Qazaqtyń jaýyngerlik tarıhyna toly XVIII ǵasyrda (Sh.Ýálıhanov) Jánibek Berdáýletuly deıtin batyr ótken. Batyrlyq jyrlarda nemese el aýzynda bul adam «Er Jánibek» degen atymen tanymal. Ataqty Qanjyǵaly Bógenbaı dúnıeden ótkende Úmbetaı jyraý batyrdyń qazasyn han Abylaıǵa estirtken tolǵaýynda:
Arýaǵyńa bolysqan,
Ádil bılik qylysqan,
Qashpaǵan qandaı urystan
Kereıde batyr Jánibek,
Qaz daýysty Qazybek,
Qý daýysty Quttybaı,
Qarakereı Qabanbaı,
Qanjyǵaly Bógenbaı –
Abylaı, seniń tusyńda,
Sol beseýi bolypty-aı, – degen eken. Osy tolǵaýda aty atalǵan kereı taıpasynyń batyry Er Jánibek shamamen 1714 jyly týyp, 1792 jyly dúnıeden ótken, deıdi zertteýshiler. Marqumnyń súıegi qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Jarma aýdany, Ortabulaq aýyly mańynda jerlengen eken. Batyrdyń úrim-butaǵy búginderi Kúrshim-Zaısan óńirinde jáne Altaı betinde tirlik keshýde. Jánibek batyrdyń kózi tirisinde ózi qoldanǵan bázbir zattary kúni keshege deıin urpaqtarynyń qolynda saqtalyp kelgen. Atap aıtqanda, pyshaǵy, joryq saptaıaǵy, aǵash tósegi, aq týy, t.b.
Osylardyń ishinde batyr joryq kezinde únemi qanjyǵalap, alyp júrgen saptaıaǵy dál qazir Almaty qalasyndaǵy Memlekettik Ortalyq mýzeıdiń ekinshi qabatynda ornalasqan «Dástúrli qazaq mádenıeti» zalynyń turaqty kórmesinde tur. Eksponattardyń tizimi tirkelgen mýzeı jýrnalynda atalmysh jádiger jaıly «...XVIII ǵasyrda ómir súrgen Jánibek batyrdiki, 1946 jyly urpaqtarynan alynǵan 2000 somǵa baǵalandy...» dep jazylypty.
Saptaıaqty mýzeıge ákelip tapsyrǵan – akademık Álkeı Marǵulan. Álekeń alǵash 1927 jyldary Rýdenkonyń ekspedıııasynyń quramynda Zaısanǵa barǵan saparynda bul buıymdy kózimen kórgen.
Zaısan óńiriniń týmasy belgili etnograf-ǵalym Ahmet Toqtabaev aýdandyq «Izgilik úni» gazetiniń 1973 jylǵy 19-shy sanynda úlken ǵalym Álkeı Marǵulannyń aýzynan jazyp alǵan esteligin jarııalapty. Onda akademık atamyzdyń: «...Senderdiń elderińde boldym, Jánibektiń saptaıaǵynan dám de tattym. Aqsaqaldar naýryz, qurban aıt meıramdarynda batyrdyń saptaıaǵyna et týrap, Jánekemniń saptaıaǵynan dám tatyp keldik – dep úlken mártebe sanaıdy eken. Men mýzeıge tapsyryńdar dep edim, bermedi, aqyry 1946 jyly aldyrdym...», degen sózin keltiredi. Sonymen qatar bul jádiger jaıly zertteý júrgizgen foto-muraǵatshy Marat Eskendir-Ábdeshov óziniń 2008 jyly Almatyda jaryq kórgen «Qazaq portretteriniń tarıhy» atty eńbeginde: «Saptaıaqty mýzeı qoryna 1946 jyly Qazaq KSR ǴA Ádebıet jáne til ınstıtýtynyń qyzmetkeri Bádel Tursynbaev tapsyrǵan. Túgendeý kártishkesinde: «Berdáýlet, Jánibek, Daýylbaı, Jibeter, Sadaqbaı, Bylshyq» dep murasyn saqtap kelgen batyrdyń úrim-butaǵynyń esimderi jazylǵan. Jádiger 1946 jyly 75 jasar Bylshyqtyń qolynan alynǵan», deıdi. Sóıtip, 1946 jyly mýzeı qoryna alynǵan bul buıym 1970-shi jyldarǵa deıin ashyqqa shyǵarylmaǵan. Sebebi, sol jyldarda ulttyq kóne dúnıeler «eskiniń qaldyǵy» esebinde mansuqtalǵandyqtan saptaıaqty kórsetýge múmkindik bolmaǵan. Biraq 1970-shi jyldardyń ortasynda Ortalyq mýzeı ornalasqan 28-panfılovshylar parkiniń ishindegi Sobor ǵımaraty jańartýdan ótip, jańadan taqyryptyq-ekspozıııalyq jospar qurylatyn bolady. Jospardyń sońǵy nusqasyn Memlekettik Lıto qarap shyǵyp, maqul kórse ekspozıııaǵa qoıylatyn zattardyń tizimin bekitedi. Osy tizimge batyrdyń saptaıaǵy enip, oǵan «HVIII ǵasyrdyń orta kezindegi qazaqtardyń jońǵar basqynshylyǵyna qarsy azattyq qozǵalysynyń kúreskeri Berdáýletuly Jánibektiń jortýyl saptaıaǵy» degen túsinik beriledi. Bir qyzyǵy, saptaıaq kórmege qoıýǵa ruqsat etilgen dúnıeler qataryna kiredi. Sodan beri bul jádiger mýzeıdiń turaqty eksponatyna aınalǵan. Zertteýshi S.Bekeshovtiń 2002 jyly jazylǵan «Qazaqtyń dástúrli aǵash oıý óneri» dıssertaııalyq jumysynyń 43-betinde joǵarydaǵy saptaıaqqa ǵylymı sıpattama berilipti. Onda: «Saptaıaq tutas aǵashtan oıylǵan, saby qysqa, jolǵa alyp júrýge qolaıly, ydystyń birneshe jerin jez qańyltyrmen jamaǵan, uzyndyǵy 37 sm, bıiktigi 24 sm, sabynyń uzyndyǵy 12 sm, syıymdylyǵy 1,5 lıtr» delingen.
Beken QAIRATULY, «Egemen Qazaqstan»