Báriń birdeı qoıshy bolma, qul bolarsyń; báriń birdeı toıshy bolma, qý bolarsyń» deý de tabıǵı úılesimniń buzylatynyn meńzeýden týǵan.
Áleýmettik jeliden alynǵan statıstıkalyq derekke súıensek, Japonııanyń halyq sany – 128 mıllıon, onyń ishinde 9 myńyn sheneýnikter quraıdy. Reseı halqy – 142 mıllıon, onyń 1 mıllıon 122 myńy sheneýnikter eken6. 2016 jylǵy 1 qańtarda Qazaqstandaǵy halyq sany 17 mln. 671,0 myń adamdy qurady. Memlekettik qyzmet isteri jáne sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi tóraǵasy Qaırat Qojamjarovtyń aıtýynsha, respýblıkada 94 myń adam memlekettik qyzmette, sonyń 17 proenti vakantty qyzmet orny7 eken. Búgingi tańdaǵy sońǵy derekke júginsek, Qazaqstan halqy 18 mıllıonǵa, sheneýnikter sany 100 myńǵa jetipti. Eger osy sandyq kórsetkishterdiń mánine naqtyraq taldaý jasasaq, Japonııada 14 mıllıon 222 myńnan astam turǵynǵa 1 sheneýnikten teń keledi eken. Endi Reseıde turatyn 142 mıllıon 122 myń halyq sanyna 1 mıllıon 122 myń sheneýnikten, ıaǵnı 13 adamǵa 1 sheneýnik degen sóz. Qazaqstanda 180 turǵynǵa 1 sheneýnik barabar eken. Demek, álemniń aldyńǵy qatarly ozyq eli Japonııamen salystyrǵanda Reseı men Qazaqstannyń ákimshilik basqarý, bılik júıesindegi sandyq úılesimi jáne sapalyq deńgeıinde jer men kókteı aıyrmashylyq taıǵa tańba basqandaı ap-aıqyn kórinip tur. Bul statıstıkalyq kórsetkish qazaqta ónim óndirýshi eńbekqor jumysshy men basqarýshy kúshtiń arasalmaǵy tepe-teń emestigin kórsetedi. Memlekettik ákimshilik basqarý júıesindegi qurylymnyń shekten tys tabıǵı tepe-teńdik zańy saqtalmaýy – erteli-kesh qoǵamdyq-ekonomıkalyq, saıası-áleýmettik daǵdarysqa ákelýine sebep bolaryn Alash arystary ǵasyr buryn talaı márte másele etip kóterdi. Sondyqtan Alash zııalylary ulyttyq damýdyń sara jolyna túsýge Japon elin úlgi tutýdy kózdedi.
Ahmet Baıtursynulynyń ǵylymı-aǵartýshylyq shyǵarmashylyǵynyń ereksheligi mysaldy alystan izdemeı adamnyń óz boıyndaǵy fızıologııalyq-anatomııalyq, bıologııalyq qasıetterimen birtutas juptastyra zertteý ádisi – jumyr basty pendeniń sezim túısigine áserli, rýhanı qýaty kúshti kórnekilikti qoldaný sheberligimen utymdy ári tárbıelik mańyzy óte zor. Bul rette ol patshalyq bıliktiń qazaq elin tespeı sorǵan ádiletsizdigi men shekten shyqqan otarlaý saıasatynyń zııandy zardaptaryn synaǵan ay shyndyqty sózdi oınatý, oıdy astarlaý, ań-qusqa balaý, ıakı ezop tilimen sóıletý ádisteri arqyly sheberlikpen enzýralyq baqylaýdan ótip halyq júregine jetkize bildi. Onyń jarqyn mysalyn «Masa», «Qyryq mysal» óleń jınaqtarynan kóptep keltirýge bolady. «Osy oraıda Ahmet Baıtursynulynyń belgili pedagog, ádisker Teljan Shonanulymen birlesip jazǵan «Oqý quraly» hrestomatııalyq eńbeginiń ulyttyq ádisteme ilimi salasyndaǵy alar orny erekshe»8. 1927 jyly keńestik proletarıat dıktatýrasy ústemdigi dáýirlep turǵan shaqta jaryq kórgen «Oqý quralynda» Ahmet Baıtursynuly men Teljan Shonanuly qyzyl kommýnıst-kolonızatorlardyń júrgizip otyrǵan saıası baǵytyn qumyrsqa tirshiligindegi tabıǵı bolmyspen egizdep, allegorııalyq ádispen áshkerelep, oqýshy sanasyna astarly oı salady.
«...Keıbir qumyrsqalardyń kásibi – basqalardy talaý, soǵysta qolyna qul túsirip alyp, jumysqa salý bolady.
Qumyrsqalardyń túsi, denesiniń jaratylysy, tulǵasy túrlishe bolady. Solardyń ishinde qyp-qyzyl qan sııaqty bir tuqymy bar. Mine, osy qan tústi qumyrsqalar qul ıelenedi. Bular áýeli basqa tuqymdardyń ıleýine barshy jiberedi. Barshy ıleýdiń esik-tesigin bilip qaıtqan soń, ıleýiniń tóbesine jıylysyp, qumyrsqalar keńes qurǵandaı bolady...
Qul ustaıtyn qumyrsqalar patsha úkimetiniń alpaýyttary sııaqty: ózderi ıleýin de sala almaıdy. Balalaryn da asyraı almaıdy. Kóshken kezinde qojalary qonysty da qarap taba almaıdy, qonystyń jaıyn bilmeıdi. Qolaıly qonys qarap tabatyn quldary bolady. Kóshkende quldary qojalaryn aýzyna tistep kóterip júredi. Keıbir qul ıelenýshi qumyrsqalar ózderi aýzyna tamaq alyp jeýdi de bilmeıdi. Qojalarymen quldarynan bólip, aldaryna ózderiniń súıetin balyn salyp qoısań, ázir baldy jeı almaı ashtan óledi. Bulardyń jaǵynyń daǵdylanýy solaı – shaǵýǵa keledi, shaıýy kelmeıdi. Sonyń úshin bular tek quldary aýzyna salǵan tamaqty ǵana jutady.
Qojalary basqalardyń járdeminsiz ıa ishý, ıa jeý degendi bilmeıdi. Biraq, tóbeleske oń qoldaı bolady: jaǵy shaǵýǵa jattyqqan bolady. Quldaryna ábden senip ketip, bular ıleý jasaýdan da, tamaq jeýden de, balasyn tárbıeleýden de qur qalǵan. Ol jumystardyń bári de qolynan kelmeıdi. Basqalar istep bermese ólip qalady.
Tıisti jumysyn atqaryp turmasa, deneniń qaı múshesi bolsa da, isten shyǵyp qalýy, qurýy tabıǵat zańy»9. Oqýlyqtyń ón boıy, bastan-aıaq shákirtterdiń oı-órisin, dúnıetanym kókjıegin keńitetin, qorshaǵan ortadaǵy jan-janýar, ań-qus, qurt-qumyrsqa, ósimdik álemi, tabıǵattyń san alýan tylsym syry men qubylystaryna qatysty jan-jaqty málimetter men derekterdi qyzyqty da tartymdy sanaǵa sińirý, qısyndaý, paıymdaý qabiletin damytý ádistemelik jańashyldyǵy búgingi kúni de ǵylymı-tárbıelik qunyn joıǵan joq.
«Qazaq» gazetiniń tuńǵysh sanynda Ahań merzimdi baspasózdiń basty-basty tórt túrli fýnkııasyn atap, oǵan qysqa da nusqa nazar aýdartyp ótedi: “áýeli, gazeta – halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili...”, – deıdi Bul merzimdi baspasózdiń qoǵamdyq aqparattyq jan-jaqty qyzmetine berilgen ǵylymı anyqtamanyń klassıkalyq úlgisi deýge bolady. Jyl on eki aı boıy tabıǵat-ananyń qas-qabaǵyna qarap, únemi attyń jaly, túıeniń qomynda kóship-qonǵan, ata kásibi tórt túlik mal sharýashylyǵymen aınalysqan týǵan halqynyń talǵam-túsinigi men tanym-kózqarasyna oraı gazet haqyndaǵy uǵymdy shym-shymdap sana-sezimine tereń sińirýdi ol perzenttik paryzy sanady. Shyndyǵynda, bul jaratylystyń qarapaıym mysalymen kez kelgenniń qabyldaý túısigine qonymdy obrazdylyǵymen áserli jetkizilgen. Eki aıaqty, jumyr basty pendege mańdaıǵa bitken qos janar men qúlaqtyń, aýyzdaǵy tildiń anatomııalyq-bıologııalyq qajettiligi qandaı bolsa, qoǵam ómirindegi saıası-áleýmettik, mádenı-rýhanı ortadaǵy atqaratyn qyzmeti de sondaı aıryqsha mańyzdy. Iaǵnı merzimdi baspasóz quralynyń barsha qadyr-qasıetin qalyń buqaraǵa, dúıim jurtqa salystyrmaly túrde adamnyn óz boıynyń dene múshelerimen shendestirip túsindirý tájirıbesi ǵylymda Ahańa deıin kezdespegen jańalyq.
«...Adamǵa til, qulaq, qol qandaı kerek bolsa, bastaýysh mektepte úırenetin bilimder de sondaı kerek. Osy zamanda hat bilmegen adamnyń kúıi til ıa qulaǵy, ıa qoly joq adamnyń kúıimen birdeı; munan bulaı hat bilýdiń kerektigi onan da aspaqshy...»10.
Ahmet Baıtursynuly baǵzydan jetken dalalyq mádenıettiń qyr-syryn tereń meńgerýi kúlli dúnıeni tanyp, bilýdiń kilti sóz qudiretimen sheshiletinin, sondyqtan til mádenıetine aıryqsha mán berdi. Qazaqta «bas istemese, eki aıaqqa kúsh túsedi» degen naqyl bar. Munyń maǵynasy – pende ataýly kez kelgen is-áreketin aqyl-oı súzgisinen ótkizbese, bos áýrege túsirer eki aıaǵynyń sory degendi meńzeıdi. Demek, aıaq bastyń ámirin oryndap, buıryǵymen júrýi shart. Eger sanaly pendeniń bıologııalyq-fızıologııalyq aǵzasyndaǵy bas pen aıaqtyń arasynda baılanys úzilip, oılaý qabiletiniń úılesimi buzylsa, zor qaýip-qaterge, apatqa ákelip soqtyrady. Ahmet Baıtursynuly: «...sóz tyńdaýsyz, bas pen aıaq bir emes...» («Til – qural», 42-bette), – deýiniń maǵynasy ulyttyq qaýip-qaterden aldyn ala eskertý edi.
Ahmet Baıtursynuly ǵalymdyǵynyń qyr-syryn 1926 jyly 26 aqpan men 5 naýryz aralyǵynda Baký qalasynda ótken Búkilodaqtyq birinshi tórúktanýshylar quryltaıynda ataǵy jer jarǵan kileń «sen tur, men ataıyn» bilimpazdardyń aldynda, ashyq pikirtalasqa túsip, eriksiz moıyndatty. Bul quryltaıdyń aldyna qoıǵan maqsaty qyzyl ımperııanyń til qurylysy saıasatyn júzege asyrý jolynda tórúktekti ulyt pen ulystyń arab qaripti jazýyn latyn alfavıtine kóshirý ıdeıasyn «ǵylymı tujyrymdaý» bolatyn. Quryltaı jumysyna sol dáýirdegi atyshýly til mamandary men tórúktanýshylar: ádebıettanýshy S.A. Aıvazov (Qyrym tatary), professor N.I. Ashmarın (Baký), akademık V.V. Bartold, Akademııalyq ortalyqtyń tóraǵasy, Ǵ.Ǵ. Ibragımov (Qazan), professor Mehmed-Fýad Keprıýlıý-Zade (Stambul), akademık A.E. Krymskıı (Kıev), professor S.E. Malov, professor T.T. Menel (nemis, Kıl), professor Iýlıýs Mesarosh (madııar, Stambul-Ankara), professor A.A. Mıller, Eldes Omaruly, professor S.I. Rýdenko, professo A.N. Samoılovıch, Ázız Baı-Seıdýalı, Bilál Súleıuly, professor V.B. Tomashevskıı, Názir Tórequluly, professor Bekır Vahab-ogly Choban Zade (Qyrym tatary, Baký), Sh.Ǵ. Sharaf (Qazan), professor L.V. erba, professor N.F. Iakovlev, taǵy basqalar kóterilgen máseleni qyzý talqylaýǵa aralasyp, ýájdi dálelderimen betpe-bet aıtysqa tústi. Qyzyl ımperııa ıdeologtary quryltaıdyń alǵashqy úsh kúnin tórúktekti ulyt pen ulystyń etnomádenı ómiriniń damý deńgeıi, tarıhyna sholý jasaý, ǵylymı zertteý jumystaryn jolǵa qoıý sııaqty máselelerin áńgime qylýdan asqan joq. Iaǵnı tórúktekti ulyt pen ulys mádenıetine janashyrlyq sıpat tanytqan bolyp, negizgi ıdeıany qozǵaýdy quryltaı jumysynyń ortasynan aýa bastaýdy uıǵarǵan syńaıly. Shyndyǵynda, dál solaı – forým májilisiniń altynshy otyrysynda 1-shi naýryz kúni professor L.V. erba «Orfografııanyń negizgi prınıpteri men jáne onyń áleýmettik máni» atty baıandama jasady. Ǵalym orys tiliniń mysaly arqyly alfavıt pen orfografııa, emlelik prınıpter týraly oılaryn ortaǵa saldy. Orfografııalyq prınıptiń 1) fonetıkalyq, 2) etımologııalyq, 3) tarıhı, 4) ıdeografııalyq bolyp tórtke bólinetinin saralap, Eýropa tilderinen mysaldar keltirdi. Jaryssózge shyqqan Rahımıdiń ózbekshe sózin Ýsmanov aýdaryp berdi, onyń pikirinshe, «ózbek alfavıti máselesin quryltaı sheshedi» dedi. Ǵ.Ǵ. Ibragımov jazyp kelgenin aýdaryp berdi, Aga-Zade túrikshe baıandap, tezısin oryssha oqydy. Kezekti sheshender Ǵabıtov pen Saadı tatar tilinde sóıledi. Bulardyń ne jóninde aıtqany beımálim, sebebi stenogrammaǵa túspegen. Minbege Ahmet Baıtursynuly kóterilgende quryltaıǵa jınalǵandar dý qol shapalaqtap qyzý qarsy aldy. Osydan-aq eldiń yqylasy Ahańa aýyp, zerdeli janǵa degen úlken úmit pen jaýapkershilikti sezindirgendeı edi. Ahań qońyr daýsymen oryssha jatyq professor erba baıandamasyn ǵylymı júıeli taldap, ýájben orys mysalynda tildegi dybystar men soǵan oraı árip belgisiniń arasyndaǵy sáıkespeıtin, ara-jigin ajyratýdy qajet etetin jetispeıtin tustaryn ashyp berip, «orys tili retsiz, beıbereket (haotıchnyı), anarhııalyq til» ekenin kózge shuqyp dáleldedi. «Mysaly: «vada», «vody», ekpin ózgergende «a» turǵan dybystyń ornyna endi «o» paıda boldy. Bul naǵyz anarhııalyq, retsiz, beıbereket (haotıchnyı) til. Is dál osylaı bolǵan soń, shyndyǵynda etımologııalyq prınıpke júginýge týra keledi. Men basqa tilderdi jaqsy bilmeımin, biraq tórúk tilderiniń ishinde qyrǵyz ben qazaq tilin jaqsy bilemin. Bul tilder – tolyq úılesimge qurylǵan. Munda bári dybystyq zańdylyqqa baǵynǵan, árbir dybys sóz sońynda hımııalyq element sııaqty reakııasyn beredi. Bul óte jetilgen, úılesimdi til. Eger ózge tórúkterde de dál osyndaı til bolsa, onda etımologııalyq prınıpti negizge alýdyń múldem qajettiligi joq. Ári qaraı, emleni oqytýǵa baılanysty. Ideal sanaıtyn emle – bul fonetıkalyq. Biz, qazaqtar, birneshe jyldan beri fonetıkalyq jazý júıesin tájirıbede qoldanyp kelemiz, jáne beretin nátıjesi óte tamasha. Bizdiń alfavıtpen bir jyl oqyǵandar dál sondaı deńgeıde orys mektebiniń 4 jyldyǵyn bitirgenderdeı saýatty jazady, al 4 jyldyqty bitirgender dál sondaı deńgeıde orys mektebiniń 9 jyldyǵyn bitirgenderdeı saýatty jazady. Ózderiń tóreligin aıtyńdar, jazýdyń fonetıkalyq ádisi – bilim berýdi qanshalyqty deńgeıde jeńildetetinin. Mine, áleýmettik mańyzy sonda – saýattylyqtyń qoljetimdi ońaı bolýy, qalyń buqarany oqytý isinde óte jeńil, al fonetıkalyq jazý ádisi saýattylyqqa baýlýda tek balalardy ǵana emes, sondaı-aq, eresekterdi de oqytýǵa jeńildik týdyrady. Bul arada men tarıhı prınıpke de soǵa ketkim keledi. Keıbir tórúk halyqtary bar, osy ýaqytqa deıin dástúrli jazý tártibin sheshe almaǵan. Mysaly, ázerbaıjandar men osmandyqtardy alalyq, – olar osy ýaqytqa deıin tarıhı prınıpten aıyrylmaı otyr. Dál-sol – bizdiń tilimizge arabtardan engendi, olar osy ýaqytqa deıin qaz-qalpynda sodan aıyrylmaı ustap, ony ózgertýdi qasıetti nárseni masqaralaýshylyq dep sanaıdy. Bulaı qaraýǵa bolmaıdy! Solaı bola tura, olar «konservatıvti» dep, bireýdi jazǵyrady. Men muny dál osy arada aıtýǵa tıistimin, sebebi bizdi kópshiligi – eger arab alfavıtin tutynsa, onda konservatıvti element, – dep oılaıdy. Joq. Biz «qasıetti jazýdan» áldeqashan arylǵanbyz...», – dep Ahmet Baıtursynuly shetten enetin sózdi qazaq tiliniń artıkýllıaııalyq zańyna sáıkes fonetıkalyq ádis boıynsha laıyqtap alatyndyǵyna mysaldar keltirdi. (Májilis tóraǵasy Jálledın Qoryqmasov [qumyq] qońyraý soǵyp, «reglament ýaqytynan asyp kettiń» dep eskertý jasady.). Ahań: «Men kópshiligin ótkizip jiberip, tek qana bir nársege nazar aýdarǵym keledi, osy arada quryltaı ashylǵanda joldas S.G. Aǵamaly-oǵly men joldas M.P. Pavlovıch [evreı] «alfavıttiń ózi damýǵa kedergi jasap otyr» [áńgime arab alfavıti týraly – A.Mek.] dep aıtty. Eger basqa tilderdi alsaq, mysaly orys, orys jazýy bizdiń jazýmen salystyrǵanda – bul qytaı jazýy. Bul úshin únemi úırenýdi, árbir sózdi jattap, daǵdylanýdy talap etedi, dál solaı aǵylshyn, nemis, franýz tilderi sııaqty; bizdiń saýat ashýymyzben salystyrǵanda bul quddy qytaı saýat ashýy. Biz bar bolǵany 24 dybysty úırenemiz, al olar tilinde bar bárin úırenýge tıisti. Árbir tilde qansha sóz bolsa, sonsha sózdiń jazylý tulǵasyn este saqtaýǵa tıis. Nege? Sebebi olardyń jazýy birde-bir dybysty durys bere almaıdy»11, – dedi. Ókinishtisi, qyzyl ımperııa Ahmet Baıtursynuly ıdeıasyna kúshpen qasaqana kerisinshe istedi.
Bir ǵajaby, ótken ǵasyrdyń 70-shi jyldaryna deıin Ahmet Baıtursynuly álipbıimen saýat ashyp, 4 jyldyq bilim alǵan aǵa urpaqtyń ókilderi Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde el basqarý isine aralasyp, iri-iri qyzmetterdi urshyqsha úıirgeni jas ta bolsaq esimizde. Biz ol dáýirde Ahmet Baıtursynuly esimi óńimiz túgil, túsimizge de enbeıtin, beımaǵlum bolsaq ta, 4 klastyq bilimimen talaıdy tamsantqan aǵa býynnyń ónegeli isteri el arasynda ańyzǵa aınalǵanyn estip ósken edik. Eresek jandar «burynǵynyń 4 klastyq bilimi – búginginiń ýnıversıtet bitirgenderinen artyq» degen synı pikirin san márte qulaǵymyz shalsa da, zer salyp, asa mán bere qoımaǵanymyz ras. Sóıtsek, 90-jyldan keıin Ahańnyń quryltaıdaǵy álgi ǵylymı tujyrymyn oqyǵanda uly ustazdyń pedagogıkalyq eńbekterimen kózin ashqandardyń ulyt janyna adamdyqtyń dánin shashqan ór rýhty azamat qalyptastyrǵany sanamyzǵa sap etip, eriksiz ılandyrdy.
Qazirgi ǵylymı-tehnıkanyń jetistikteri ómirimizdiń barlyq salasyna dendep enýiniń til júıesindegi dybystardyń zańdylyqtaryn zerttep bilýge kómegi ushan-teńiz. Tehnıkalyq quraldar arqyly arnaıy jabdyqtalǵan bólmede til dybystarynyń qyzmeti men onyń juptaryn, jasalý joldary men yrǵaǵyn, kúshin, t.b. belgilerin qaǵazǵa túsirip (fotosýret, rentgen beınesi, magnıtti taspa jazýy), nátıjesin kózben kórýge bolady. Al mundaı múmkindiktiń joq kezinde Ahmet Baıtursynuly tilimizdiń dybys júıesin tap basyp, daýysty, daýyssyz, uıań, qatań t.b. qasıetteri men qyzmetterine qaraı jiktep, dál ajyratyp, sıpattap berýi til bilimpazdarynyń ózderin tań qaldyrady.
Ahań – kóp qyrly talant ıesi. Ol – aqyn, kompozıtor ári ózi de mýzykalyq aspaptardyń bárinde sheber oınaǵan oryndaýshy, óner zertteýshisi, qysqasy, Tabıǵat-Ana jomarttyq jasap quıa salǵan ámbebap jan. Ahmettiń «Qarakózaıym», «Aqqum», «Qarǵash» jáne basqa sazy kelisti áýez-áýenderiniń qulaqqa jaǵymdy yrǵaq-ólshemderi hám ulyttyq minez daralyǵy erekshelenip turatyn tól týyndylary kúni keshe «aqtalǵanǵa» deıin bizben halyq áni bolyp bite-qaınasyp ketýiniń syry da – onyń til zańdylyqtaryn, dybys júıesin tereń meńgerýi men aqyndyq, kompozıtorlyq sheberlikti ushtastyra bilgendiginde dep uǵý kerek. Asa sezimtal jan qazaq tiliniń dybys júıesin, árbir dybysqa tán tól qasıetin dombyranyń pernesinen, pıanınonyń tilinen izdep, tabıǵı ortadaǵy sýdyń syldyry, jeldiń ýili sııaqty jaratylystyń fızıkalyq zańdylyqtarymen salystyra-salǵastyra, ony akýstıkalyq-artıkýlıaııalyq sóıleý tilindegi qyzmetimen baılanystyra tereń taldaǵan. Bul turǵyda Ahmet Baıtursynulyn qazaq fonologııasynyń atasy retinde F. de Sossıýr, I.A. Bodýen de Kýrtene, N.S. Trýbekoı syndy áıgili lıngvıst ǵalymdar qataryna para-par qoıýǵa ábden bolady.
Qazirgi ǵylymı progrestiń jetistigi eń joǵarǵy tehnologııalyq qural-jabdyqtardy ıgerý múmkindigi men kommýnıkaııalyq-energetıkalyq jelilerdiń júıesin meńgerýdiń bári tutastaı alǵanda adam tabıǵatyn, adam fızıonomııasyn, adam anatomııalyq-bıologııalyq atqaratyn fýnkııasyn jalpy makrokosmospen birlikte tereń zertteý, zerdeleýdiń naqty nátıjesi.
Jalpy, Ahmet Baıtursynulynyń ádistemelik qyr-syryn taldaý áli talaı ǵylymı jumysqa júk bolarlyq kúrdeli taqyryp. Ádisker ǵalymnyń lıngvıstıkadaǵy, ádebıettanýdaǵy, etnomádenıtanymdaǵy jańalyqtary jeke-dara zertteý nysany bolýǵa suranyp-aq tur.
Saıyp kelgende, Ahań – Ahmet Baıtursynuly qazaq ulytynyń rýhanı altyn qoryna súbeli úles qosqan dana tulǵa. Onyń ózi aıtqandaı «Danalyq – óshpes jaryq, ketpes baılyq».
Amanqos MEKTEP-TEGI,
alashtanýshy-ǵalym
SILTEMELER:
1 Baıtursynov A. Aq jol: Óleńder men tárjimeler, pýbl. Maqalalar jáne ádebı zertteý. – Almaty: Jalyn, 1991. – 18-bet.
2 Kırgızskıı narodnyı poet v tıýrme. “Sovremennoe slova”, №682, 19/XI-1909 goda, S-Peterbýrg.
3 Ábish Kekilbaıuly.
4 Quran Kárım. Qazaqsha maǵyna jáne túsinigi. Aýdarǵan Halıfa Altaı. Eki haramnyń qyzmetkeri Fahd patshanyń Quran Sharıf basym kombınaty.
5 Abaı Qunanbaıuly. Shyǵarmalarynyń bir tomdyq tolyq jınaǵy. – Almaty, 1961. –472–473-better.
6 https://www.facebook.com/ligaizbirateley.
7 https://www.centrasia.ru/ntwsA.php
8 A.Ismaqova. «Jastardyń oqý-tárbıe jumysy túzelmeı, jurt isi túzelmeıdi» / Baıtursynuly A. Bes tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. – 2-t. – Almaty: «Alash», – 2004. – 7-bet.
9 Oqý quraly. III–IV inshi jyldarda oqylatun kitáb. Ekinshi basylýy. Qyzylorda, 1927. (Baıtursynuly A. Bes tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. – 2-t. – Almaty: «Alash», – 2004. –172–173-better.).
10 Baıtursynuly Ahmet. Bastaýysh mektep. Til taǵylymy (qazaq tili men oqý-aǵartýǵa qatysty eńbekteri) – Almaty, «Ana tili», 1992, – 435-b.
11 Pervyı vsesoıýznyı tıýrkologıcheskıı sezd. 26 fevralıa – 5 marta 1926 g. (Stenografıcheskıı otchet). Baký, 1926. – 167–168 str.
