Respýblıkanyń jalpy ishki óniminde (JIÓ) 1990 jyldary jeńil ónerkásiptiń úlesi 15 %-dy qurady. Sonyń nátıjesinde Qazaqstannyń jeńil ónerkásibi KSRO-da JIÓniń 4%-yn bergen edi. Sońǵy 30 jylda jeńil ónerkásip alǵa basýdyń ornyna keri ketip, bul salanyń respýblıkanyń JIÓ-degi úlesi 1 %-ǵa da jetpeı qaldy.
Buryn 200 myńnan astam adam eńbek etken jeńil ónerkásipte qazir resmı statıstıka boıynsha 13 myń adam qaldy. Al onyń naqty jumys isteıtini 9,5 myń ǵana. Jalpy, elimiz táýelsizdik alǵannan beri jeńil ónerkásip álsirep kelse, sońǵy jyldary kıim-keshek óndirý salasynyń tamyryna qan júgire bastady. Bul sózimizge, Jetisý óńirinde kosy kásipti turmysyna arqaý etkender sep.
Almaty oblysy Uzynaǵash aýylynda etik tigetin «Qadam KZ» atty shaǵyn óndiris orny jumys isteıdi. Munda jyldyń barlyq mezgiline arnalǵan aıaqkıimder taza bylǵarydan qolmen tigiledi.
Erler men áıelderge arnalǵan aıaqkıimder sapaly ári san túrli. Buǵan deıin tek tapsyryspen jumys istep kelgen kásiporyn ıesi Ásel Ómirbekova jýyrda dúken ashyp, tamasha ónimderin kópshilikke usyndy. Sórege qoıylǵan boıaýy qanyq dúnıeler kelýshiler nazaryn birden aýdaryp, tipti áleýmettik jelide tez tarap ketti. Kózdiń jaýyn alar tartymdy buıymdar sheteldiń brend taýarlarynan kem túspeıtini birden ańǵarylady. Jeke kásipkerdiń bylǵary aıaqkıimderi aýdandyq, oblystyq, respýblıkalyq deńgeıdegi kórme-baıqaýlarda joǵary sapasymen, ulttyq naqyshta sheber oryndalýymen tanylyp úlgerdi. Ony úlken kórmelerde sheteldikter qyzyǵa satyp alyp jatady.
Ásel Bolatqyzynyń aıtýynsha, joǵary sapaly qaıys, bylǵary, qoıdyń júni sııaqty taza tabıǵı ónimderden ázirlengen aıaqkıimderine búginde suranys joǵary. Mundaı buıym aıaqqa jaıly, terletpeıdi, jaǵymsyz ıisi joq. Etiktiń óziniń san túri shyǵarylady. Kúndelikti kıetini de, qazaqtyń qoshqarmúıiz oıýy salynyp, túrli túspen úılesim tapqan sahnalyq túri de bar. Áleýmettik jeli arqyly kórip-bilip, unatyp, arnaıy tapsyrys berýshiler de kóp. Ózge oblystardan da habarlasyp, pikir-tilekterin bildirip jatady eken. Etikten ózge týflıler, jazdyq jeńil aıaqkıimderdiń kóptegen túri tigiledi. Sonymen qatar, munda shapan, kamzol, kóılek, keýdeshe sııaqty ulttyq kıimder de daıyndalady.
Kishigirim ehta ózimen birge taǵy tórt adam jumys isteıdi. Shıkizat retindegi teri otandyq jáne Qyrǵyzstan, Qytaı, Túrkııa, Reseıden alynady. Etikshi-ismerlerdiń qolynan shyqqan dúnıeler birden osyndaǵy saýda sórelerine qoıylady. Óıtkeni sheberlerdiń jumys orny da, dúken de bir ǵımaratta, «Darhan» saýda úıiniń ekinshi qabatynda ornalasqan.
On saýsaǵynan óner tamǵan jandar bylǵary men qaıystan beldik, sómke, ámııan, aǵashtan astaý, tostaǵan, ojaý, tabaq sııaqty neshe alýan qolóner buıymdaryn da jasaıdy. Olardyń qyzmetine júginýshiler arasynda jaı adamdar da, jekelegen ártister men óner ujymdary da jetkilikti. Tapsyrys boıynsha qazaq batyrynyń bastan aıaqqa deıingi barlyq kıimderin tigipti.
– Nege bizdiń qazaqtyń óziniń tól aıaqkıimi joq degen saýal únemi oıymda júretin. Aqyry armanyma jettim. Taza bylǵarydan, qazaqı naqyshta aıaq- kıimder shyǵaryp kelemiz. Oıýly etikterdiń ereksheligi osynda. Jaı aıaqkıimderdi kez kelgen saýda ornynan tabýǵa bolady, al, meniki oıý-órnekpen, ulttyq naqyshta árlengen. Osyndaı kıimderdi árbir qazaq kıse eken deımin. Ulttyq naqyshta kıinýdiń esh sókettigi joq. Qaıta ádemi, yńǵaıly emes pe? – deıdi ol.
Ulttyq naqyshta etik tigýdi kásipker 2015 jyly bastaǵan. Qazaqty álemge tanytýdyń jarqyn bir jolyn tańdap, tyńnan túren salýǵa batyl kirisken Ásel Bolatqyzy ónimderin aldymen óz elimizge keńinen taratsam deıdi. Ol úshin óndirisin keńeıtip, óńirlerden ehtar iske qosyp, barlyq oblys, aýdan ortalyqtarynan dúkender jelisin ashsam degen úlken jospary bar. Bıyl balalar aıaqkıimin tigýdi de qolǵa almaqshy.
Ismerlikti ıgerý ekiniń biriniń qolynan kele bermedi. Ádette zamandastarymyz qoldan tigý nemese úıde daıarlanǵan kıimnen góri, bazardan satyp alǵandy qup kóredi. Esesine, sheteldik fabrıkalardyń saýdasyn júrgizip júr. Al Alakól aýdanyna qarasty Jylandy aýylynda qyzmetin dóńgelentip otyrǵan «AUL ONERI» tigin ehy óńirimizdi bylaı qoıyp, óz ónimderin respýblıka kóleminde tanytýda. Kúndelikti turmysqa qajetti kıim-keshekterden bólek qazaq ónerin nasıhattaýda da úlken is atqaryp jatqan eh basshylyǵy Nur-Sultan qalasynda dúken ashyp, elordalyqtarǵa ónimderin usynýda.
Okrýgtiń 20 turǵynyn turaqty jumyspen qamtyp otyrǵan mekeme 2020 jyldyń alǵashqy aılarynda qyzmetin bastaǵan. Aldymen aýyl arasy, aýdan aýmaǵynan kishigirim tapsyrystar qabyldap, ár sala jumysshylaryna arnaıy qyzmettik kıimder tigýmen aınalysty. Álem halqyn dúrliktirgen pandemııa bastalǵannan keıin jumys qolyn birden kóprettik betperde tigýge jumyldyrdy. Sol aralyqta 20 myń danadan astam betperde óńir jurtynyń qolyna tıgen bolatyn. Al karantındik sharalar qolǵa alyna bastaǵan kezeńde betperde tapshylyǵy beleń alǵanyn eskersek, bul tájvırýsynan saqtanýǵa qosqan eleýli úles dep bilemiz. Tek qana qarjy tabýdyń qamyn oılamaǵan eh basshylyǵy jaqyn aýyl turǵyndaryna óz ónimderin tegin úlestirip, jaqsylyq jasaýda.
eh jumysshylary – buǵan deıin osy iske mashyqtanyp, úı jaǵdaıynda az-kem ýaqyttaryn tiginshilikke arnaǵandar. Tirligi tııanaqty ismerlerdiń uqyptylyǵy otyrar oryndarynyń tazalyǵy men jınaqylyǵynan-aq kórinip tur. Daıyn ónimder arasynda betperdelerden bólek zamanaýı úlgidegi tósek jabdyqtary, qyz jasaýyna qajetti buıymdar bar.
«AUL ONERI» brendi óz ónimderiniń sapasy men eksklıýzıvtigine basa nazar aýdarýda. Tek tabıǵı materıaldarmen ǵana jumys isteıdi. Maqta men jibekten jasalǵan velıýr, atlas, qoı jáne túıe júni qoldanylady. Bir aıtarlyǵy, ehtyń óz túıe jáne qoı sharýashylyǵy bar. Júndi shetten jetkizbeı, ózderi óndirip otyr.
– Bizde sońǵy úlgidegi tigin mashınalary, lazerli qurylǵylar jáne Japonııa memleketinen arnaıy satyp alynǵan túrli is quraldary bar. Karantındik talaptardy eskere otyryp, barlyq erejelerdi saqtap, qyzmetimizdi jalǵastyrýdamyz. Jylandy jáne Tóńkeris aýyldarynyń qolynan is keletin turǵyndaryn jumyspen qamtyp, 20 otbasynyń nápaqa tabýyna septigimiz tıip otyr. Qyzmetkerlerdiń ortasha jalaqysy 80 myń teńgeni quraıdy. Artyq mindet, qosymsha jumys eshkimge júktelmeıdi. belgilengen ýaqyt boıynsha tabysty eńbek etemiz. Qazirgi tańda ulttyq ónerdi ulyqtaý maqsatynda sapasy joǵary kórpe-jastyqtar, quraq tigip, qazaqylyq bolmysymyzdy nasıhattaýdy qolǵa aldyq. Kez kelgen iste turaqtylyq pen jumysqa degen súıispenshilik asa mańyzdy. Al súıikti isi arqyly tabys taba alsa, ol – jumystyń tóresi, – deıdi eh basshysy Názııa-Janyl Quspanova.
Bir aıta keterligi, eh basshylyǵynyń iskerliginiń arqasynda Nur-Sultan qalasyndaǵy «Kerýen» saýda úıinde «AUL ONERI HOME» atty dúken ashyldy. Onda ehta tigilgen kórpe-jastyq, syrmaq, aljapqysh, sómke jáne túrli jamylǵylar satylymda. Bári ulttyq úlgide bezendirilip, órnektelgen. Budan bólek, aýyl sheberleriniń shaǵan, emen, qaraǵash, qaıyń sekildi aǵashtardan jasalǵan qolónerleri, ydystary qoıylǵan. Úıge arnalǵan ınterer zattary, tipti, aýyldyń qymyz-qymyrany da osy jerden tabylady. Sonymen qatar, «Lepsi ónimi» bal ehymen birlese otyryp tabıǵı qospalardan ázirlengen balaýyz shamdar, san alýan hosh ıisti sabyndar, erin jáne qol balzamdary, sýsabyndar bar.
2020 jyldyń qorytyndysy boıynsha atalǵan eh Alakól aýdany ákiminiń «Jyl úzdigi» syılyǵynyń jeńimpazy boldy.
Jýyrda Taldyqorǵan qalasynan da bul kásipti dóńgeletýdi maqsut kórgen shaǵyn jeńil ónerkásip ashyldy. Bul tigin ehy Almaty oblysy ákimdiginiń qoldaýymen kópbalaly jáne az qamtylǵan analardy jumyspen qamtý maqsatynda ashyldy.
Birinshi kezeńde turaqty jumyspen 20-dan astam áıel qamtylyp, budan ári jumys oryndary 30-ǵa jetkizilmek. Jańa kásiporyndy ashý oblys ákimi Amandyq Batalovtyń bıylǵy jyldyń aqpan aıynda «Asyl Analar» qoǵamdyq qorynyń ókilderimen kezdesýinde aıtylǵan usynystyń negizinde qolǵa alynyp, kezdesýdiń nátıjeli bolǵanyn kórsetip otyr. Sol kezdesýde oblys ákimi kóp balaly analarǵa tigin ehyn ashýǵa, oǵan kerekti oryn taýyp berýge, tigin mashınalaryn jáne basqa da qajetti qural-jabdyqtardy satyp alýǵa kómektesetinin aıtqan bolatyn. Soǵan oraı tigin ehy jumysyn bastap, birinshi tapsyrysyn oryndaýǵa kiristi.
Ákimniń tapyrmasyn oryndaý maqsatynda «Jetisý» ÁKK» ÓDI» AQ tarapynan eh ashýǵa qolaıly oryn tańdalyp, ǵımaratqa kúrdeli jóndeý júrgizildi. Sol sııaqty «Jack» álemdik brendiniń zamanaýı 12 tigin mashınasy satyp alynyp, 0,01 paıyz qarjylyq lızıngige berildi. Tigin kásipornynyń tolyqqandy jumys isteýine barlyq jaǵdaı jasalǵan.
Tigin ehy atale túrinde jumis isteıdi, onda erler men áıelder kıimderin, arnaıy kıimderdi, qorǵanys betperdeleri tigiledi, kúrdeli restavraııalar jasalady. Birinshi tapsyrys «Taldyqorǵan kórkeıtý» JShS qyzmetkerlerine arnap jıletter tigýge berildi.
Mamandardy oqytý men olardyń biliktiligin arttyrý máselesi de sheshilgen. Qazir ehtyń bolashaq 12 tiginshisi «Eńbek» memlekettik baǵdarlamasy boıynsha tigin isiniń qysqa kýrsynda oqyp jatyr. Búgingi kúni qajetti biliktiligi bar 5 tiginshi shaǵyn fabrıkada óz jumysyn bastady.
- Ózimiz sııaqty az qamtylǵan jáne kópbalaly analardy jumyspen qamtý úshin tigin ehyn ashý týraly oı kelgende, biz kómekke oblys ákimi Amandyq Batalovqa júgindik. Kezdesýdiń nátıjesinde bizge barlyq tıisti kómek kórsetildi. Búgin armanymyz aqıqatqa aınalyp, tigin ehy iske qosyldy. Biz birinshi kezekte kóp balaly analardy turaqty jumys oryndarymen qamtımyz, ekinshiden, kómekke muqtaj azamattarǵa kómek kórsetemiz. Bizge qoldaý kórsetip, senim artqandary úshin shyn júrekten rızamyz. Isimizdi dóńgelentip, ózgelerge úlgi bolamyz dep oılaımyn, - dedi «Asyl Analar» qorynyń quryltaıshylarynyń biri Talshyn Týktynova.
ehtyń qurylý tarıhy men ózderiniń josparlary jaıly atalmysh qoǵamdyq uıym qurylaıshylarynyń biri Aıgúl Jolamanova da aıtyp berdi:
- Men 12 jyl úı sharýasymen aınalysyp, múgedek balamdy qarap úıde otyrdym. Birde ózim sekildi áıeldermen birge Taldyqorǵan qalasy ákimiginiń yqpal etýimen biz qoǵamdyq uıym quramyz dep sheshtik. Meenattar men kásipkerlerdiń kómegimen kóp balaly jáne az qamtylǵan otbasylaryna kómek kórsetýmen aınalysa bastadyq. Oblys basshylyǵynyń kómegimen búgin, mine, osy tigin ehyn ashyp otyrmyz. Tiginmen aınalysý qolymyzdan keledi. Al kelesi jyldary osy tigin ehynyń bazasynda oqý ortalyǵyn ashsaq deımiz. Ol úshin bizde arnaıy jabdyqtalǵan ǵımarat bar. Sóıtip, biz kópbalaly analardy ózimiz oqytyp, ózimiz jumyspen qamtımyz, tipti jumyspen qamtý ortalyqtary arqyly da jumysqa alýǵa bolady. Qysqasha aıtqanda aldaǵy ýaqytta ehty keńeıtsek deımiz. «Jetisý» ÁKK basshylyǵy qajetti kómekti kórsetetinderin aıtyp sendirdi, sol qatarda jumys jaǵynan da, tapsyrys jaǵynan da qoldaý bildiretinin aıtty, - dedi A.Jolamanova.
Jas maman Aıgerim Asanova osy ehtan jumys taýyp, qýanyshqa kenelgenderdiń biri.
- Eń aldymen «Asyl Analar» qoǵamdyq qoryn kópbalaly analar úshin tigin ehyn ashýymen quttyqtaımyn. Alǵashqy eńbek jolymdy osy ehtan bastaý baqyty buıyrǵanyna qýanyshtymyn. Men buǵan deıin jumys istegen joqpyn, balalarymdy baǵyp-qaǵyp, tárbıeleýmen aınalystym. 4 ulym bar. Úlkenim 12 jasta. Kishkentaıym 2 jasqa toldy. Jalǵyzbasty anamyn. Tigin ónerin mektepti bitire sala meńgerip aldym. Endi sol bilimimdi is júzinde paıdaǵa asyramyn, - dedi kóp balaly ana A.Asanova.
Almaty oblysy Raıymbek aýdanynyń ortalyǵy Narynqol aýylynda «Aqıqat» atty aıaqkıim shyǵaratyn eh jumys isteıdi. Onyń ıesi – Oryngúl Baratjan atty eńbekqor jan. 1999 jyly Qytaı jerinen atamekenimizdi ańsap kelgen etikshi alǵashynda aýdan aýmaǵyndaǵy Tegistik aýylynda turdy.
– Ol jerde jaǵdaıymyz qıyndaý bolyp ketti. Sosyn Narynqol aýylyna kóship keldik. Aýdandyq jumyspen qamtý ortalyǵyna tirkeldim. Kásipkerlik kýrsynda oqydym. Sodan keıin arnaıy jobam boıynsha oblys ákiminiń grantyn utyp aldym, – deıdi Oryngúl ómir jolynan syr tarqatyp.
Bir mıllıon teńge grant utyp alǵan soń kásipker qosymsha qarajat qosyp, Koreıadan bir tigin mashınasyn satyp aldy. Sodan keıin aıaqkıim tigýdi úırene bastaǵan. Alǵash aıaqqa yńǵaıly mási tikken. Qarymy men qabiletiniń, izdenisti eńbeginiń arqasynda aıaqkıim tigetin jaǵdaıǵa jetipti. Qazir Oryngúl Baratjan balalardyń, eresekterdiń aıaqkıimderin tige beredi. Áıelder men erlerge eki bólek aıaqkıim daıyndaıdy.
Kásipker áıel Narynqol aýylynyń ortalyǵynan bir úı satyp alǵan. Sonyń aldyndaǵy jazdyq mekenjaıdy aıaqkıim shyǵaratyn ehqa aınaldyrǵan. Alǵashynda juqa materıaldan úlgisin jasap alyp, sodan keıin bylǵaryǵa kóshken. Osynaý ıgilikti isti úırengen beldi kómekshileri bar. Atap aıtqanda, aǵasy Serikjan Baratjanuly, jubaıy Saıat Baıbalaev aıaqkıim jasaýǵa qajetti jumystyń bárin meńgerip alǵan. Eń bastysy, atalǵan eh kúni-túni eki aýysymmen jumys isteıdi.
– Aıaqkıimge qajetti materıaldardy, taban men bylǵary, jipti Reseıden, Túrkııadan alamyz. Germanııanyń jelimi óte myqty. Meniń basty armanym – aıaqkıimniń tabanyn jasaıtyn apparatqa qol jetkizý. eh jumysyn ulǵaıtý. 10 tigin mashınam bolsa, 30 adamdy jumyspen qamtyr edim. Sol kezde kúnine 100 aıaqkıim shyǵaratyn múmkindigimiz bolady, – deıdi sheber.
Oryngúl Baratjan – aýyldaǵy ónegeli otbasy sanalatyn shańyraqtyń otanasy. Shańyraǵynda Aqıqat, Inabat, Abaı, Aqerke atty uldary men qyzdary ósip keledi. Keıipkerimizdiń aıaqkıim daıyndap, shyǵarýmen aınalysqanyna 7 jyl bolypty. Jazdyq, qystyq aıaqkıimder de shyǵarady. Tabany ultannan jasalǵan, bylǵarydan ázirlengen aıaqkıimderdiń bir jyldyq sapalyq ótinimi bar. Alty jylǵa deıin kıis beredi. Sol úshin de Oryngúldiń aıaqkıim tigip, shyǵaratyn ehyna suranys kóp. Jylyna myń aıaqkıim shyǵarylady. Bul aıaqkıimge degen suranystyń baryn bildiredi.
– Jeńildetilgen nesıemen 30-40 mıllıon teńgege qol jetkizsem, aıaqkıim tigetin eh jumysyn damytar edim, – deıdi Oryngúl aldaǵy maqsaty týraly áńgimelep. Qalaı desek te shalǵaı aýdandaǵy sapaly aıaqkıim shyǵaratyn eh jumysyna qoldaý men qamqorlyq kerek-aq. Óıtkeni, jasaǵan aıaqkıimderi birden kóz tartatyn, kóp jyl kıis beretin eh kópshilikke qyzmet jasap keledi.
Jalpy sońǵy jyldary jeńil ónerkásip salasynda ilgerileý baıqalady. Tyńnan túren salyp, kásip ashýǵa nıettiler osy salaǵa qyzyǵýshylyq tanytýda. Qalaı degenmen, otandyq ónimdi tutynǵanǵa ne jetsin?!
