Sáýirdiń ekinshi jartysynda COVID-19 ınfekııasyna qarsy jappaı vakına salý bastalady. Osyǵaı oraı «QazAqparat» HAA árbir ekpe alýshy bilýi tıis negizgi erejeler men normalardy mamannyń aıtýymen yqshamdap berip otyr.
Bul erejelerdi bizge Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵy basqarma tóraǵasynyń orynbasary, medıına ǵylymdarynyń kandıdaty, epıdemıolog Aınagúl Qýatbaeva túsindirdi.
1. Vakına salǵyzýshy óz statýsyn anyqtaýy kerek
«Eń aldymen siz arnaıy qaýip-qater toptaryna jatpaıtyn adam bolsańyz ózińizdiń ýcheskelik dárigerińizge telefon arqyly habarlasasyz. Ol sizdiń statýsyńyzdy anyqtaıdy. Eger siz birinshi sheptegi qaýip-qater tobyna jatpaıtyn qarapaıym turǵyn bolsańyz, vakınanyń qosymsha partııasy kelgenge deıin sizdi tizimge alady. Qazir emdik mekemelerde jergilikti halyqtyń sanyna qaraı jospar jasalyp jatyr. Sol jospar boıynsha kezegińiz kelgende sizdi shaqyrady. Telefon arqyly nemese WhatsApp habarlama arqyly baılanysqa shyǵady. Vakına alǵysy kelgender qońyraý kútip otyrmaı, dárigerge ózderi habarlasýǵa bolady. «Osy kúnge deıin eshkim habarlasqan joq. Statýsymdy bileıin dep edim» dep mán-jaıdy túsindiresiz».
2. Kelisilgen ýaqyttan keshikpeńiz
«Tizimdegi kezegińiz kelgende mamandar habarlasyp, ekpeniń kúni men ýaqytyn aıtady. Sizdiń bul kezdegi eń basty mindetińiz – kelisilgen ýaqyttan keshikpeı barý. Sebebi, osynsha eńbekpen kelgen vakınany ysyrap etýge bolmaıdy. Keshikpeý nege mańyzdy? Óıtkeni vakınany ashqannan keıin 2 saǵattyń ishinde egilip qoıýy kerek. Eger 2 saǵattan artyq ýaqyt ótip ketse, ol vakınany biz avtomatty túrde joıýǵa mindettimiz. Iaǵnı, qutysymen birge arnaıy dezınfekııalyq preparatqa salynyp, joıylady. Vakınaııaǵa kelgen azamttardyń bári aýyrmaǵan, deni saý bolýy kerek. Úıden shyǵarda deneńiz del sal bolyp, basyńyz aýyryp, baltyryńyz syzdaǵanyn baıqasańyz, sozylmaly aýrýlaryńyzdyń órshý kezeńi osy sátke sáıkes kelip qalsa, dárigerge jaǵdaıyńyzdy aıtyp, kelisilgen ýaqytta bara almaıtynyńyzdy eskertýińiz kerek. Vakınaııa erikti ekenin de umytpaý kerek. Eger qalamasańyz, dáriger habarlasqan kezde daıyn emes ekenińizdi aıtyp bas tarta alasyz».
3. Vakına alýshy qandaı qujattarǵa qol qoıady?
«Vakınaııa jasaýdyń aldynda óz erkimen ekpe salynyp jatqany týraly qolhat alynady. Iaǵnı, ekpe alýshy bir qujatqa ǵana qol qoıady. Onyń aldynda dáriger osy juqpanyń ne úshin óte aýyr ótetinin, onyń aldyn alýdyń eń tıimdi joly vakına salý ekenin túsindirip aıtady. Vakına alǵanda qandaı qaýip-qater bar, vakına almaǵanda qandaı qaýip-qater bar ekeni aıtylady. Sonyń bári aıtylǵannan keıin adam óz tańdaýyn aıtyp, qolhatqa qolyn qoıady. Sodan keıin baryp medıınalyq tekserýden ótedi».
4. Dárigerdiń suraqtaryna oılanyp, shynaıy jaýap berińiz
«Ádeıi qaıtalap aıtyp jatyrmyn, ekpe alýǵa barǵan adamnyń sol sátte densaýlyǵynda kinárat bolmaýy kerek. Dárigerler ekpe alýshynyń mindetti túrde medıınalyq qaraýdan ótkizedi. Normatıvtik-quqyqtyq aktilerimizde vakına alýǵa kelgen adamdarǵa qoıylatyn arnaıy suraqtardyń tizimi bar. Bul suraqtar mindetti túrde qoıylady jáne olardyń óz reti belgilengen. Osy suraqtarǵa shynaıy jaýap berý kerek. Allergııasy bar adamdarǵa teorııalyq turǵyda vakına salýǵa bolady. Sondyqtan speıfıkalyq suraqtar qoıý arqyly ár adamǵa ındıvıdýaldy túrde vakına qoıýǵa bolatynyn nemese bolmaıtynyn anyqtaımyz. Sozylmaly aýrlary bolǵan naýqastarǵa da arnaıy suraqtar qoıyp, ol syrqatynyń órshý kezeńi bar-joǵyn anyqtaımyz. Árıne, dene qyzýyn, yqtımaldyǵy joǵary aýrý belgilerin, deneniń bórtýin eskeremiz. Murnyn qarap, tamaǵyndaǵy badamsha bezderiniń kúıin tekseremiz. Kózine qaraımyz. Iaǵnı kózge kórinip turǵan dene múshelerinde qandaı da bir ózgeristiń bar-joǵy qaralady. Júrek-qantamyr, ókpe tynys joldarynyń jáne t.b. júıeler aýrýlary boıynsha esepte turǵan adamdar óziniń jaqsy kúıde júrgenin aıtyp kelse, dárigerler júregi men ókpesin tyńdaıdy. Osyndaı medıınalyq qaraý arqyly vakınaııaǵa kelgenderdiń aǵzasynda belgili bir vakınaııaǵa keri kórsetkishter anyqtalyp jasta, onyń bári medıınalyq qujattaryna jazylyp kórsetiledi. Medıınalyq keri kórsetkish ýaqytsha nemese túbegeıli bolýy múmkin. Vakınaııa ýaqytymen qatar kelýiniń áserinen bolatyn ártúrli asqynýlardyń aldyn alyp, odan saqtandyrýdyń birden-bir joly osy».
5. Ekpe bólmesinde neni eskerý qajet?
«Budan keıin maman ekpe alýshynyń ambýlatorııalyq kitapshasyna vakınaııa alýshynyń osy dárigerge kelgen mezettegi jaǵdaıyn túbegeıli sıpattap jazyp, osy mezette qajetti vakınanyń atyn kórsetip, osy vakına alýǵa qarsy kórsetkishteri joq ekendigin negizge ala otyryp – ruqsat etetindigi týraly jazba qaldyrady. Sodan keıin ǵana barlyq qaǵazyn ustatyp, egý bólmesine jiberedi. Munda ekpe salýshy mamandar – medbıkeler ambýlatorııalyq kartaǵa medıınalyq tekserý jasaǵan dárigerdiń ne dep jazǵanyn muqııat túrde oqıdy. Ol jerde azamattyń qaı kúni, qaı saǵatta kelgeni, dene tempertýrasy men medıınalyq qaraýda anyqtalǵan statýsyn rastaıtyn málimetteri jazylady. Ambýlatorlyq kartadaǵy kelgen azamatqa kórsetilgen ýaqyt pen datasy jáne «Vakına jasaýǵa ruqsat etiledi» degen jazylýy kerek. Egýshi medbıke osy kartaǵa qaraýy kerek».
6. Medıınalyq tekserý qorytyndysy bir kúnge ǵana jaramdy
«Biraq egý bólmesine bara jatqan jolda jumysyńyzǵa shuǵyl shaqyryp qalyp, kire almaı ketýińiz múmkin. Kelesi kelgende qaıtadan dárigerdiń qaraýynan ótesiz. Ol mindetti. Sol úshin medıınalyq baqylaýdan ótken ýaqyt ambýlatorıalyq kartada naqty jazylady. Egý bólmesindegi medbıke ambýlatorııalyq kartadaǵy ýaqyttyń eskirgenin kórse, statýsyńyzdy naqtylaýǵa qaıta dárigerge jiberedi. Óıtkeni keshegi bolǵan densaýlyq jaǵdaıyńyz ben búgingi densaýlyq jaǵdaıyńyz sáıkespeýi ábden múmkin. Keshe dárigerge qaralǵanda saý boǵanyńyzben, bir kúnniń ishinde kóshede vırýs juqtyrǵan adammen kezdeısoq kontaktige túsýińiz múmkin. Sondyqtan erteńinde dárigerge barmastan birden egý bólmesine kelseńiz, ózińizge de, basqalarǵa da qaýip tóndiresiz degen sóz. Bizdiń medbıkeler ol jaǵyn jaqsy biledi. Ondaıǵa jol berilmeýi kerek. Onyń bárin kishkentaı balalarǵa vakına salǵan kezde muqııat túsindirip aıtamyz. Ol tártipti egýge jaýapty mamandar jatqa biledi jáne eresek azamattardy egý barysynda da sol taktıka iske asyrylady».
7. «Spýtnık V» ıyq bulshyq etine salynady
«Spýtnık V» vakınasy ıyqtyń delta tárizdes bulshyq etine egiledi. Ol 2 etapta salynady. Birinshi jáne ekinshi etaptyń arasynda 21 kún ótýi kerek. Al belgili bir jaǵdaımen 21 kúnnen asyryp alsańyz, 60 kúnge deıin ýaqytyńyz bar. Iaǵnı, eki etaptyń arasynda 60 kúnge deıin aralyqqa jol beriledi. Sońǵy zertteý jumystarynyń qorytyndysy birinshi jasaǵan vakınadan keıin aǵzada paıda bolǵan antıdenelerdiń ımmýndyq qabileti 60 kún boıy joǵary deńgeıde saqtalatynyn kórsetti». Áli de bolsa, ǵylymı jumystardyń jalǵasýyna baılanysty, eki vakınanyń aralyǵy 60 kúnnen assa, qaıtadan birinshi etaptan bastaý kerektigi ǵylymı turǵydan dáleldengen joq».
8. Qazaqstan aýmaǵynda kornavırýsqa qarsy aqyly vakınalaý zańdastyrylmaǵan
«Pandemııanyń kezinde bul vakına arnaıy Úkimet tarapynan bólingen aqshaǵa satyp alynyp otyr. Sol úshin vakınalaýǵa shaqyrylǵan azamattardyń barlyǵyna tegin jasalady. Al eger bireý «Bizdiń mekememizde eshqandaı keri áseri joq, tıimdiligi joǵary keremet aqyly vakına bar» dese, oılanýyńyz kerek. «Bul qaıdan kelgen batpan quıryq? Sol mezette quzyrly organdarǵa habarlasyp, anyq-qanyǵyn bilip berińiz» dep qyzyǵýshylyq bildirýińiz qajet. Koronavırýsqa qarsy aqyly túrde vakına salý elimizde zańdastyrylmaǵan. Basqa vakınalardy aqyly salǵyzýǵa bolady. Biraq koronavırýs vakınasyn aqyly túrde salý zańdastyrylmaǵan. Sebebi úkimet tarapynan ortalyqtandyrylǵan júıemen, tekserýden ótken, kúmánsiz vakınany alyp otyrǵandyqtan ol memlekettik medıına mekemelerinde ǵana aqysyz jasalý qarastyrylǵan. Búgingi tańda aqyly túrde vakınaııalaýdy uıymdastyrý vakınaııamen qamtamasyz etiletin adamdardy joǵary deńgeıde qamtýǵa keri áserin tıgizedi jáne vakınanyń epıdemıologııalyq ahýalǵa tıimdigin tómendetedi».
9. Qandaı mekemeler vakına salýǵa quzyrly?
«Vakına egýge ruqsaty bar mekemelerdiń tizimin jergilikti densaýlyq saqtaý basqarmalardyń saıttarynan qaraýǵa, al ol jerden qaraýǵa múmkindigińiz bolmasa, ýchaskelik dárigerińizden bile alasyz. Elimizde vakınalaý jasamaıtyn emhana joq deýge bolady. Emhanalardyń barlyǵynda vakınalaý burynnan jasalady. Tipti jaraqat pýnktinde de vakına salynady. Staıonarlar men ońaltý ortalyqtarynda ǵana jasalmaıdy. Qajet bop jasta, jergilikti basqarmanyń sheshimimen ol mekemelerdi de jabdyqtaýǵa bolady. Búgingi kúni elimizde 600-den astam egý pýnkteri daıyndalǵan. Sanıtarlyq-epıdemıologııalyq qadaǵalaý qyzmetiniń ókilderi ekpe jasaıtyn pýnkterdiń nusqaýlarǵa sáıkestigin monıtorıngtep otyrady. «Spýtnık V» -18 gradýsta saqtalýy kerek. Eń birinshi osy temperatýralyq tizbek saqtalýy qadaǵalanady».
10. Kishi medıınalyq personal vakına sala almaıdy
«Normatıvtik-quqyqtyq aktilerimiz boıynsha, oqyǵan, úırengen, arnaıy ruqsaty bar medıına qyzmetkerleri ǵana vakınaııa jasaı alady. Kishi medıınalyq personal vakına sala almaıdy. Qarapaıym tilmen aıtsaq, tehnıchkalardyń vakına jasaýǵa quqyǵy joq. Negizinen medbıkeler jasaıdy. Dáriger de jasaýy múmkin. Biraq kóbine jylyna bir ret emtıhan tapsyryp, qolyna ruqsat qaǵaz alǵan medbıkeler jasaıdy.
11. Vakına alǵan adam neshe saǵat jumystan bosatylady?
«Vakına erikti túrde salynatyn bolǵandyqtan, mekemelerdiń basshylaryn habardar etip jatyrmyz. Eger úlken mekeme bolsa, ol jerdiń ózinde egý pýnkterin uıymdastyrý tapsyrylyp jatyr. Ekpe alǵannan keıin qyzmetker jarty saǵat otyryp, túbegeıli jumysyna kirisip kete beredi. Vakına alyp bolǵannan keıin aýyr jumys istemeý kerek degen talap joq. Jumys berýshi úıge jiberemin dese, ony ózi sheshedi. Bizdiń tarapymyzdan ondaı nusqaý berilmeıdi.
12. Ekpe salatyn mamannyń mindeti
«Eń birinshi medbıke kelgen adamnyń amýblatorııalyq kartasyn qarap, aty-jónin naqtylaıdy. Ol málimetterdiń kelgen kisiniń tól qujatyna sáıkes bolýy da kózdelgen. Baǵana aıtqanymdaı, ambýlatorııalyq kartadaǵy málimetter vakına alýshynyń búgingi kúnindegi jaǵdaıyna saı kelýi qajet. Sosyn baryp medbıke vakınany shyǵarady. 3 ml-lik bir qutyny 5 adamǵa 0,5 ml dozadan egemiz. Eń birinshi kelgen adamnyń kózinshe qutynyń syrtyna qabyrǵa saǵattaǵy ýaqyt pen data jazylady. -18 gardýs sýyqtan shyǵarylǵan vakına medbıkeniń alaqanynda 2-3 mınýttyń ishinde erıdi. Ekinshiden bastap besinshi adam kelgenge deıin qutynyń syrtyndaǵy ýaqyt pen qabyrǵa saǵatyndaǵy ýaqyt salystyrylyp otyryrlady. Eki saǵattan bir mınýt ta asyp ketken bolsa, jańa quty ákelýdi talap etýi kerek. Óıtkeni quty ashylaǵannan keıin 2 saǵat ishinde vakına salynyp bitýi kerek.
13. Vakına bir rettik shprıpen egiledi
«Medbıkeniń qolynda qolǵap, betinde maska bolýy kerek. Vakına bir rettik shprıpen salynady. Medıınalyq stolǵa qoıyp, kelýshiniń qolyn daıyndaıdy. Qolyn daıyndap bolǵansha ózin-ózi bloktaıtyn nemese ózdiginen deformaııaǵa ushyraıtyn shprı paıdalanylyp jatqanyn aıtady. Vakınany ınemen tartýdyń aldynda qutynyń qalpaǵyn sheshedi. Qalpaǵyn sheshken kezde ornyn bir ret sprıttik salfetkamen súrtip alady. Bir qutyda 3 ml vakına bar. Sonda 0,5 mıllılıtrden degende 6 doza bolady. Biraq biz 5 adamǵa ǵana jasaımyz. Óıtkeni ár dozany tartqan saıyn shprı ishinde aýa qalmas úshin bolymsyz porııasyn shyǵaryp otyrylady. Ol shyǵarylǵan azdaǵan mólsheriniń syrtqy ortaǵa eshqandaı qaýpi joq. Aýada qalsa da, jerge tússe de zııan keltirmeıdi. Oǵan qosymsha egý pýnkterinde tazalaý óńdeý jumystaryna da kóp kóńil bólinedi.
14. Ekpeden keıin 30 mınýt mamandardyń baqylaýynda bolyńyz
«Doza shprıke tartylǵannan keıin medbıke qolyna taǵy bir spırttik salfetkany alyp, ıyqtyń ıne salatyn jerin súrtedi. Osydan keıin ekpe salynady. Ekpe salynǵannan keıin ıne kirgen orynǵa bakterııa túsip ketpeýi úshin plastyr japsyrýǵa bolady. Biraq ony ýaqytsha jasaý kerek nemese spırttik salfetkamen basyp turýǵa da bolady. Ornynan qozǵap, ary-beri súrtýdiń qajet joq. Vakınaııalaýdan keıin azamattyń jaǵdaıyn kaıta surap, vakınaııa týraly málimetter qajetti medıınalyq qujattarǵa jáne kompıýterlik derekter júıesine engiziledi. Salyp bolǵannan keıin medbıke kelýshiniń jaǵdaıyn suraýǵa mindetti, sebebi vakınaııadan keıingi jaǵdaıy da qajetti málimet, ol da qujatqa minetti túrde jazylady. 1-2 mınýt ótkennen keıin qoldy túsirip, kelesi bólmede 30 mınýt kútý kerek. Vakına salynǵan adamdardyń ekpe alǵanyn rastaıtyn qaǵazdan jasalǵan beıdj taǵamyz. Keıbir memleketter bilezik taǵyp, tumarsha ilip jatady. Onyń bári de belgilengen tártipke baılanysty. Vakına alǵan adam almaǵan adammen qarym-qatynasta bolmaıdy. Eki top bólek-bólek kútýi kerek. Eń birinshi bul búgingi kúngi áleýmettik dıstanııa talaby, sonymen qatar vakına alýǵa kelgen azamattarymyzdyń psıhologııalyq jaǵdaıyn da oılastyrýymyz qajet. Iaǵnı, vakına alǵan adamnyń aýzynan shyqqan árbir sóz egilmegen adamǵa ár túrli áser etýi múmkin. Keıbir ázilqoı jastar ádeıi qorqytyp aıtýy múmkin degendeı. Ekpeden keıin kelýshi 30 mınýt kútip baryp, tysqa shyǵady. Odan erte ketýge ruqsat bermeımiz».
15. Mamandar sizdi 3 kún boıy qashyqtan baqylaıdy
«Úı jaǵdaıynda medıına qyzmetkerleri kúnine bir ret habarlasyp, jaǵdaıyn suraıdy. Beıneqońyraý arqyly da baılanysqa shyǵýy múmkin. Úıge baryp vakına salý qarastyrylyp jatqan joq. Eger ondaı ótinish bolsa, ındıvıdýaldy túrde jergilikti medıınalyq mekemeniń qadaǵalaýymen, ruqsatymen jasalýy kerek. Búginde ondaı qajettilik týyndap otyrǵan joq. Qajettilik týyndap jatsa, jan-jaqty oılastyrylyp baryp sheshim qabyldanady».
16. Koronavırýspen aýyrǵan adamǵa 6 aı boıy vakına salýǵa bolmaıdy
«Ǵalymdar kornavırýs ınfekııasy juqqannan keıin paıda bolatyn antıdeneler 3-6 aıdyń arasynda túgel joıylatynyn dáleldi. Iaǵnı vırýs juqtyryp aýyrǵan adam 6 aıǵa deıin vakına saldyra almaıdy. 6 aı ótkennen keıin ǵana saldyrýy kerek. Qazirgi málimet boıynsha osyndaı talap bar.
17. 18-ge tolmaǵandar nege vakına salǵyza almaıdy?
«Júkti áıelderge jáne jasy 18-ge tolmaǵan adamdardyń vakına alýǵa múmkindigi joq. Sebebi olar vakına synaǵyna qatysqan eriktiler qataryna alynǵan joq. Zertteý barysynda olarǵa vakına salynyp, tekserilgen joq. Sóz sońynda Aınagúl Qýatbaeva óziniń vakına salǵyzǵanyn aıtty.
«Meniń ózim vakına saldyrǵandar qataryna jatamyn. Men vakına salasynda jumys istep júrgen adam bolǵandyqtan, ózimniń otbasyma qoljetimdi vakınanyń bárin salǵyzýǵa tyrysamyn», - dedi epıdemıolog.
