«Jusan» operasiiasymen Siriiadan elge oralǧandar qoǧamǧa qanşalyqty beiımdeldı? Siriiadan oralǧandardyŋ dıni közqarasyn özgertu mümkın be? Osy sūraqtardy Almaty oblysy Dın ısterı basqarmasy janyndaǧy «Dıni ekstremizm qūrbandary men destruktivtı aǧym ūstanuşylaryn oŋaltu ortalyǧynyŋ» praktik-psihology Laura Ūzaqbaevaǧa qoiǧan edık.
– Laura Erǧaliqyzy, Şam elınen Almaty oblysyna qanşa adam oraldy?
Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy N.Nazarbaev pen el Prezidentı Q.Toqaevtyŋ tapsyrmasymen 2019 jyldyŋ qaŋtar-mamyr ailarynda azamattardy terroristık belsendı aimaqtardan qaitaru maqsatynda "Jusan" gumanitarlyq operasiiasynyŋ tört kezeŋı ūiymdastyryldy. Nätijesınde, Almaty oblysyna 13 äiel, 39 bala onyŋ ışınde 2 jetım bala qaitaryldy.
Almaty oblysy Dın ısterı basqarmasynyŋ bastamasymen tūrǧylyqty jerıne oralǧan azamattarǧa äleumettık kömek jäne oŋaltu boiynşa arnaiy jospar äzırlenıp, oralǧan azamattardy beiımdeu men oŋaltudy qaita äleumettendıru jönındegı jūmys josparyn oblys äkımı bekıttı. Qazırgı uaqytta osy azamattarmen kezdesuler ūiymdastyrylyp, äleumettık-psihologiialyq pasporttar men osy mäseleler boiynşa jūmys jospary daiyndaldy. Sondai-aq oblys äkımı orynbasarynyŋ töraǧalyǧymen jabyq otyrys ötıp, iaǧni keşendı äleumettık-oŋaltu jūmystary talqylandy.
Keŋeske oblystyq prokuratura, jergılıktı polisiia qyzmetınıŋ ökılderı, Dın ısterı, Densaulyq saqtau, bılım, jūmyspen qamtudy üilestıru jäne äleumettık baǧdarlamalar basqarmalarynyŋ basşylary, audan äkımderınıŋ orynbasarlary, sondai-aq "Azamattarǧa arnalǧan ükımet" memlekettık korporasiiasynyŋ ökılderı şaqyryldy.
Bügıngı künge qaqtyǧys aimaǧynan qaitarylǧandar sany 55-ke jettı, onyŋ 14-ı äiel, 41-ı bala. 13 äielmen «Dıni ekstremizm qūrbandary men destruktivtı aǧym ūstanuşylaryn oŋaltu ortalyǧy» arqyly nüktelı teologiialyq oŋaltu, psihologiialyq korreksiia jäne äleumettık beiımdeu şaralary jüielı türde atqaryluda. Būǧan Respublikalyq aqparattyq-tüsındıru tobynyŋ müşelerı tartyluda.
Jüielı jūmystardyŋ nätijesınde, 13 äieldıŋ dıni közqarastary Qazaqstan qoǧamnyŋ qūndylyqtaryna tolyǧymen beiımdelse, 5 azamatşa dästürlı islam normalaryn qabyldady. Qalǧan 8 äielmen keşendı şaralar jalǧasuda. Sebebı ol äielderde radikaldy sipattar bolmaǧanymen, jat aǧym jetegındegılerge tän jattandy sözderdı jiı qoldanuy - tolyq oŋalǧanyna kümän tuǧyzdy.
–Bastapqy kezdegı otandastarymyzdyŋ jan-küiı qandai edı? Olardyŋ öz tuǧan elın jerın tastap ketuıne ne sebep boldy?
– Eŋ alǧaş olarmen Aqtau qalasyndaǧy oŋaltu ortalyǧynda 2 aiǧa juyq jūmys atqardyq. Aldymen medisinalyq, psihologiialyq, keiın teologiialyq kömek körsetıldı. Qazır köp özgerıs baiqalady. Kelgen kezde psihologiialyq tūrǧydan jaǧdailary öte naşar ekenı baiqalatyn.
Qaitarylǧan azamatşalardyŋ sanasy dini baqylaudyŋ şyrmauynda qalǧanyn anyqtai kele negızınen tört topqa böluge bolady: psihikalyq, psihosomatikalyq, somatikalyq jäne äleumettık. Qaitarylǧan äielderdıŋ ärqaisysynyŋ özındık zardaptary bar. Olardyŋ elden ketuıne türlı faktor sebep bolǧan. Köpşılıgı 2015 jyly elden attanǧan. Būl aitarlyqtai qaqtyǧys bolmaǧan kez edı, sondyqtan şekara asqan azamattar da özı men otbasyn qandai qaterge tıkkenın bılmegen bolar. Qazırgı uaqytta atalǧan azamatşamen dındarlyq deŋgeiı men közqarasyn anyqtau baǧytyndaǧy tiıstı jūmystar atqaryluda.
Äieldermen jūmys barysynda bız ärtürlı qiyndyqtarǧa tap boldyq. Öitkenı äielder men balalar soǧystyŋ barlyq qasıretın bastan ötkergen. Psiho-emosionaldy jai-küiı de öte tömen boldy. Olardyŋ arasynda qaqtyǧys kezınde jaralanǧandary da bar. Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ arqasynda jūmys öte kürdelı jäne jüielı türde ūiymdastyryldy. Aqtau qalasynda köptegen bılıktı teologtar men psihologtar jinalyp bırge jūmys atqaruy bız üşınde ülken täjıribe boldy.
Psiholog retınde eŋ bırınşı diagnostikalyq jūmysta äielderdıŋ tabiǧaty men psihologiialyq mäselelerın, olardyŋ psihikalyq densaulyǧy men ömırlık belsendılıgıne äser etu därejesın zertteu öte maŋyzdy boldy. Qaqtyǧysta äielderdıŋ qandai röl atqarǧanyn, olardy elden ketuge itermelegen qandai faktorlar ekenın, soǧys aimaǧynda bastan keşkenderın anyqtau boldy. Şyǧuǧa yqpal etken dıni ideologiialyq sebepter, Siriiaǧa ketken äielderdıŋ köpşılıgı disfunksionaldy otbasylarda tärbielengen köbısı küieulerınıŋ äserınen ketkender ekenı anyqtaldy. Sonymen qatar, äielderde psihosomatikalyq būzylular tırkeldı: aşulanşaqtyq, ūiqysyzdyq, fobiianyŋ boluy, fizikalyq jäne moraldyq şarşau, köŋıl-küidıŋ tömendeuı, pessimizm, "erteŋge" degen senımsızdık t.b. Olardyŋ bırı auyr qant diabetımen auyrdy, bılıktı medisinalyq emdeudı qajet ettı, al basqa äielder tūraqty bas auruyna şaǧymdandy. Barlyq derlık äielderde jürek jäne asqazan aurulary anyqtaldy. Siriiadan oralǧan äielderdıŋ ömırbaiandyq mälımetterın zerttei otyryp, psihologtar olardyŋ barlyǧy erte balalyq şaǧynda nemese jastyq şaǧynda alǧan psihologiialyq zaqymdarǧa beiım ekenı anyqtaldy.
– Sızder olarmen jūmys barysynda qandai tiımdı ädıs-täsılderdı qoldanasyzdar?
– Almaty oblysynda äleumettık, psihologiialyq, teologiialyq oŋaltudyŋ ozyq ülgılerın atap ötken jön dep sanaimyn. Jalpy «Destruktivtı dıni aǧymdar ūstanuşylarynyŋ sanyn azaitu» nysanaly indikatorynyŋ oŋ nätijesıne qol jetkızu üşın oŋaltu jūmystary atqarylyp keledı. Solardyŋ bırı – aqparattyq-tüsındıru, oŋaltu jäne psihokorreksiialyq jūmystardy köşpelı türde jürgızuge arnalyp, arnaiy jabdyqtalǧan kölık - REREAMOBİL jūmystyŋ tiımdı nysandarynyŋ bırı retınde qaralǧan. Kölık multimediialyq apparaturamen, jūmys üstelımen, taratu materialdaryna arnalǧan sörelermen jabdyqtalyp, äieldermen jūmys jürgızu üşın yŋǧaily jäne erkın jaǧdai jasalǧan.
Sonymen qatar, oŋaltu jūmysy kezınde oŋ psihologiialyq klimat qūru üşın belgılengen talaptarǧa säikes arnaiy jasaqtalǧan Reakreasiialyq kabinet aşylǧan. Būl kabinette "Jusan" arnaiy operasiiasy şeŋberınde terroristık belsendılık aimaǧynan elge qaitarylǧandarmen tiıstı teologiialyq-psihologiialyq jūmystardy ūiymdastyryp, türlı psihologiialyq treningter jäne türlı terapiialardy jürgızıp otyramyz. Jūmys kezınde azamatşalarǧa komfortty jaǧdai tuǧyzu üşın belgılengen talaptarǧa säikes jabdyqtalǧan. Kabinet oŋaltu prosesındegı tūlǧalar üşın demalys kezeŋderın qarastyratyn jäne üzdıksız rejimde maqsatty jūmystardy jürgızuge mümkındık beretın arnaiy jihazben (transformer) jabdyqtalǧan.
Jalpy alǧanda, öŋırge qaitarylǧan azamattardyŋ psihologiialyq jaraqattaryn sauyqtyru üşın jürgızılgen nüktelı, jeke psihologiialyq diagnostika jäne korreksiialyq jūmystar oŋ dinamika körsetude. Toleranttyq jäne dıni ekstremizm körınısterıne tözımsızdık sanasy qalyptasyp, oŋtaily äleumettık-psihologiialyq oŋaltu üderısınde remissiia oryn aldy. Adepterdıŋ deradikalanuy baiqalyp jatyr.
Terroristık belsendı aimaqtan qaitarylǧan azamatşalardy jüielendırudıŋ taǧy da bır tiımdı ädısı mamandardan qūralǧan keşendı oŋaltu (teologiialyq, psihokorreksiialyq jäne äleumettık beiımdeu).
Jalpy äieldermen jūmys ısteu ädısterı ärtürlı jeke terapiiamen jürgızıletın toptyq terapiiadan bastap äleumettık-psihologiialyq ädısterge deiın. Būǧan barlyǧy kıredı: keŋes beru jäne qoldau terapiiasy, depressiiany joiuǧa arnalǧan barlyq treningter, teologiialyq keŋes beru, oqytu jäne jūmysqa ornalastyru, biznes-bastamalardy qoldau jäne t.b.
Qaitarylǧan äielderdıŋ psihologiialyq erekşelıkterın bılu olardy tüzetu maqsattaryna jetu üşın psiholog olarmen özara ärekettesuın dūrys ūiymdastyruy qajet. Jeke tūlǧanyŋ psihologiiasyn bılu jäne oŋ özgerısterdıŋ eŋ qolaily jolyn anyqtauǧa, äser etudıŋ oŋtaily ädısterın taŋdauǧa, är adeptke saralanǧan jäne jeke közqarasty qamtamasyz etuge kömektesudı psiholog retınde özımnıŋ jeke maqsatym dep bılemın.
– Äleumettendıru şaralary boiynşa qandai kömek körsetılude?
– Äleumettık oŋaltudyŋ negızgı maqsaty-äleumettık integrasiiany jüzege asyru, adamdy äleumettık normaǧa qaitaru, äleumettık märtebenı tūraqtandyru, jeke resurstardy äleumettık şyndyqty, ömır süru ortasyn belsendı qūruǧa baǧyttau bolmaq.
Mysaly, qaita äleumettendıru jūmystary aiasynda 5 äiel memlekettık baǧdarlama aiasynda tegın oqytu kurstarynan ötıp, arnaiy sertifikat ielendı. Onyŋ ışınde, 3 äiel «Tyrnaq servisınıŋ şeberı», 1 äiel «buhgalterlık esep» mamandyǧyn tämamdasa, 1 azamatşa «Jeke käsıpkerlık» boiynşa 505 myŋ tg. kölemınde qaitarymsyz grantqa ie boldy. Köp balaly ana retınde 4 äielge atauly äleumettık järdemaqy taǧaiyndaldy.
Sonymen qatar, ortalyqtyŋ josparyna säikes 3 baǧytta (meikap, tıgınşı jäne aspaz-konditer) master-klasstar ūiymdastyryldy. Kurs nätijesınde äkımşılık tarapynan qūjattary «Atauly Äleumettık Kömekke» daiarlanyp, tūraqty tırkeu orny boiynşa jalǧyz basty ana retınde üige kezekke tūrdy. «Biznes bastau» baǧdarlamasy boiynşa oqytu kursyna tırkeldı. Jalpy käsıbi bılım berudı beiındık sabaqtar siklıne negızdei otyryp, jaŋa mamandyqqa oqytu jäne eŋbek terapiiasyn qalyptastyru maqsatynda «şaştaraz», «aspazşy-konditer», «meikap» qyzmetterı boiynşa oqytu kurstarynyŋ keşenın ūiymdastyru, ärı qarai jeke qyzyǧuşylyqtary boiynşa käsıptık aşyp beru josparlanuda. Aǧymdaǧy jyldyŋ mausym aiynan ortalyqtyŋ korreksiialyq kabinetınde äielderge arnalǧan Arab tılı boiynşa Qūran-täjuid erejelerı kursy öz jūmysyn bastady. Sondai-aq toptyq jäne jeke därısterdı tegın meŋgeretın bolady.
– Siriiadan kelgen balalardyŋ arasynda äke-şeşesınen aiyrylyp, jetım qalǧandar da bolǧan şyǧar.
– Ärine, boldy. Joǧaryda atap ötkendei, öŋırge ekı tūl jetım qaitaryldy. Qazırgı taŋda tuystarynyŋ qamqorlyǧygynda. 2015 jyly Şam elıne ketken. Aldymen äkesı, keiın şeşesı qaitys bolǧan. Jaǧdaiyn ünemı baqylap, qarap otyramyz. Degenmen de mektep jasyndaǧy balalarda alǧaşqy kezeŋde oquǧa daiyn emestıgı, türlı oqu ıs-äreketındegı, qarym-qatynasyndaǧy, mınez-qūlqyndaǧy qiyndyqtar men kürdelı problemalardyŋ bary anyqtalǧan. Balalardyŋ psihologiialyq jaraqattan keiıngı stresstıŋ belgılerın anyqtau üşın psihologiialyq ädıster keşenın qoldana otyryp jürgızıldı. Zertteu nätijelerı balalardyŋ jaraqattan keiıngı stresstı qarqyndy sezınetındıgı jäne psihologiialyq jaraqattan keiıngı bastapqy kezeŋde balalarda "mazasyzdyq", "qorqynyş, fobiia", "psihologiialyq qorǧanys", "küresu reaksiiasy" bar ekenı anyqtalyp, maqsatty psihokorreksiialyq jūmys jürgızıldı. Psihologiialyq korreksiia barysynda balalardyŋ köpşılıgınde oqiǧa turaly oilar, jäne osy taqyryptar turaly äŋgımelerdı eske tüsıretın barlyq närselerden qaşqaqtauy, köbınese bolǧan jaǧdaidy eske tüsırgısı kelmeuı baiqaldy.
Mektep ışındegı türlı ıs-şaralarǧa belsendı qatysyp jäne sabaq ülgerımı de jaqsardy. Jalpy bılım beru mekemesıne 18 bala ornalastyryldy. «Qamqorlyq», «Mektepke jol» aksiiasy aiasynda mektep qūral-jabdyqtarymen tolyq qamtyldy. Oquşylar tegın tamaqpen qamtamasyz etılıp, qalada tūratyn balalar men ata-analarǧa qoǧamdyq kölıkterde tegın jüruge arnalǧan biletter berıldı. Balalar sabaqtan tys uaqyttarynda şahmat, qolöner, qalamger, bi, futbol, tıl üirenu üiırmelerıne jūmyldyryluy arqyly qoǧamǧa tez beiımdelude. Ekı jyl ışınde mektep ışındegı jäne mektepten tys är türlı şaralarǧa balalar belsendı qatysyp jür. Atap aitsaq, balalarǧa erekşe äser qaldyrǧan «Jaŋa jyl» merekesın aituǧa bolady. Oblys, audan, qala äkımderınıŋ qatysuymen dästürlı türde ūiymdastyrylatyn «Prezidenttık şyrşa» merekesıne 16 bala, balabaqşada ötken taŋerteŋgılık şaraǧa 11 bala qatysyp, belsendılık tanytty. Balalarǧa syilyqtar tabystalyp, sirk ärtısterı, multfilm keiıpkerlerı, öŋır önerpazdary daiyndaǧan baǧdarlama men sahnalyq qoiylymdar qoiyldy.
Al mektepke deiıngı jastaǧy 15 bala balabaqşalarǧa ornalastyrylǧan.
Oblystyq densaulyq saqtau basqarmasy qaitarylǧandardy tolyq keşendı medisinalyq tekseruden ötkızdı, jaǧdailary qanaǧattanarlyq. Qaitarylǧan 2 balanyŋ densaulyq jaǧdaiy erekşe baqylauǧa alynyp, jüielı emdeu jürgızılude. Densaulyq jaǧdailary boiynşa mügedektık räsımdelıp, üiden oqytu qolǧa alyndy.
Balalardy oŋaltu täsılı eresekterdıŋ erekşelenedı, olardyŋ psihologiialyq jaraqattaryn emdeu üşın "baqytty" balalyq şaq qūru jetkılıktı. Olar eresekterdıŋ nūsqauy boiynşa beisanalyq türde zaŋsyz äreketter jasaidy. Sondyqtan balalarmen oŋaltu jūmysynda bastysy – ata-analardyŋ ökınuı, olar özderınıŋ közqarastarynda qateleskenderın moiyndauy qajet.
– Qaitarylǧan azamatşalardyŋ qoǧamǧa degen közqarastary qanşalyqty özgerdı? Jürgızılgen jūmystyŋ nätijesınen ne kütıledı ?
– Öte oryndy sūraq. Bız qaitarylǧan azamatşalardy teologiialyq, psihologiialyq, äleumettık oŋaltu arqyly qoǧamǧa beiımdep jatyrmyz. Mysaly, Almaty oblysy dın ısterı basqarmasynyŋ «Ruhani keruen» jobasy aiasynda basqarma men Nūr-Mübarak EİM universitetı arasynda 2016 jyly qol qoiylǧan özara yntymaqtastyq Memorandum negızınde «Jusan» operasiia aiasynda qaitarylǧan azamatşalar da qatysuǧa mümkındık aldy. Qazırgı pandemiiaǧa orai, onlain formatta «ZOOM» baǧdarlamasy arqyly aptasyna ekı ret türlı taqyryptarda därıster oqytylady. Nätijesı öte jaqsy dıni bılımderın jetıldırude. Äielderdıŋ qalaulary boiynşa aldaǧy uaqyttarda universitet qabyrǧasynda şaralary ūiymdastyrylatyn bolady.
Äleumettendıru, dıni jäne psihologiialyq sauyqtyru baǧytynda keşendı seminar-trening ünemı ūiymdastyrylyp tūrady. Ūiymdastyrylatyn şaralar türlı formatta ötıp jatyr. Oǧan elımızdıŋ bılıktı ǧylymi därejesı bar teologtar mysaly Ş.Ädılbaeva, L.Şakimova A.Tölegenova t.b. qatysyp azamatşalarymyz arnaiy sertifikattarǧa ie boldy.
Bızdegı eŋ basty maqsat eŋ aldymen ūlttyq sana-sezımın qalyptastyru, halqyna degen qūrmet, süiıspenşılık, maqtanyş sezımderın ūialatu, ūlttyq ruhyn damytu, ana tılı men dının onyŋ tarihyn mädenietın önerın salt-dästürın ruhani-mädeni mūralaryn qasterleu jäne ūlttyq mınezderın qalyptastyru siiaqty mındetterdı oryndaǧanda ǧana basty maqsatqa jetetınımız anyq. Mysaly Elımızdıŋ memlekettık merekelerı atap aitsaq Alǧys aitu künı, 8 nauryz, Täuelsızdık jäne Konstitusiia künıne orai barşa halyqty beine qūttyqtaular arqyly qūttyqtap ystyq lebızderın bıldırıp jatqandary qoǧamǧa beiımdelgenın köruge bolady. Sondai-aq Ūly aqyn, Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyǧyna orai, ädebi oqu estafetasyna ün qosyp, Aqtöbe oblysy men Şymkent qalasyna joldady.
Salt-dästürdı därıpteude Nauryz meiramyna orai «Ata saltym – asyl qazynam» atty baiqau ötkızıldı. Şara barysynda är qatysuşy özın tanystyru, ūlttyq taǧam türlerın äzırleu, Nauryz merekesıne arnalǧan sūraq-jauap jarysy, salt-dästür türlerın körsetu kezeŋderderı boiynşa baq synasty. Ūlttyq-kiım kiıp, salt-dästür jäne qolöner türlerınıŋ ozyq ülgılerın körsetken azamatşalar jüldelı oryndardy ielendı. Arnaiy video rolik tüsırılıp Qazaqstandyqtardy nauryz merekesımen qūttyqtady.
Elımızdıŋ memlekettık merekelerı. atap aitsaq, Alǧys aitu künı, 8 nauryz, Täuelsızdık jäne Konstitusiia künıne orai barşa halyqty beine qūttyqtaular arqyly qūttyqtap ystyq lebızderın bıldırıp jatqandarynan qoǧamǧa beiımdelgenın köruge bolady. Sondai-aq ūly aqyn, Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyǧyna orai, ädebi oqu estafetasyna ün qosyp, Aqtöbe oblysy men Şymkent qalasyna joldady.
Ekı jylǧa juyq reabilitasiialyq jūmystardyŋ nätijesınde qaitarylǧan azamatşalardyŋ özındık ūsynystarymen oblystyq media qūrylymdardyŋ mümkındıkterı arqyly 12 azamatşamen beinesūhbat ūiymdastyrylyp, äleumettık jelılerge jariialanyp jäne de arnaiy jurnalistık zertteu äzırlenıp, körermenge ūsynyldy. Atalǧan qarsy nasihat materialdarynda terroristık belsendı aimaqtan qaitarylǧan azamatşalar öz qatelıkterın moiyndap, basqalardyŋ qaitalamauyna şaqyrdy.
Sondai-aq Bırıkken ūlttar ūiymynyŋ aimaqtyq ökıldıgı Siriialyq qaqtyǧys aimaǧynan qaitarylǧan azamattardy qaitaru, reintegrasiialau jäne reabilitasiialau baǧdarlamalaryn daiyndau, jasau jäne ıske asyru boiynşa Qazaqstannyŋ täjıribesın zerdelegenı belgılı. Osyǧan orai, ūiym ökılderı Taldyqorǧan qalasy men Qarasai audanynda tereŋdetılgen zertteu jürgızıp, Almaty oblysynyŋ oŋ täjıribesımen tanysty. Būl arada da äielder tarapynan elıne, jerıne qaitarylǧandary üşın memleketımızge alǧysyn bılıdırıp osyndai zertteulerge yqylasymen qatysqandaryn aita ketken jön.
Oblys aumaǧyna «Jusan» operasiiasy aiasynda qaitarylǧan äielder men balalardy keşendı psihologiialyq oŋaltu jäne qaita äleumettendıru jūmystary barysynda 2019 jyldan bastap jinaqtalǧan täjıribege orai, QR ŪQK Akademiiasynyŋ jetekşı ūstazdarymen bırlese jūmys barysynda qoldanu üşın psihodiagnostikalyq, korreksiialyq ädıstemelık nūsqaulyq äzırlenıp, Respublika boiynşa taratyldy. Barlyq müddelı organdardyŋ üilesımdı jūmysynyŋ arqasynda bız bügın repatrianttardyŋ qoǧamǧa tabysty reabilitasiiasy men reintegrasiiasy turaly aita alamyz.
Ūqsas jaŋalyqtar
