Respublikanyŋ jalpy ışkı önımınde (JIÖ) 1990 jyldary jeŋıl önerkäsıptıŋ ülesı 15 %-dy qūrady. Sonyŋ nätijesınde Qazaqstannyŋ jeŋıl önerkäsıbı KSRO-da JIÖnıŋ 4%-yn bergen edı. Soŋǧy 30 jylda jeŋıl önerkäsıp alǧa basudyŋ ornyna kerı ketıp, būl salanyŋ respublikanyŋ JIÖ-degı ülesı 1 %-ǧa da jetpei qaldy.
Būryn 200 myŋnan astam adam eŋbek etken jeŋıl önerkäsıpte qazır resmi statistika boiynşa 13 myŋ adam qaldy. Al onyŋ naqty jūmys ısteitını 9,5 myŋ ǧana. Jalpy, elımız täuelsızdık alǧannan berı jeŋıl önerkäsıp älsırep kelse, soŋǧy jyldary kiım-keşek öndıru salasynyŋ tamyryna qan jügıre bastady. Būl sözımızge, Jetısu öŋırınde kosy käsıptı tūrmysyna arqau etkender sep.
Almaty oblysy Ūzynaǧaş auylynda etık tıgetın «Qadam KZ» atty şaǧyn öndırıs orny jūmys ısteidı. Mūnda jyldyŋ barlyq mezgılıne arnalǧan aiaqkiımder taza bylǧarydan qolmen tıgıledı.
Erler men äielderge arnalǧan aiaqkiımder sapaly ärı san türlı. Būǧan deiın tek tapsyryspen jūmys ıstep kelgen käsıporyn iesı Äsel Ömırbekova juyrda düken aşyp, tamaşa önımderın köpşılıkke ūsyndy. Sörege qoiylǧan boiauy qanyq dünieler keluşıler nazaryn bırden audaryp, tıptı äleumettık jelıde tez tarap kettı. Közdıŋ jauyn alar tartymdy būiymdar şeteldıŋ brend tauarlarynan kem tüspeitını bırden aŋǧarylady. Jeke käsıpkerdıŋ bylǧary aiaqkiımderı audandyq, oblystyq, respublikalyq deŋgeidegı körme-baiqaularda joǧary sapasymen, ūlttyq naqyşta şeber oryndaluymen tanylyp ülgerdı. Ony ülken körmelerde şeteldıkter qyzyǧa satyp alyp jatady.
Äsel Bolatqyzynyŋ aituynşa, joǧary sapaly qaiys, bylǧary, qoidyŋ jünı siiaqty taza tabiǧi önımderden äzırlengen aiaqkiımderıne bügınde sūranys joǧary. Mūndai būiym aiaqqa jaily, terletpeidı, jaǧymsyz iısı joq. Etıktıŋ özınıŋ san türı şyǧarylady. Kündelıktı kietını de, qazaqtyŋ qoşqarmüiız oiuy salynyp, türlı tüspen üilesım tapqan sahnalyq türı de bar. Äleumettık jelı arqyly körıp-bılıp, ūnatyp, arnaiy tapsyrys beruşıler de köp. Özge oblystardan da habarlasyp, pıkır-tılekterın bıldırıp jatady eken. Etıkten özge tufliler, jazdyq jeŋıl aiaqkiımderdıŋ köptegen türı tıgıledı. Sonymen qatar, mūnda şapan, kamzol, köilek, keudeşe siiaqty ūlttyq kiımder de daiyndalady.
Kışıgırım sehta özımen bırge taǧy tört adam jūmys ısteidı. Şikızat retındegı terı otandyq jäne Qyrǧyzstan, Qytai, Türkiia, Reseiden alynady. Etıkşı-ısmerlerdıŋ qolynan şyqqan dünieler bırden osyndaǧy sauda sörelerıne qoiylady. Öitkenı şeberlerdıŋ jūmys orny da, düken de bır ǧimaratta, «Darhan» sauda üiınıŋ ekınşı qabatynda ornalasqan.
On sausaǧynan öner tamǧan jandar bylǧary men qaiystan beldık, sömke, ämiian, aǧaştan astau, tostaǧan, ojau, tabaq siiaqty neşe aluan qolöner būiymdaryn da jasaidy. Olardyŋ qyzmetıne jügınuşıler arasynda jai adamdar da, jekelegen ärtıster men öner ūjymdary da jetkılıktı. Tapsyrys boiynşa qazaq batyrynyŋ bastan aiaqqa deiıngı barlyq kiımderın tıgıptı.
– Nege bızdıŋ qazaqtyŋ özınıŋ töl aiaqkiımı joq degen saual ünemı oiymda jüretın. Aqyry armanyma jettım. Taza bylǧarydan, qazaqi naqyşta aiaq- kiımder şyǧaryp kelemız. Oiuly etıkterdıŋ erekşelıgı osynda. Jai aiaqkiımderdı kez kelgen sauda ornynan tabuǧa bolady, al, menıkı oiu-örnekpen, ūlttyq naqyşta ärlengen. Osyndai kiımderdı ärbır qazaq kise eken deimın. Ūlttyq naqyşta kiınudıŋ eş sökettıgı joq. Qaita ädemı, yŋǧaily emes pe? – deidı ol.Ūlttyq naqyşta etık tıgudı käsıpker 2015 jyly bastaǧan. Qazaqty älemge tanytudyŋ jarqyn bır jolyn taŋdap, tyŋnan türen saluǧa batyl kırısken Äsel Bolatqyzy önımderın aldymen öz elımızge keŋınen taratsam deidı. Ol üşın öndırısın keŋeitıp, öŋırlerden sehtar ıske qosyp, barlyq oblys, audan ortalyqtarynan dükender jelısın aşsam degen ülken jospary bar. Biyl balalar aiaqkiımın tıgudı de qolǧa almaqşy. Ismerlıktı igeru ekınıŋ bırınıŋ qolynan kele bermesdı. Ädette zamandastarymyz qoldan tıgu nemese üide daiarlanǧan kiımnen görı, bazardan satyp alǧandy qūp köredı. Esesıne, şeteldık fabrikalardyŋ saudasyn jürgızıp jür. Al Alaköl audanyna qarasty Jylandy auylynda qyzmetın döŋgelentıp otyrǧan «AUL ONERI» tıgın sehy öŋırımızdı bylai qoiyp, öz önımderın respublika kölemınde tanytuda. Kündelıktı tūrmysqa qajettı kiım-keşekterden bölek qazaq önerın nasihattauda da ülken ıs atqaryp jatqan seh basşylyǧy Nūr-Sūltan qalasynda düken aşyp, elordalyqtarǧa önımderın ūsynuda. Okrugtıŋ 20 tūrǧynyn tūraqty jūmyspen qamtyp otyrǧan mekeme 2020 jyldyŋ alǧaşqy ailarynda qyzmetın bastaǧan. Aldymen auyl arasy, audan aumaǧynan kışıgırım tapsyrystar qabyldap, är sala jūmysşylaryna arnaiy qyzmettık kiımder tıgumen ainalysty. Älem halqyn dürlıktırgen pandemiia bastalǧannan keiın jūmys qolyn bırden köprettık betperde tıguge jūmyldyrdy. Sol aralyqta 20 myŋ danadan astam betperde öŋır jūrtynyŋ qolyna tigen bolatyn. Al karantindık şaralar qolǧa alyna bastaǧan kezeŋde betperde tapşylyǧy beleŋ alǧanyn eskersek, būl täjvirusynan saqtanuǧa qosqan eleulı üles dep bılemız. Tek qana qarjy tabudyŋ qamyn oilamaǧan seh basşylyǧy jaqyn auyl tūrǧyndaryna öz önımderın tegın ülestırıp, jaqsylyq jasauda. Seh jūmysşylary – būǧan deiın osy ıske maşyqtanyp, üi jaǧdaiynda az-kem uaqyttaryn tıgınşılıkke arnaǧandar. Tırlıgı tiianaqty ısmerlerdıŋ ūqyptylyǧy otyrar oryndarynyŋ tazalyǧy men jinaqylyǧynan-aq körınıp tūr. Daiyn önımder arasynda betperdelerden bölek zamanaui ülgıdegı tösek jabdyqtary, qyz jasauyna qajettı būiymdar bar. «AUL ONERI» brendı öz önımderınıŋ sapasy men ekskliuzivtıgıne basa nazar audaruda. Tek tabiǧi materialdarmen ǧana jūmys ısteidı. Maqta men jıbekten jasalǧan veliur, atlas, qoi jäne tüie jünı qoldanylady. Bır aitarlyǧy, sehtyŋ öz tüie jäne qoi şaruaşylyǧy bar. Jündı şetten jetkızbei, özderı öndırıp otyr.
– Bızde soŋǧy ülgıdegı tıgın maşinalary, lazerlı qūrylǧylar jäne Japoniia memleketınen arnaiy satyp alynǧan türlı ıs qūraldary bar. Karantindık talaptardy eskere otyryp, barlyq erejelerdı saqtap, qyzmetımızdı jalǧastyrudamyz. Jylandy jäne Töŋkerıs auyldarynyŋ qolynan ıs keletın tūrǧyndaryn jūmyspen qamtyp, 20 otbasynyŋ näpaqa tabuyna septıgımız tiıp otyr. Qyzmetkerlerdıŋ ortaşa jalaqysy 80 myŋ teŋgenı qūraidy. Artyq mındet, qosymşa jūmys eşkımge jüktelmeidı. belgılengen uaqyt boiynşa tabysty eŋbek etemız. Qazırgı taŋda ūlttyq önerdı ūlyqtau maqsatynda sapasy joǧary körpe-jastyqtar, qūraq tıgıp, qazaqylyq bolmysymyzdy nasihattaudy qolǧa aldyq. Kez kelgen ıste tūraqtylyq pen jūmysqa degen süiıspenşılık asa maŋyzdy. Al süiıktı ısı arqyly tabys taba alsa, ol – jūmystyŋ töresı, – deidı seh basşysy Näziia-Janyl Qūspanova.Bır aita keterlıgı, seh basşylyǧynyŋ ıskerlıgınıŋ arqasynda Nūr-Sūltan qalasyndaǧy «Keruen» sauda üiınde «AUL ONERI HOME» atty düken aşyldy. Onda sehta tıgılgen körpe-jastyq, syrmaq, aljapqyş, sömke jäne türlı jamylǧylar satylymda. Bärı ūlttyq ülgıde bezendırılıp, örnektelgen. Būdan bölek, auyl şeberlerınıŋ şaǧan, emen, qaraǧaş, qaiyŋ sekıldı aǧaştardan jasalǧan qolönerlerı, ydystary qoiylǧan. Üige arnalǧan interer zattary, tıptı, auyldyŋ qymyz-qymyrany da osy jerden tabylady. Sonymen qatar, «Lepsı önımı» bal sehymen bırlese otyryp tabiǧi qospalardan äzırlengen balauyz şamdar, san aluan hoş iıstı sabyndar, erın jäne qol balzamdary, susabyndar bar. 2020 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa atalǧan seh Alaköl audany äkımınıŋ «Jyl üzdıgı» syilyǧynyŋ jeŋımpazy boldy. Juyrda Taldyqorǧan qalasynan da būl käsıptı döŋgeletudı maqsūt körgen şaǧyn jeŋıl önerkäsıp aşyldy. Būl tıgın sehy Almaty oblysy äkımdıgınıŋ qoldauymen köpbalaly jäne az qamtylǧan analardy jūmyspen qamtu maqsatynda aşyldy. Bırınşı kezeŋde tūraqty jūmyspen 20-dan astam äiel qamtylyp, būdan ärı jūmys oryndary 30-ǧa jetkızılmek. Jaŋa käsıporyndy aşu oblys äkımı Amandyq Batalovtyŋ biylǧy jyldyŋ aqpan aiynda «Asyl Analar» qoǧamdyq qorynyŋ ökılderımen kezdesuınde aitylǧan ūsynystyŋ negızınde qolǧa alynyp, kezdesudıŋ nätijelı bolǧanyn körsetıp otyr. Sol kezdesude oblys äkımı köp balaly analarǧa tıgın sehyn aşuǧa, oǧan kerektı oryn tauyp beruge, tıgın maşinalaryn jäne basqa da qajettı qūral-jabdyqtardy satyp aluǧa kömektesetının aitqan bolatyn. Soǧan orai tıgın sehy jūmysyn bastap, bırınşı tapsyrysyn oryndauǧa kırıstı. Äkımnıŋ tapyrmasyn oryndau maqsatynda «Jetısu» ÄKK» ÖDİ» AQ tarapynan seh aşuǧa qolaily oryn taŋdalyp, ǧimaratqa kürdelı jöndeu jürgızıldı. Sol siiaqty «Jack» älemdık brendınıŋ zamanaui 12 tıgın maşinasy satyp alynyp, 0,01 paiyz qarjylyq lizingıge berıldı. Tıgın käsıpornynyŋ tolyqqandy jūmys ısteuıne barlyq jaǧdai jasalǧan. Tıgın sehy atale türınde jūmıs ısteidı, onda erler men äielder kiımderın, arnaiy kiımderdı, qorǧanys betperdelerı tıgıledı, kürdelı restavrasiialar jasalady. Bırınşı tapsyrys «Taldyqorǧan körkeitu» JŞS qyzmetkerlerıne arnap jiletter tıguge berıldı. Mamandardy oqytu men olardyŋ bılıktılıgın arttyru mäselesı de şeşılgen. Qazır sehtyŋ bolaşaq 12 tıgınşısı «Eŋbek» memlekettık baǧdarlamasy boiynşa tıgın ısınıŋ qysqa kursynda oqyp jatyr. Bügıngı künı qajettı bılıktılıgı bar 5 tıgınşı şaǧyn fabrikada öz jūmysyn bastady.
- Özımız siiaqty az qamtylǧan jäne köpbalaly analardy jūmyspen qamtu üşın tıgın sehyn aşu turaly oi kelgende, bız kömekke oblys äkımı Amandyq Batalovqa jügındık. Kezdesudıŋ nätijesınde bızge barlyq tiıstı kömek körsetıldı. Bügın armanymyz aqiqatqa ainalyp, tıgın sehy ıske qosyldy. Bız bırınşı kezekte köp balaly analardy tūraqty jūmys oryndarymen qamtimyz, ekınşıden, kömekke mūqtaj azamattarǧa kömek körsetemız. Bızge qoldau körsetıp, senım artqandary üşın şyn jürekten rizamyz. Isımızdı döŋgelentıp, özgelerge ülgı bolamyz dep oilaimyn, - dedı «Asyl Analar» qorynyŋ qūryltaişylarynyŋ bırı Talşyn Tuktynova.Sehtyŋ qūrylu tarihy men özderınıŋ josparlary jaily atalmyş qoǧamdyq ūiym qūrylaişylarynyŋ bırı Aigül Jolamanova da aityp berdı:
- Men 12 jyl üi şaruasymen ainalysyp, mügedek balamdy qarap üide otyrdym. Bırde özım sekıldı äieldermen bırge Taldyqorǧan qalasy äkımıgınıŋ yqpal etuımen bız qoǧamdyq ūiym qūramyz dep şeştık. Mesenattar men käsıpkerlerdıŋ kömegımen köp balaly jäne az qamtylǧan otbasylaryna kömek körsetumen ainalysa bastadyq. Oblys basşylyǧynyŋ kömegımen bügın, mıne, osy tıgın sehyn aşyp otyrmyz. Tıgınmen ainalysu qolymyzdan keledı. Al kelesı jyldary osy tıgın sehynyŋ bazasynda oqu ortalyǧyn aşsaq deimız. Ol üşın bızde arnaiy jabdyqtalǧan ǧimarat bar. Söitıp, bız köpbalaly analardy özımız oqytyp, özımız jūmyspen qamtimyz, tıptı jūmyspen qamtu ortalyqtary arqyly da jūmysqa aluǧa bolady. Qysqaşa aitqanda aldaǧy uaqytta sehty keŋeitsek deimız. «Jetısu» ÄKK basşylyǧy qajettı kömektı körsetetınderın aityp sendırdı, sol qatarda jūmys jaǧynan da, tapsyrys jaǧynan da qoldau bıldıretının aitty, - dedı A.Jolamanova.Jas maman Aigerım Asanova osy sehtan jūmys tauyp, quanyşqa kenelgenderdıŋ bırı.
- Eŋ aldymen «Asyl Analar» qoǧamdyq qoryn köpbalaly analar üşın tıgın sehyn aşuymen qūttyqtaimyn. Alǧaşqy eŋbek jolymdy osy sehtan bastau baqyty būiyrǧanyna quanyştymyn. Men būǧan deiın jūmys ıstegen joqpyn, balalarymdy baǧyp-qaǧyp, tärbieleumen ainalystym. 4 ūlym bar. Ülkenım 12 jasta. Kışkentaiym 2 jasqa toldy. Jalǧyzbasty anamyn. Tıgın önerın mekteptı bıtıre sala meŋgerıp aldym. Endı sol bılımımdı ıs jüzınde paidaǧa asyramyn, - dedı köp balaly ana A.Asanova.Almaty oblysy Raiymbek audanynyŋ ortalyǧy Narynqol auylynda «Aqiqat» atty aiaqkiım şyǧaratyn seh jūmys ısteidı. Onyŋ iesı – Oryngül Baratjan atty eŋbekqor jan. 1999 jyly Qytai jerınen atamekenımızdı aŋsap kelgen etıkşı alǧaşynda audan aumaǧyndaǧy Tegıstık auylynda tūrdy.
– Ol jerde jaǧdaiymyz qiyndau bolyp kettı. Sosyn Narynqol auylyna köşıp keldık. Audandyq jūmyspen qamtu ortalyǧyna tırkeldım. Käsıpkerlık kursynda oqydym. Sodan keiın arnaiy jobam boiynşa oblys äkımınıŋ grantyn ūtyp aldym, – deidı Oryngül ömır jolynan syr tarqatyp.Bır million teŋge grant ūtyp alǧan soŋ käsıpker qosymşa qarajat qosyp, Koreiadan bır tıgın maşinasyn satyp aldy. Sodan keiın aiaqkiım tıgudı üirene bastaǧan. Alǧaş aiaqqa yŋǧaily mäsı tıkken. Qarymy men qabıletınıŋ, ızdenıstı eŋbegınıŋ arqasynda aiaqkiım tıgetın jaǧdaiǧa jetıptı. Qazır Oryngül Baratjan balalardyŋ, eresekterdıŋ aiaqkiımderın tıge beredı. Äielder men erlerge ekı bölek aiaqkiım daiyndaidy. Käsıpker äiel Narynqol auylynyŋ ortalyǧynan bır üi satyp alǧan. Sonyŋ aldyndaǧy jazdyq mekenjaidy aiaqkiım şyǧaratyn sehqa ainaldyrǧan. Alǧaşynda jūqa materialdan ülgısın jasap alyp, sodan keiın bylǧaryǧa köşken. Osynau igılıktı ıstı üirengen beldı kömekşılerı bar. Atap aitqanda, aǧasy Serıkjan Baratjanūly, jūbaiy Saiat Baibalaev aiaqkiım jasauǧa qajettı jūmystyŋ bärın meŋgerıp alǧan. Eŋ bastysy, atalǧan seh künı-tünı ekı auysymmen jūmys ısteidı.
– Aiaqkiımge qajettı materialdardy, taban men bylǧary, jıptı Reseiden, Türkiiadan alamyz. Germaniianyŋ jelımı öte myqty. Menıŋ basty armanym – aiaqkiımnıŋ tabanyn jasaityn apparatqa qol jetkızu. Seh jūmysyn ūlǧaitu. 10 tıgın maşinam bolsa, 30 adamdy jūmyspen qamtyr edım. Sol kezde künıne 100 aiaqkiım şyǧaratyn mümkındıgımız bolady, – deidı şeber.Oryngül Baratjan – auyldaǧy önegelı otbasy sanalatyn şaŋyraqtyŋ otanasy. Şaŋyraǧynda Aqiqat, İnabat, Abai, Aqerke atty ūldary men qyzdary ösıp keledı. Keiıpkerımızdıŋ aiaqkiım daiyndap, şyǧarumen ainalysqanyna 7 jyl bolypty. Jazdyq, qystyq aiaqkiımder de şyǧarady. Tabany ūltannan jasalǧan, bylǧarydan äzırlengen aiaqkiımderdıŋ bır jyldyq sapalyq ötınımı bar. Alty jylǧa deiın kiıs beredı. Sol üşın de Oryngüldıŋ aiaqkiım tıgıp, şyǧaratyn sehyna sūranys köp. Jylyna myŋ aiaqkiım şyǧarylady. Būl aiaqkiımge degen sūranystyŋ baryn bıldıredı.
– Jeŋıldetılgen nesiemen 30-40 million teŋgege qol jetkızsem, aiaqkiım tıgetın seh jūmysyn damytar edım, – deidı Oryngül aldaǧy maqsaty turaly äŋgımelep. Qalai desek te şalǧai audandaǧy sapaly aiaqkiım şyǧaratyn seh jūmysyna qoldau men qamqorlyq kerek-aq. Öitkenı, jasaǧan aiaqkiımderı bırden köz tartatyn, köp jyl kiıs beretın seh köpşılıkke qyzmet jasap keledı.Jalpy soŋǧy jyldary jeŋıl önerkäsıp salasynda ılgerıleu baiqalady. Tyŋnan türen salyp, käsıp aşuǧa niettıler osy salaǧa qyzyǧuşylyq tanytuda. Qalai degenmen, otandyq önımdı tūtynǧanǧa ne jetsın?!
