COVID – 19. Bul ataý eki jyl buryn dúnıeni dúr silkindirgen vırýs. Zer salsaq, derttiń tarıhy uzaq, quryǵy uzyn, zardaby zor. Tájtajal jahandy jaılaǵan alǵashqy vırýs bolmaǵanymen, álem tarıhyndaǵy alpaýyt indettiń sanatyna endi. Kúnshyǵys elinen taraǵan koronovırýstyń saldary sanany silkip, talaı isti turalatty. Adamzatty aýrýmen alysyp, vırýspen kúresti. Tutastaı alǵanda, zııany sharpymaǵan qala, san soqtyrmaǵan sala qalmady. Alaıda adamnyń asqan aqyl-oıy indettiń órshýin tejep, taralý qarqynyn báseńdetýge baryn salyp baǵyp jatyr.
Bir emes, eki aınalyp soqqan koronovırýstyń surapyl kúshi, álem elderine tıgizgen qaıǵy – qasiretinen bólek, ásirese, jappaı ekonomıkany tejep tastady. Bloomberg aqparattyq portalynyń 2020 jyly sáýirde jarııalaǵan deregin arqaý etsek, tájvırýs álemdik ekonomıkaǵa 5 trıllıon dollar shyǵyn ákelgen. Osy tusta saýdanyń kórki qyzbaı, el ımporttyń ıgiligin kórýden qalyp, eksport sheńberi taryldy. Elden elge tasymaldanatyn taýarlar shekaradan asa almaı, qymbatshylyq qaharyna mindi. Vırýstyń taralýyn shekteýge arnalǵan karantındik talaptar, áleýmettik araqashyqtyq shaǵyn jáne orta bıznestiń isin ilgeriletpedi. Atalǵan nysandarda qyzmet etetin qarapaıym halyq tabysynan qaǵyldy.
Birikken Ulttar Uıymynyń Halyqaralyq Eńbek bólimi 2020 jyldyń alǵashqy 9 aıynda-aq jer sharyndaǵy jumys ýaqytynyń 11,7 paıyzy qysqartylǵanyn málimdedi. Kórsetkish 323 mıllıon turaqty jumystyń toqtatylǵanyn ańǵartady. Bul derek, sáıkesinshe, eńbek naryǵyn quraıtyn sýbektilerdiń kúnkóris deńgeıiniń qıyndaǵanyn aıǵaqtaıdy. Jumys ýaqytynyń qysqarýy jahandyq ekonomıkany 3,5 trıllıon dollar tabystan qaqty. Bılik memlekettiń basty baılyǵyna balanǵan adamzattyń áleýmettik ahýalyn álsiretpeı, áldendirý maqsatynda qazynadan qyrýar qarjy bólýge májbúr boldy. Bul álem elderine ortaq kartına edi. Osy oraıda qazaqstandyq úkimet te tabysy kúnkóris sheginen aspaıtyn azamattarǵa 42 500 teńge kóleminde áleýmettik tólem taǵaıyndaǵany jurtshylyq jadynda. Osyndaı oılamaǵan vırýstyń tosynnan kóldeneń tartýy bıýdjetke aıtarlyqtaı salmaq túsirdi. Koronovırýstyń kesiri týrızm, qonaqúı, restoran bıznesimen birge transport, logıstıka salalarynyń kenjeleýine ákeldi. Sondaı-aq, oflaın-servıs usynatyn fıtnes, kınoteatr, sulýlyq salony sııaqty ekonomıkalyq sektorlardyń jumysy júrmedi.
Degenmen barlyq kásipkerlik nysandar men salalyq bıznes barynan aıryldy deýge negiz joq. Koronovırýs álemge úıden shyqpaı saýda jasap, qajetin óteýge bolatyn ónegeni óristetti. Ortaǵa onlaın saýda qosylǵanda ekonomıkaǵa jańa lep esti. Taýarlar men azyq-túlik, tamaq tasymaldaıtyn kompanııalarmen MedTech qashyqtyqtan medıınalyq kómek kórsetý, medıınalyq dári-dármek, qural-jabdyq óndiretin salalardyń boıyna qaıta qan júrdi. Al qarjyny qaryshtatýdyń basty baǵytyna áleýmettik jelidegi onlaın saýda men qyzmet kórsetý servısi balandy. Collires ınvestıııalyq basqarý kompanııasynyń negizdeýinshe álemniń 73 memleketi kásipkerlik qaıta qanat jaıýy úshin naqty reformalar qabyldaǵan. Búginde jershary jumylyp tájtajaldyń tegeýrinin tejeýdi kózdep, ǵylym jetistigi vakınaııalaýǵa bet burdy. Demek, jaqyn bolashaqta ekonomıkanyń kólegeıli tusyn kún shalmaq!
Dana Jobalaeva
Turan ýnıversıteti 3-kýrs
