Qazaqstannyŋ qorşaǧan ortasy kürdelı ekologiialyq problemalardy bastan keşude. Mūndai problemalarǧa KSRO kezınde Semei poligonynda iadrolyq synaqtar jürgızuge bailanysty radioaktivtı lastanu, Aral teŋızınıŋ joǧaluy jäne būrynǧy auyl şaruaşylyǧy alqaptarynyŋ şölge ainaluy jatady. Osy ekologiialyq problemalardyŋ köpşılıgı KSRO däuırınde paida boldy. Ekologiialyq problemalardy zertteu ortalyǧy, sondai-aq öŋırlerdıŋ ekologiialyq problemalarmen küres jönındegı küş-jıgerın üilestırumen ainalysatyn Ortalyq Aziianyŋ öŋırlık ekologiialyq ortalyǧy bolyp tabylady.
Radioaktivtı lastanu:
Qazaqstan dala aimaǧynda ornalasqan jäne KSRO Qazaqstan jerlerın iadrolyq synaqtar jürgızu üşın paidalana aldy. Ekologiialyq jäne radiasiialyq qauıpsızdık şaralarynyŋ jetkılıksızdıgıne bailanysty Semei qalasynyŋ maŋyndaǧy jergılıktı eldı mekenderde jäne Qytai Halyq Respublikasymen (eldıŋ soltüstık-şyǧysy) şekarada onkologiialyq aurularmen auyratyn adamdardyŋ sany östı.
Aral teŋızı:
Taǧy bır problema Syrdariia men Ämudariia özenderınen su aluǧa bailanysty üş bölek su qoimasyna bölınuden tuyndaǧan Aral teŋızınıŋ qūrǧauy boldy. Aral teŋızındegı su deŋgeiınıŋ tömendeuı Qazaqstan klimatynyŋ kürt özgeruıne äkeldı: bır kezderı qūnarly topyraqqa aitarlyqtai ziian keldı, şaŋdy dauyldar tūz taratyp, jel eroziiasy küşeie tüstı. Baqylanbaityn prosestıŋ nätijesınde auylşaruaşylyq jerlerınıŋ köp bölıgı joiyldy. 2019 jylǧa qarai teŋız kölemı bastapqy kölemnıŋ tek 5% qūrady.
Atyrau oblysy:
Mūnai men gaz öndıruden tuyndaǧan Kaspii teŋızı lastanuynyŋ küşeiuıne bailanysty qazaq aumaqtyq sularynda qolaisyz ekologiialyq jaǧdai qalyptasuda, būl bolaşaqta ekologiialyq apattyŋ sebebı boluy mümkın.
Qazaqstannyŋ Qorşaǧan ortany qorǧau ministrlıgı 2003 jyly Kaspii jaǧalauynda mūnai öndırudı qataŋ şektei otyryp, Aral teŋızın qūtqaru jäne Batys Qazaqstannyŋ qorşaǧan ortasyn saqtau jönınde eleulı şaralar qabyldai bastady. Aral jäne Kaspii teŋızderın qūtqarudyŋ türlı jobalary ūsynylady, bıraq basqa elderdıŋ ükımetterı tarapynan aitarlyqtai qoldau joq. Jobalardyŋ bırı Düniejüzılık bank (65 million dollar) jäne Qazaqstan ükımetı qarjylandyratyn qūny 86 mln.dollar Syrdariia men Soltüstık Aral teŋızınıŋ aǧynyn basqaru jönındegı joba (NAS) boldy. Jobanyŋ maqsaty ekonomikany (auyl şaruaşylyǧy men balyq aulaudy) damytu jäne Syrdariia basseinınde ekologiialyq jaǧdaidy būrynǧy deŋgeige deiın qalpyna keltıru, sondai-aq Soltüstık Aral teŋızın qūtqaru bolyp tabylady. Qosymşa 2011 jyldan 2015 jylǧa deiın qoldanysta bolǧan ASBP 1, ASBP 2 jäne ASBP 3 baǧdarlamalary äzırlendı.
Janel Kasymova
