«Ǧylym men tehnologiialar qaryştap damyǧan 21 ǧasyrda ömır sürıp otyrmyz, ata-babalarymyzdyŋ qoldary jetpegen igılıkterdı körıp otyrmyz» dep qanşa jerden maqtansaq ta, ökınışke qarai ötken zamandardyŋ elesterınen älı künge aryla almai kelemız. Solardyŋ bırı — qyz alyp qaşu. İä, dästürdıŋ ozyǧy da bar, tozyǧy da bar demekşı, ata-babamyzdan qalǧan salt dep qanşa aqtap alǧymyz kelse de, qyz alyp qaşu baryp tūrǧan naǧyz soraqylyq. Auyr qylmys häm jabaiylyqtyŋ aiqyn körınısı.
BŪŪ-nyŋ mälımetter boiynşa, älemdegı ärbır besınşı qyz alyp qaşudyŋ qūrbany bolady eken. Būl äsırese artta qalǧan Afrikanyŋ kedei elderı men islam dını üstemdık qūrǧan elderde köp kezdesedı. Ortalyq Aziiada qyz alyp qaşu jaǧynan Qyrǧyzstan alda tūr.
Ökınışke qarai, mūndai alyp qaşulardyŋ arty jaqsylyqpen bıtpeidı. Bır ǧana mysal: myna surette beinelengen Burulai Tūrdalieva esımdı qyrǧyz qyzy. Ol 2018 jyly 19 jasynda polisiia bölımşesınde kısı qolynan qaza tapty. Ony 30 jastaǧy er azamat alyp qaşyp, qalyŋdyq etpek bolady. Alaida polisiia qyzdy alyp qaşqan sätte, olardy qala ışınde qolǧa tüsıredı. Söitıp Burulaidy, ony alyp qaşqan jıgıttı jäne jıgıttıŋ dosy bolǧan kölık jürgızuşısın bölımşege alyp keledı. Sol sätte jıgıt polisiianyŋ basqa bölmege şyqqan sätın paidalanyp, esıktı tars jauyp, polisiia bölımşesınıŋ ışınde qyzdy pyşaqtap tastaidy. Pyşaqty qaidan alǧan? Polisiia teksermegen ba? Ol jaǧy ülken sūraq. Qyz auruhanaǧa jetkızılgenşe köz jūmady. Al qylmysker 20 jylǧa, onyŋ dosy 7 jylǧa sottalady. Būl oqiǧa qyrǧyz qoǧamyn dür sılkındırgen bolatyn. Şeteldık BAQ jarysa jazdy. Keiınnen qyz oqyǧan oqu ornynda mynandai mural paida bolypty. Qarşadai qyzdyŋ obaly kımge...?
Arada 3 jyl ötkende osyndai oqiǧa taǧy da qaitalandy. 2021 jyly 5 säuırde Bışkekte belgısız bıreuler 1994 jylǧy Aizada Qanatbekova esımdı 27 jastaǧy boijetkendı kölıkke otyrǧyzyp, alyp qaşqan. Ekı künnen soŋ Şu oblysynda aidaladaǧy kölıkten onyŋ denesı tabyldy. Kölık salonynan taǧy Zamirbek Tenizbaev esımdı jıgıttıŋ denesı de tabyldy. Aldyn ala boljam boiynşa, jıgıt qyzdy tūnşyqtyryp, keiınırek özıne qol salǧan. Būl oqiǧa BŪŪ deŋgeiıne deiın jettı. Osydan soŋ halyq köşege şyǧyp "Işkı ıster ministrınıŋ otstavkaǧa ketuın talap ettı". Alaida būl bır ministrdıŋ otstavkasymen şeşıletın mäsele me?
Būl tek qyrǧyzdardy problemasy dep mäselenı jyly jauyp qoia saluǧa bolmaidy. Ökınışke qarai, bızdıŋ qoǧam da mūndai jabaiylyqtan ada emes. Qyz alyp qaşu äsırese oŋtüstık öŋırlerde jiı kezdesetın jait. Oŋtüstıktegı 4 oblysta bükıl Qazaqstan halqynyŋ 58% tūratynyn eskersek būl dabyl qaǧatyn jaǧdai.
Aşyǧyn aitqanda, bız de jabaiylyqtyŋ ärıjaq-berıjaǧynda jürmız. Qyzdy öz kelısımmen alyp qaşsa äŋgıme basqaşa bolar edı, alaida alyp qaşulardyŋ 80-90 paiyzy qyzdyŋ kelısımınsız oryn alady.
Qaibır jyldary, tıptı, bıreulerdıŋ nekelı kelınşekterın, ol az deseŋız qyz dep qatelesıp jıgıttı de alyp qaşqan soraqy oqiǧalardy da estıp jürdık. İä, moiyndaǧymyz kelmese de qoǧamnyŋ aşy şyndyǧy osy.
Alyp qaşu qūrbany bolǧan qyzdardyŋ baqytty bolyp ketkenın körmedım. Köpşılıgı amalsyzdan qaluǧa mäjbür bolady da, keiın däm-tūzy jaraspai ajyrasyp ketedı. Suisid jasaityndary da az emes. Adam taǧdyry oiynşyqqa ainaldy degen osy.
Eşkım de eşteŋeden saqtandyrylmaǧan. Kez kelgen qyzdy, kez kelgen uaqytta, kez kelgen adam alyp qaşyp ketuı mümkın. Mūnymen küresudıŋ eŋ tiımdı joly — qyzdardyŋ özderın alyp qaşqan jaǧdaida qalai äreket etuge daiyndau. Syn saǧatta qajet bolatyn laifhaktardy üiretıp, qyzdardy qalyp qoimai qaityp keletındei etıp psihologiialyq jaǧynan arnaiy daiyndau jūmystaryn qolǧa alu kerek. Qyzdardyŋ 90-95 paiyzy alyp qaşuǧa psihologiialyq jaǧynan daiyn emes. Mūndai jaǧdaida köz jasy eşteŋege de kömektespeidı. Abdyrap qalǧan qyzdar panika jaǧdaiynda qysymǧa şydamai, dūrys şeşım qabyldai almaidy da, osylaişa öz taǧdyrlaryn qūrtyp alady.
Alyp qaşyp kelgen olja qyzdy qalaida alyp qalu üşın ülkender jaǧy da bar küşın salady. Mūndai jaǧdaida arnaiy treningten ötpegen, ruhy älsız qyzdardyŋ psihologiiasy oŋai syr beretını besenden belgılı jaǧdai.
Esıktıŋ aldyna baryp jatyp alǧan kempırden, jaiylǧan oramaldan attap ketse baqytsyz bolyp qalady degen de bos söz, ötırık äŋgıme. Menıŋ bır tanysym bar. Ūmytpasam 7-8 ret jıgıtter alyp qaşyp, eşbıreuınde de qalmai qaityp kelgen. Talai ret bosaǧada domalap jatqan kempırden de, tabaldyryqqa qoiǧan nan men jaiylǧan oramaldan da attap ötıp ketıp qalǧan. Eşteŋe de bolǧan joq. Aqyr soŋynda oquyn bıtırıp, özı qalaǧan jıgıtke ūzatyldy. Tūrmys qūrǧanyna da bıraz uaqyt boldy. Baqytty ömır sürıp jatyr...
Qysqasy, ärbır qyz alyp qaşuǧa psihologiialyq tūrǧydan daiyn boluy kerek. Būl üşın arnaiy treningter ūiymdastyryluy kerek dep oilaimyn. Elımızde qazır psiholog mamandar köp. Solardyŋ qūlaǧyna altyn syrǧa! Eskı zamannan qalǧan jabaiylyqpen tek osylai ǧana kürese alamyz!
Oralbek ÖTEǦŪLOV,
«Adyrna» ūlttyq portaly
