«Jýsan» operaııasymen Sırııadan elge oralǵandar qoǵamǵa qanshalyqty beıimdeldi? Sırııadan oralǵandardyń dinı kózqarasyn ózgertý múmkin be? Osy suraqtardy Almaty oblysy Din isteri basqarmasy janyndaǵy «Dinı ekstremızm qurbandary men destrýktıvti aǵym ustanýshylaryn ońaltý ortalyǵynyń» praktık-psıhology Laýra Uzaqbaevaǵa qoıǵan edik.
– Laýra Erǵalıqyzy, Sham elinen Almaty oblysyna qansha adam oraldy?
Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy N.Nazarbaev pen el Prezıdenti Q.Toqaevtyń tapsyrmasymen 2019 jyldyń qańtar-mamyr aılarynda azamattardy terrorıstik belsendi aımaqtardan qaıtarý maqsatynda "Jýsan" gýmanıtarlyq operaııasynyń tórt kezeńi uıymdastyryldy. Nátıjesinde, Almaty oblysyna 13 áıel, 39 bala onyń ishinde 2 jetim bala qaıtaryldy.
Almaty oblysy Din isteri basqarmasynyń bastamasymen turǵylyqty jerine oralǵan azamattarǵa áleýmettik kómek jáne ońaltý boıynsha arnaıy jospar ázirlenip, oralǵan azamattardy beıimdeý men ońaltýdy qaıta áleýmettendirý jónindegi jumys josparyn oblys ákimi bekitti. Qazirgi ýaqytta osy azamattarmen kezdesýler uıymdastyrylyp, áleýmettik-psıhologııalyq pasporttar men osy máseleler boıynsha jumys jospary daıyndaldy. Sondaı-aq oblys ákimi orynbasarynyń tóraǵalyǵymen jabyq otyrys ótip, ıaǵnı keshendi áleýmettik-ońaltý jumystary talqylandy.
Keńeske oblystyq prokýratýra, jergilikti polıııa qyzmetiniń ókilderi, Din isteri, Densaýlyq saqtaý, bilim, jumyspen qamtýdy úılestirý jáne áleýmettik baǵdarlamalar basqarmalarynyń basshylary, aýdan ákimderiniń orynbasarlary, sondaı-aq "Azamattarǵa arnalǵan úkimet" memlekettik korporaııasynyń ókilderi shaqyryldy.
Búgingi kúnge qaqtyǵys aımaǵynan qaıtarylǵandar sany 55-ke jetti, onyń 14-i áıel, 41-i bala. 13 áıelmen «Dinı ekstremızm qurbandary men destrýktıvti aǵym ustanýshylaryn ońaltý ortalyǵy» arqyly núkteli teologııalyq ońaltý, psıhologııalyq korrekııa jáne áleýmettik beıimdeý sharalary júıeli túrde atqarylýda. Buǵan Respýblıkalyq aqparattyq-túsindirý tobynyń músheleri tartylýda.
Júıeli jumystardyń nátıjesinde, 13 áıeldiń dinı kózqarastary Qazaqstan qoǵamnyń qundylyqtaryna tolyǵymen beıimdelse, 5 azamatsha dástúrli ıslam normalaryn qabyldady. Qalǵan 8 áıelmen keshendi sharalar jalǵasýda. Sebebi ol áıelderde radıkaldy sıpattar bolmaǵanymen, jat aǵym jetegindegilerge tán jattandy sózderdi jıi qoldanýy - tolyq ońalǵanyna kúmán týǵyzdy.
–Bastapqy kezdegi otandastarymyzdyń jan-kúıi qandaı edi? Olardyń óz týǵan elin jerin tastap ketýine ne sebep boldy?
– Eń alǵash olarmen Aqtaý qalasyndaǵy ońaltý ortalyǵynda 2 aıǵa jýyq jumys atqardyq. Aldymen medıınalyq, psıhologııalyq, keıin teologııalyq kómek kórsetildi. Qazir kóp ózgeris baıqalady. Kelgen kezde psıhologııalyq turǵydan jaǵdaılary óte nashar ekeni baıqalatyn.
Qaıtarylǵan azamatshalardyń sanasy dinı baqylaýdyń shyrmaýynda qalǵanyn anyqtaı kele negizinen tórt topqa bólýge bolady: psıhıkalyq, psıhosomatıkalyq, somatıkalyq jáne áleýmettik. Qaıtarylǵan áıelderdiń árqaısysynyń ózindik zardaptary bar. Olardyń elden ketýine túrli faktor sebep bolǵan. Kópshiligi 2015 jyly elden attanǵan. Bul aıtarlyqtaı qaqtyǵys bolmaǵan kez edi, sondyqtan shekara asqan azamattar da ózi men otbasyn qandaı qaterge tikkenin bilmegen bolar. Qazirgi ýaqytta atalǵan azamatshamen dindarlyq deńgeıi men kózqarasyn anyqtaý baǵytyndaǵy tıisti jumystar atqarylýda.
Áıeldermen jumys barysynda biz ártúrli qıyndyqtarǵa tap boldyq. Óıtkeni áıelder men balalar soǵystyń barlyq qasiretin bastan ótkergen. Psıho-emoıonaldy jaı-kúıi de óte tómen boldy. Olardyń arasynda qaqtyǵys kezinde jaralanǵandary da bar. Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń arqasynda jumys óte kúrdeli jáne júıeli túrde uıymdastyryldy. Aqtaý qalasynda kóptegen bilikti teologtar men psıhologtar jınalyp birge jumys atqarýy biz úshinde úlken tájirıbe boldy.
Psıholog retinde eń birinshi dıagnostıkalyq jumysta áıelderdiń tabıǵaty men psıhologııalyq máselelerin, olardyń psıhıkalyq densaýlyǵy men ómirlik belsendiligine áser etý dárejesin zertteý óte mańyzdy boldy. Qaqtyǵysta áıelderdiń qandaı ról atqarǵanyn, olardy elden ketýge ıtermelegen qandaı faktorlar ekenin, soǵys aımaǵynda bastan keshkenderin anyqtaý boldy. Shyǵýǵa yqpal etken dinı ıdeologııalyq sebepter, Sırııaǵa ketken áıelderdiń kópshiligi dısfýnkıonaldy otbasylarda tárbıelengen kóbisi kúıeýleriniń áserinen ketkender ekeni anyqtaldy. Sonymen qatar, áıelderde psıhosomatıkalyq buzylýlar tirkeldi: ashýlanshaqtyq, uıqysyzdyq, fobııanyń bolýy, fızıkalyq jáne moraldyq sharshaý, kóńil-kúıdiń tómendeýi, pessımızm, "erteńge" degen senimsizdik t.b. Olardyń biri aýyr qant dıabetimen aýyrdy, bilikti medıınalyq emdeýdi qajet etti, al basqa áıelder turaqty bas aýrýyna shaǵymdandy. Barlyq derlik áıelderde júrek jáne asqazan aýrýlary anyqtaldy. Sırııadan oralǵan áıelderdiń ómirbaıandyq málimetterin zertteı otyryp, psıhologtar olardyń barlyǵy erte balalyq shaǵynda nemese jastyq shaǵynda alǵan psıhologııalyq zaqymdarǵa beıim ekeni anyqtaldy.
– Sizder olarmen jumys barysynda qandaı tıimdi ádis-tásilderdi qoldanasyzdar?
– Almaty oblysynda áleýmettik, psıhologııalyq, teologııalyq ońaltýdyń ozyq úlgilerin atap ótken jón dep sanaımyn. Jalpy «Destrýktıvti dinı aǵymdar ustanýshylarynyń sanyn azaıtý» nysanaly ındıkatorynyń oń nátıjesine qol jetkizý úshin ońaltý jumystary atqarylyp keledi. Solardyń biri – aqparattyq-túsindirý, ońaltý jáne psıhokorrekııalyq jumystardy kóshpeli túrde júrgizýge arnalyp, arnaıy jabdyqtalǵan kólik - REREAMOBIL jumystyń tıimdi nysandarynyń biri retinde qaralǵan. Kólik mýltımedııalyq apparatýramen, jumys ústelimen, taratý materıaldaryna arnalǵan sórelermen jabdyqtalyp, áıeldermen jumys júrgizý úshin yńǵaıly jáne erkin jaǵdaı jasalǵan.
Sonymen qatar, ońaltý jumysy kezinde oń psıhologııalyq klımat qurý úshin belgilengen talaptarǵa sáıkes arnaıy jasaqtalǵan Reakreaııalyq kabınet ashylǵan. Bul kabınette "Jýsan" arnaıy operaııasy sheńberinde terrorıstik belsendilik aımaǵynan elge qaıtarylǵandarmen tıisti teologııalyq-psıhologııalyq jumystardy uıymdastyryp, túrli psıhologııalyq trenıngter jáne túrli terapııalardy júrgizip otyramyz. Jumys kezinde azamatshalarǵa komfortty jaǵdaı týǵyzý úshin belgilengen talaptarǵa sáıkes jabdyqtalǵan. Kabınet ońaltý proesindegi tulǵalar úshin demalys kezeńderin qarastyratyn jáne úzdiksiz rejımde maqsatty jumystardy júrgizýge múmkindik beretin arnaıy jıhazben (transformer) jabdyqtalǵan.
Jalpy alǵanda, óńirge qaıtarylǵan azamattardyń psıhologııalyq jaraqattaryn saýyqtyrý úshin júrgizilgen núkteli, jeke psıhologııalyq dıagnostıka jáne korrekııalyq jumystar oń dınamıka kórsetýde. Toleranttyq jáne dinı ekstremızm kórinisterine tózimsizdik sanasy qalyptasyp, ońtaıly áleýmettik-psıhologııalyq ońaltý úderisinde remıssııa oryn aldy. Adepterdiń deradıkalanýy baıqalyp jatyr.
Terrorıstik belsendi aımaqtan qaıtarylǵan azamatshalardy júıelendirýdiń taǵy da bir tıimdi ádisi mamandardan quralǵan keshendi ońaltý (teologııalyq, psıhokorrekııalyq jáne áleýmettik beıimdeý).
Jalpy áıeldermen jumys isteý ádisteri ártúrli jeke terapııamen júrgiziletin toptyq terapııadan bastap áleýmettik-psıhologııalyq ádisterge deıin. Buǵan barlyǵy kiredi: keńes berý jáne qoldaý terapııasy, depressııany joıýǵa arnalǵan barlyq trenıngter, teologııalyq keńes berý, oqytý jáne jumysqa ornalastyrý, bıznes-bastamalardy qoldaý jáne t.b.
Qaıtarylǵan áıelderdiń psıhologııalyq erekshelikterin bilý olardy túzetý maqsattaryna jetý úshin psıholog olarmen ózara árekettesýin durys uıymdastyrýy qajet. Jeke tulǵanyń psıhologııasyn bilý jáne oń ózgeristerdiń eń qolaıly jolyn anyqtaýǵa, áser etýdiń ońtaıly ádisterin tańdaýǵa, ár adeptke saralanǵan jáne jeke kózqarasty qamtamasyz etýge kómektesýdi psıholog retinde ózimniń jeke maqsatym dep bilemin.
– Áleýmettendirý sharalary boıynsha qandaı kómek kórsetilýde?
– Áleýmettik ońaltýdyń negizgi maqsaty-áleýmettik ıntegraııany júzege asyrý, adamdy áleýmettik normaǵa qaıtarý, áleýmettik mártebeni turaqtandyrý, jeke resýrstardy áleýmettik shyndyqty, ómir súrý ortasyn belsendi qurýǵa baǵyttaý bolmaq.
Mysaly, qaıta áleýmettendirý jumystary aıasynda 5 áıel memlekettik baǵdarlama aıasynda tegin oqytý kýrstarynan ótip, arnaıy sertıfıkat ıelendi. Onyń ishinde, 3 áıel «Tyrnaq servısiniń sheberi», 1 áıel «býhgalterlik esep» mamandyǵyn támamdasa, 1 azamatsha «Jeke kásipkerlik» boıynsha 505 myń tg. kóleminde qaıtarymsyz grantqa ıe boldy. Kóp balaly ana retinde 4 áıelge ataýly áleýmettik járdemaqy taǵaıyndaldy.
Sonymen qatar, ortalyqtyń josparyna sáıkes 3 baǵytta (meıkap, tiginshi jáne aspaz-kondıter) master-klasstar uıymdastyryldy. Kýrs nátıjesinde ákimshilik tarapynan qujattary «Ataýly Áleýmettik Kómekke» daıarlanyp, turaqty tirkeý orny boıynsha jalǵyz basty ana retinde úıge kezekke turdy. «Bıznes bastaý» baǵdarlamasy boıynsha oqytý kýrsyna tirkeldi. Jalpy kásibı bilim berýdi beıindik sabaqtar ıkline negizdeı otyryp, jańa mamandyqqa oqytý jáne eńbek terapııasyn qalyptastyrý maqsatynda «shashtaraz», «aspazshy-kondıter», «meıkap» qyzmetteri boıynsha oqytý kýrstarynyń keshenin uıymdastyrý, ári qaraı jeke qyzyǵýshylyqtary boıynsha kásiptik ashyp berý josparlanýda. Aǵymdaǵy jyldyń maýsym aıynan ortalyqtyń korrekııalyq kabınetinde áıelderge arnalǵan Arab tili boıynsha Quran-tájýıd erejeleri kýrsy óz jumysyn bastady. Sondaı-aq toptyq jáne jeke dáristerdi tegin meńgeretin bolady.
– Sırııadan kelgen balalardyń arasynda áke-sheshesinen aıyrylyp, jetim qalǵandar da bolǵan shyǵar.
– Árıne, boldy. Joǵaryda atap ótkendeı, óńirge eki tul jetim qaıtaryldy. Qazirgi tańda týystarynyń qamqorlyǵygynda. 2015 jyly Sham eline ketken. Aldymen ákesi, keıin sheshesi qaıtys bolǵan. Jaǵdaıyn únemi baqylap, qarap otyramyz. Degenmen de mektep jasyndaǵy balalarda alǵashqy kezeńde oqýǵa daıyn emestigi, túrli oqý is-áreketindegi, qarym-qatynasyndaǵy, minez-qulqyndaǵy qıyndyqtar men kúrdeli problemalardyń bary anyqtalǵan. Balalardyń psıhologııalyq jaraqattan keıingi stresstiń belgilerin anyqtaý úshin psıhologııalyq ádister keshenin qoldana otyryp júrgizildi. Zertteý nátıjeleri balalardyń jaraqattan keıingi stressti qarqyndy sezinetindigi jáne psıhologııalyq jaraqattan keıingi bastapqy kezeńde balalarda "mazasyzdyq", "qorqynysh, fobııa", "psıhologııalyq qorǵanys", "kúresý reakııasy" bar ekeni anyqtalyp, maqsatty psıhokorrekııalyq jumys júrgizildi. Psıhologııalyq korrekııa barysynda balalardyń kópshiliginde oqıǵa týraly oılar, jáne osy taqyryptar týraly áńgimelerdi eske túsiretin barlyq nárselerden qashqaqtaýy, kóbinese bolǵan jaǵdaıdy eske túsirgisi kelmeýi baıqaldy.
Mektep ishindegi túrli is-sharalarǵa belsendi qatysyp jáne sabaq úlgerimi de jaqsardy. Jalpy bilim berý mekemesine 18 bala ornalastyryldy. «Qamqorlyq», «Mektepke jol» akııasy aıasynda mektep qural-jabdyqtarymen tolyq qamtyldy. Oqýshylar tegin tamaqpen qamtamasyz etilip, qalada turatyn balalar men ata-analarǵa qoǵamdyq kólikterde tegin júrýge arnalǵan bıletter berildi. Balalar sabaqtan tys ýaqyttarynda shahmat, qolóner, qalamger, bı, fýtbol, til úırený úıirmelerine jumyldyrylýy arqyly qoǵamǵa tez beıimdelýde. Eki jyl ishinde mektep ishindegi jáne mektepten tys ár túrli sharalarǵa balalar belsendi qatysyp júr. Atap aıtsaq, balalarǵa erekshe áser qaldyrǵan «Jańa jyl» merekesin aıtýǵa bolady. Oblys, aýdan, qala ákimderiniń qatysýymen dástúrli túrde uıymdastyrylatyn «Prezıdenttik shyrsha» merekesine 16 bala, balabaqshada ótken tańerteńgilik sharaǵa 11 bala qatysyp, belsendilik tanytty. Balalarǵa syılyqtar tabystalyp, ırk ártisteri, mýltfılm keıipkerleri, óńir ónerpazdary daıyndaǵan baǵdarlama men sahnalyq qoıylymdar qoıyldy.
Al mektepke deıingi jastaǵy 15 bala balabaqshalarǵa ornalastyrylǵan.
Oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmasy qaıtarylǵandardy tolyq keshendi medıınalyq tekserýden ótkizdi, jaǵdaılary qanaǵattanarlyq. Qaıtarylǵan 2 balanyń densaýlyq jaǵdaıy erekshe baqylaýǵa alynyp, júıeli emdeý júrgizilýde. Densaýlyq jaǵdaılary boıynsha múgedektik rásimdelip, úıden oqytý qolǵa alyndy.
Balalardy ońaltý tásili eresekterdiń erekshelenedi, olardyń psıhologııalyq jaraqattaryn emdeý úshin "baqytty" balalyq shaq qurý jetkilikti. Olar eresekterdiń nusqaýy boıynsha beısanalyq túrde zańsyz áreketter jasaıdy. Sondyqtan balalarmen ońaltý jumysynda bastysy – ata-analardyń ókinýi, olar ózderiniń kózqarastarynda qateleskenderin moıyndaýy qajet.
– Qaıtarylǵan azamatshalardyń qoǵamǵa degen kózqarastary qanshalyqty ózgerdi? Júrgizilgen jumystyń nátıjesinen ne kútiledi ?
– Óte oryndy suraq. Biz qaıtarylǵan azamatshalardy teologııalyq, psıhologııalyq, áleýmettik ońaltý arqyly qoǵamǵa beıimdep jatyrmyz. Mysaly, Almaty oblysy din isteri basqarmasynyń «Rýhanı kerýen» jobasy aıasynda basqarma men Nur-Múbarak EIM ýnıversıteti arasynda 2016 jyly qol qoıylǵan ózara yntymaqtastyq Memorandým negizinde «Jýsan» operaııa aıasynda qaıtarylǵan azamatshalar da qatysýǵa múmkindik aldy. Qazirgi pandemııaǵa oraı, onlaın formatta «ZOOM» baǵdarlamasy arqyly aptasyna eki ret túrli taqyryptarda dárister oqytylady. Nátıjesi óte jaqsy dinı bilimderin jetildirýde. Áıelderdiń qalaýlary boıynsha aldaǵy ýaqyttarda ýnıversıtet qabyrǵasynda sharalary uıymdastyrylatyn bolady.
Áleýmettendirý, dinı jáne psıhologııalyq saýyqtyrý baǵytynda keshendi semınar-trenıng únemi uıymdastyrylyp turady. Uıymdastyrylatyn sharalar túrli formatta ótip jatyr. Oǵan elimizdiń bilikti ǵylymı dárejesi bar teologtar mysaly Sh.Ádilbaeva, L.Shakımova A.Tólegenova t.b. qatysyp azamatshalarymyz arnaıy sertıfıkattarǵa ıe boldy.
Bizdegi eń basty maqsat eń aldymen ulttyq sana-sezimin qalyptastyrý, halqyna degen qurmet, súıispenshilik, maqtanysh sezimderin uıalatý, ulttyq rýhyn damytý, ana tili men dinin onyń tarıhyn mádenıetin ónerin salt-dástúrin rýhanı-mádenı muralaryn qasterleý jáne ulttyq minezderin qalyptastyrý sııaqty mindetterdi oryndaǵanda ǵana basty maqsatqa jetetinimiz anyq. Mysaly Elimizdiń memlekettik merekeleri atap aıtsaq Alǵys aıtý kúni, 8 naýryz, Táýelsizdik jáne Konstıtýııa kúnine oraı barsha halyqty beıne quttyqtaýlar arqyly quttyqtap ystyq lebizderin bildirip jatqandary qoǵamǵa beıimdelgenin kórýge bolady. Sondaı-aq Uly aqyn, Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyǵyna oraı, ádebı oqý estafetasyna ún qosyp, Aqtóbe oblysy men Shymkent qalasyna joldady.
Salt-dástúrdi dáripteýde Naýryz meıramyna oraı «Ata saltym – asyl qazynam» atty baıqaý ótkizildi. Shara barysynda ár qatysýshy ózin tanystyrý, ulttyq taǵam túrlerin ázirleý, Naýryz merekesine arnalǵan suraq-jaýap jarysy, salt-dástúr túrlerin kórsetý kezeńderderi boıynsha baq synasty. Ulttyq-kıim kıip, salt-dástúr jáne qolóner túrleriniń ozyq úlgilerin kórsetken azamatshalar júldeli oryndardy ıelendi. Arnaıy vıdeo rolık túsirilip Qazaqstandyqtardy naýryz merekesimen quttyqtady.
Elimizdiń memlekettik merekeleri. atap aıtsaq, Alǵys aıtý kúni, 8 naýryz, Táýelsizdik jáne Konstıtýııa kúnine oraı barsha halyqty beıne quttyqtaýlar arqyly quttyqtap ystyq lebizderin bildirip jatqandarynan qoǵamǵa beıimdelgenin kórýge bolady. Sondaı-aq uly aqyn, Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyǵyna oraı, ádebı oqý estafetasyna ún qosyp, Aqtóbe oblysy men Shymkent qalasyna joldady.
Eki jylǵa jýyq reabılıtaııalyq jumystardyń nátıjesinde qaıtarylǵan azamatshalardyń ózindik usynystarymen oblystyq medıa qurylymdardyń múmkindikteri arqyly 12 azamatshamen beınesuhbat uıymdastyrylyp, áleýmettik jelilerge jarııalanyp jáne de arnaıy jýrnalıstik zertteý ázirlenip, kórermenge usynyldy. Atalǵan qarsy nasıhat materıaldarynda terrorıstik belsendi aımaqtan qaıtarylǵan azamatshalar óz qatelikterin moıyndap, basqalardyń qaıtalamaýyna shaqyrdy.
Sondaı-aq Birikken ulttar uıymynyń aımaqtyq ókildigi Sırııalyq qaqtyǵys aımaǵynan qaıtarylǵan azamattardy qaıtarý, reıntegraııalaý jáne reabılıtaııalaý baǵdarlamalaryn daıyndaý, jasaý jáne iske asyrý boıynsha Qazaqstannyń tájirıbesin zerdelegeni belgili. Osyǵan oraı, uıym ókilderi Taldyqorǵan qalasy men Qarasaı aýdanynda tereńdetilgen zertteý júrgizip, Almaty oblysynyń oń tájirıbesimen tanysty. Bul arada da áıelder tarapynan eline, jerine qaıtarylǵandary úshin memleketimizge alǵysyn bilidirip osyndaı zertteýlerge yqylasymen qatysqandaryn aıta ketken jón.
Oblys aýmaǵyna «Jýsan» operaııasy aıasynda qaıtarylǵan áıelder men balalardy keshendi psıhologııalyq ońaltý jáne qaıta áleýmettendirý jumystary barysynda 2019 jyldan bastap jınaqtalǵan tájirıbege oraı, QR UQK Akademııasynyń jetekshi ustazdarymen birlese jumys barysynda qoldaný úshin psıhodıagnostıkalyq, korrekııalyq ádistemelik nusqaýlyq ázirlenip, Respýblıka boıynsha taratyldy. Barlyq múddeli organdardyń úılesimdi jumysynyń arqasynda biz búgin repatrıanttardyń qoǵamǵa tabysty reabılıtaııasy men reıntegraııasy týraly aıta alamyz.
