«Ǵylym men tehnologııalar qaryshtap damyǵan 21 ǵasyrda ómir súrip otyrmyz, ata-babalarymyzdyń qoldary jetpegen ıgilikterdi kórip otyrmyz» dep qansha jerden maqtansaq ta, ókinishke qaraı ótken zamandardyń elesterinen áli kúnge aryla almaı kelemiz. Solardyń biri — qyz alyp qashý. Iá, dástúrdiń ozyǵy da bar, tozyǵy da bar demekshi, ata-babamyzdan qalǵan salt dep qansha aqtap alǵymyz kelse de, qyz alyp qashý baryp turǵan naǵyz soraqylyq. Aýyr qylmys hám jabaıylyqtyń aıqyn kórinisi.
BUU-nyń málimetter boıynsha, álemdegi árbir besinshi qyz alyp qashýdyń qurbany bolady eken. Bul ásirese artta qalǵan Afrıkanyń kedeı elderi men ıslam dini ústemdik qurǵan elderde kóp kezdesedi. Ortalyq Azııada qyz alyp qashý jaǵynan Qyrǵyzstan alda tur.
Ókinishke qaraı, mundaı alyp qashýlardyń arty jaqsylyqpen bitpeıdi. Bir ǵana mysal: myna sýrette beınelengen Býrýlaı Turdalıeva esimdi qyrǵyz qyzy. Ol 2018 jyly 19 jasynda polıııa bólimshesinde kisi qolynan qaza tapty. Ony 30 jastaǵy er azamat alyp qashyp, qalyńdyq etpek bolady. Alaıda polıııa qyzdy alyp qashqan sátte, olardy qala ishinde qolǵa túsiredi. Sóıtip Býrýlaıdy, ony alyp qashqan jigitti jáne jigittiń dosy bolǵan kólik júrgizýshisin bólimshege alyp keledi. Sol sátte jigit polıııanyń basqa bólmege shyqqan sátin paıdalanyp, esikti tars jaýyp, polıııa bólimshesiniń ishinde qyzdy pyshaqtap tastaıdy. Pyshaqty qaıdan alǵan? Polıııa teksermegen ba? Ol jaǵy úlken suraq. Qyz aýrýhanaǵa jetkizilgenshe kóz jumady. Al qylmysker 20 jylǵa, onyń dosy 7 jylǵa sottalady. Bul oqıǵa qyrǵyz qoǵamyn dúr silkindirgen bolatyn. Sheteldik BAQ jarysa jazdy. Keıinnen qyz oqyǵan oqý ornynda mynandaı mýral paıda bolypty. Qarshadaı qyzdyń obaly kimge...?
Arada 3 jyl ótkende osyndaı oqıǵa taǵy da qaıtalandy. 2021 jyly 5 sáýirde Bishkekte belgisiz bireýler 1994 jylǵy Aızada Qanatbekova esimdi 27 jastaǵy boıjetkendi kólikke otyrǵyzyp, alyp qashqan. Eki kúnnen soń Shý oblysynda aıdaladaǵy kólikten onyń denesi tabyldy. Kólik salonynan taǵy Zamırbek Tenızbaev esimdi jigittiń denesi de tabyldy. Aldyn ala boljam boıynsha, jigit qyzdy tunshyqtyryp, keıinirek ózine qol salǵan. Bul oqıǵa BUU deńgeıine deıin jetti. Osydan soń halyq kóshege shyǵyp "Ishki ister mınıstriniń otstavkaǵa ketýin talap etti". Alaıda bul bir mınıstrdiń otstavkasymen sheshiletin másele me?
Bul tek qyrǵyzdardy problemasy dep máseleni jyly jaýyp qoıa salýǵa bolmaıdy. Ókinishke qaraı, bizdiń qoǵam da mundaı jabaıylyqtan ada emes. Qyz alyp qashý ásirese ońtústik óńirlerde jıi kezdesetin jaıt. Ońtústiktegi 4 oblysta búkil Qazaqstan halqynyń 58% turatynyn eskersek bul dabyl qaǵatyn jaǵdaı.
Ashyǵyn aıtqanda, biz de jabaıylyqtyń árijaq-berijaǵynda júrmiz. Qyzdy óz kelisimmen alyp qashsa áńgime basqasha bolar edi, alaıda alyp qashýlardyń 80-90 paıyzy qyzdyń kelisiminsiz oryn alady.
Qaıbir jyldary, tipti, bireýlerdiń nekeli kelinshekterin, ol az deseńiz qyz dep qatelesip jigitti de alyp qashqan soraqy oqıǵalardy da estip júrdik. Iá, moıyndaǵymyz kelmese de qoǵamnyń ay shyndyǵy osy.
Alyp qashý qurbany bolǵan qyzdardyń baqytty bolyp ketkenin kórmedim. Kópshiligi amalsyzdan qalýǵa májbúr bolady da, keıin dám-tuzy jaraspaı ajyrasyp ketedi. Sýııd jasaıtyndary da az emes. Adam taǵdyry oıynshyqqa aınaldy degen osy.
Eshkim de eshteńeden saqtandyrylmaǵan. Kez kelgen qyzdy, kez kelgen ýaqytta, kez kelgen adam alyp qashyp ketýi múmkin. Munymen kúresýdiń eń tıimdi joly — qyzdardyń ózderin alyp qashqan jaǵdaıda qalaı áreket etýge daıyndaý. Syn saǵatta qajet bolatyn laıfhaktardy úıretip, qyzdardy qalyp qoımaı qaıtyp keletindeı etip psıhologııalyq jaǵynan arnaıy daıyndaý jumystaryn qolǵa alý kerek. Qyzdardyń 90-95 paıyzy alyp qashýǵa psıhologııalyq jaǵynan daıyn emes. Mundaı jaǵdaıda kóz jasy eshteńege de kómektespeıdi. Abdyrap qalǵan qyzdar panıka jaǵdaıynda qysymǵa shydamaı, durys sheshim qabyldaı almaıdy da, osylaısha óz taǵdyrlaryn qurtyp alady.
Alyp qashyp kelgen olja qyzdy qalaıda alyp qalý úshin úlkender jaǵy da bar kúshin salady. Mundaı jaǵdaıda arnaıy trenıngten ótpegen, rýhy álsiz qyzdardyń psıhologııasy ońaı syr beretini besenden belgili jaǵdaı.
Esiktiń aldyna baryp jatyp alǵan kempirden, jaıylǵan oramaldan attap ketse baqytsyz bolyp qalady degen de bos sóz, ótirik áńgime. Meniń bir tanysym bar. Umytpasam 7-8 ret jigitter alyp qashyp, eshbireýinde de qalmaı qaıtyp kelgen. Talaı ret bosaǵada domalap jatqan kempirden de, tabaldyryqqa qoıǵan nan men jaıylǵan oramaldan da attap ótip ketip qalǵan. Eshteńe de bolǵan joq. Aqyr sońynda oqýyn bitirip, ózi qalaǵan jigitke uzatyldy. Turmys qurǵanyna da biraz ýaqyt boldy. Baqytty ómir súrip jatyr...
Qysqasy, árbir qyz alyp qashýǵa psıhologııalyq turǵydan daıyn bolýy kerek. Bul úshin arnaıy trenıngter uıymdastyrylýy kerek dep oılaımyn. Elimizde qazir psıholog mamandar kóp. Solardyń qulaǵyna altyn syrǵa! Eski zamannan qalǵan jabaıylyqpen tek osylaı ǵana kúrese alamyz!
Oralbek ÓTEǴULOV,
«Adyrna» ulttyq portaly
