Tilge qajettilik týǵyzýdyń birinshi joly árıne, ár azamattyń tildi úırenýge degen qulshynysyn oıatý, jaǵdaı týǵyzý, orta qalyptastyrý, patrıottyq rýhyn, súıispenshiligin arttyrý ekeni belgili. Aıta ketetin nárse, bul jumysty memleket 30 jyl boıy toqtaýsyz júrgizip keledi.
Orys tildiler «bizge múmkindik berińder, oqytyńdar, úıretińder» dedi. Oqytýdan, múmkindik berýden kende bolǵamyz joq. Áli oqytyp jatyrmyz. Tildi oqytýǵa, memlekttiń mıllıondaǵan aqshasy jumsaldy. Nátıje qaıda? Belgilengen meje boıynsha elimizdiń azamattarynyń 90 paıyzdan astamy ártúrli deńgeıde ıgergenimen, áleýmettik zertteýler boıynsha 52,7 paıyzy qazaqsha erkin sóılep, jaza alady. Al endi qalǵany 30 jylda 30 aýyz sóz úırenbese, tipti nıettenbese oǵan memleket kináli me? Prezıdenttiń aldymen nıet bolýy kerek dep otyrǵany da osydan. Biraq qashan nıettenedi eken dep kútsek, taǵy júz jyl kútýimiz múmkin. Osynyń bári qajettilik týǵyzatyn tetiktiń joqtyǵynan.
Iá, ras, is qaǵazdary qazaqsha júre bastady. Alaıda, júz paıyz qazaqshaǵa kóshti dep aıtýǵa erte. Ásirese bıznes salasynda. Aqıqatynda ár qujattyń artynda orysshasy birge júredi. Kóbine qujattar aldymen negizinen oryssha daıyndalady, sosyn ony kóz úshin, esep úshin qazaqshaǵa aýdarady. Buǵan bizdiń Zańdarymyz dálel. Zańdar talqylanatyn salystyrmaly kesteler dálel. 30 jylda eń bolmasa qazaqsha 3 zań jaza almadyq? Búgingi kúni qazaq halqy sany jaǵyn ósti, 70 paıyzdy quraıdy dep maqtanamyz. Ony aldaǵy jalpy halyqtyq sanaq ta kórseter. Alaıda ult tilinde jazylmasa, oqylmasa, qoǵamdyq oryndarda óz tilinde sóılespese, zańyn óz tilinde jaza almasa, jıyndary qazaqsha ótpese sanymyzdyń kóbeıgeninen ne paıda?
Qazaqstanǵa kelgender oryssha úırenýge tyrysady
Jahandaný bel alǵan saıyn elimizge basqa eldiń azamattary biri jumys babymen, ekinshisi basqa sebeppen kelip qonys tebe bastaıdy. Qazir kelgender birden oryssha úırenýge tyrysatyny baıqalady. Nege? Óıtkeni bizdiń qaladaǵy qoǵam oryssha sóıleıdi. Avtobýsta, dúkende, barlyq jerde oryssha qyzmet kórsetý beleń alyp barady.
Bul da Prezıdent aıtqandaı nıettiń joqtyǵynan. Nıetin túzetetin qajettiliktiń, talap pen baqylaýdyń joqtyǵynan.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev búgin biz sóz etip otyrǵan maqalasynda «Memlekettik tildi bilý – Qazaqstannyń árbir azamatynyń paryzy. Mindeti dep te aıtýǵa bolady. Osy oraıda men barsha qazaqstandyqtarǵa, onyń ishinde qazaq tilin áli jete meńgermegen otandastaryma úndeý tastaǵym keledi. Jastar aǵylshyn tilin nemese basqa da tilderdi az ǵana ýaqytta meńgere alatynyn kórip otyrmyz. Tutas býyn almasqan osy jyldarda qazaq tilin úırengisi kelgen adam ony áldeqashan bilip shyǵar edi. Halqymyzda "Eshten kesh jaqsy" degen sóz bar. Eń bastysy, ynta bolýy kerek»,- deýi de sondyqtan.
Barlyq elde memlekettik tildi bilý talap etiledi
Postkeńestik keńistiktegi elderde til saıasatynyń zańnamalyq bazasynyń ózgerýi qarqyndy túrde júzege asyryldy. Máselen, Grýzııa, Armenııa, Ázerbaıjan, Ózbekstan, Tájikstan Keńes ókimeti kezinde qabyldanǵan zańdaryn ózgertti, Baltyq jaǵalaýy elderi táýelsizdik alǵaly Memlekettik til týraly zańdaryna úsh ret ózgeris engizdi. Kóptegen elderde memlekettik tildi bilý – azamattary úshin «mindet» bolyp tabylady: «Ázerbaıjan Respýblıkasynyń árbir azamaty ázerbaıjan tilin bilýge mindetti» (Ázerbaıjan Respýblıkasynyń memlekettik til týraly zańy. 1-bap, 1.1-tarmaq), «Franýz tilin qoldaný mynalar úshin mindetti bolyp tabylady:...» (Franýz tiliniń qoldanysy týraly № 94-665 Franııa zańy («Týbon zańy»). 2-bap).
Ulybrıtanııada belgili bir laýazymda jumys isteýi nemese oqý ornynda bilim alýy úshin kez kelgen tulǵa aǵylshyn tilin talap etilgen deńgeıde biletinin atalǵan test baǵdarlamalary arqyly rastaýy qajet. Osy arqyly qoǵamdyq ortada tildi paıdalaný suranysy jasalynady.
Germanııada Gete-Instıtýty álemniń 80-ge jýyq elderinde qyzmet atqarady. Máselen, Germanııada óz isin ashýǵa nıet bildirgenderge nemis tilin orta deńgeıde meńgerýine beriletin Gete-Instıtýtynyń sertıfıkatynsyz birlesken kásiporyn, fırma ashýǵa ruqsat etilmeıdi.
Estonııada eńbek naryǵynda eston tilin bilýi jumys ornyn tabý, óz isin keńeıtý úshin basty sebep, eston tilin bilgen tulǵaǵa laýazymyn jaqsartýǵa, joǵary jalaqy alýǵa kóp múmkindik beriledi.
Nıderland budan on jyl buryn óz Konstıtýııasyna elge kelgen barlyq ımmıgranttardyń nıderland tilin bilý mindettiligi týraly norma qosty. Ispanııanyń Konstıtýııasyna sáıkes, bul eldiń árbir azamaty ıspan tilin bilýge mindetti. Belgııa elinde azamattyq alýdyń birden-bir sharty sol eldiń tilin ǵana emes, salt-dástúrinde jetkilikti bilýi kerek. Til bilmeseń azamattyǵyn bermeıtin elder qatary jańa men atap ótkennnen de kóp ekenin bilesizder. Olardyń bári demokratııany joǵary qoıatyn elder.
Kimge, nege jaltaqtaımyz?
18 mıllıon halqy bar Qazaqstan emes, 150 mıllıon orys tilde sóıleıtin halqy bar Resseıdiń ózi tilin qorǵap zań talaptaryn ózgertti.
Mıgranttardyń tildik beıimdelýine qatysty Reseı Federaııasynyń ózinde 2015 jyldan bastap zańnamada belgilengen normatıvter boıynsha elde turýǵa ruqsat alý úshin orys tili men mádenıetinen (850 sózden turatyn leksıkalyq mınımým, Reseı Federaııasynyń tarıhy, zańnamasy men ákimshilik qurylysy, t.b.) bilimi jónindegi sertıfıkat talap etiledi. Sertıfıkat alý úshin eńbek mıgranttaryn oqytý ortalyqtary quryldy. Orys tilin biletin mamandarǵa azamattyq alý joldary jeńildetildi.
Qajettilik týǵyzý kerek. Elimizdiń ár azamaty óz betimen úırenýge, taza sóılep, jazýǵa, ómirde qoldanýǵa májbúr bolýy kerek. Qaıda barsa da aldynan qazaq tiline degen qajettilik shyǵýy tıis. Sonda ǵana qazaq tilin shyn mánindegi memlekettik tilge, elimizdegi ultaralyq qatynas tiline aınaldyrýǵa múmkindik bar. Sol qajettilikti týǵyza alyp otyrmyz ba? Ony týǵyzatyn ne nemese kim?
Árıne eń aldymen zań kerek. Qazirgideı solqyldaq zań emes. Qazirgi zańda qazaq tili memelekettik til deımiz de ekinshi babymen basqa tilge de quzyr beremiz. Til týraly zań oryndalýy kerek deımiz de ony qadaǵalaý, baqylaý fnýkııalarynan aıyryp tastaımyz.
Osydan kelip qoldanystaǵy zańnyń baqylaý, talap etý quzyreti joqqa tán.
Qazaqsha qate jazýlar ashý týdyrady
Aıtaıyq, búgingi kúnde saýatsyz jarnamalardan kóz súrinedi. Jarnama ǵana emes, kóshe boıyndaǵy dúkenderdiń, fırmalardyń, jekemenshik nysandardyń mańdaıshasynda turǵan ataýlarynyń qazaqshasyn oqyǵan jurttyń ashýy keledi. Jergilikti til basqarmalaryna baryp shaǵynǵanymen, basqarma qyzmetkeri tekserip, baqylaýǵa ala alatyn zań babyn alyp tastaǵan. Búgingi jaǵdaıda eskertý jasaýdan ádistemelik kómek kórsetýden, asa almaıdy. Byltyrǵy jyly bul máselege halyq narazylyǵynyń kúsheıgeni sondaı, «Til maıdany», sııaqty toptar qurylyp, Pavlodarda Rýza Beısenbaıtegi til abyroıyn qorǵap mıtıngke shyǵýyna týra keldi. Halyq petıııa jınap, búgingi depýtat Qazybek Isanyń belsendi jumysymen Memlekettik til týraly zań qabyldaýdy talap etti. Osyndaı kezeńde biz búkil til kúreskerleriniń basyn qosyp «Til qorǵandary» onlaın tobyn quryp jumys bastaǵanymyzǵa jurt kýá. Onyń quramyna elimizdegi basqa da ult ókilderi kirgenin, tipti Etnos ókilderi Memlekettik til týraly zań qabyldaý týraly úndeý qabyldaǵany da málim. «Til qorǵandary» alǵashqy otyrysynda birqatar talaptaryn qoıyp, usynystaryn aıtqan bolatyn.
Endi sol talap-tilekter boıynsha osy ýaqyt ishinde ne isteldi:
Birinshi, «Til qorǵandary» Memlekettik til týraly zań qabyldaý máselesin kótergen bolatyn. Bul talap boıynsha Til komıteti Memlekettik til týraly zańnyń tujyrymdamasyn jasap usyndy.
Ekinshi, «Til qorǵandary» «saýatsyz jarnamalardyń kóbeıýine baqylaýǵa, qadaǵalaýǵa múmkindik beretin zań baptary joq» degen máselege kótergen. Osyǵan oraı «Kórneki aqparattar týraly» zańǵa baqylaý tetigi bolatyn bap usyndyq. Búgingi kúni Májiliste qaralýda.
Úshinshi, arnaıy Almaty telearnasy «Til qorǵandary» tele baǵdarlamalary jasaldy.
Tórtinshi «Til qorǵandary» jibergen sýretter men vıdeo materıaldardy zań buzýshylyq bolǵan óńirdegi til basqarmalaryna, ózge de jaýapty mekemelerge jiberip túzetip otyrdyq.
Búkil óńirlerde saýatsyz jarnamalarmen Til zańynyń buzylýyna baılanysty jappaı reıdter ótkizildi.
Qazaqstan Respýblıkasy «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly» Zańynyń 21-babynyń talaptarynyń oryndalýyn qamtamasyz etý maqsatynda jergilikti atqarýshy organdar tarapynan 2020 jyly respýblıka boıynsha zań talaptaryna sáıkes kelmeıtin 11625 kórneki aqparat anyqtalyp, 7463-i túzetildi (64,2%).
Bul - kóńil jubatarlyq kórsetkish emes
Máselen Atyraýda 438 zańsyzdyq anyqtalsa, onyń 71-i ıaǵnı 16,2 paıyzy ǵana túzetilgen,
Jambylda 4191 zańsyzdyq anyqtalsa, onyń 1021-i ıannı 24,3 paıyzy ǵana túzetilgen,
Shymkent q. 335 zańsyzdyq anyqtalsa, onyń 98-i ıaǵnı 29,2 paıyzy ǵana túzetilgen. Nege? Óıtkeni ony baqylaıtyn, qadaǵalaıtyn zań tetigi joq.
Besinshi, Feısbýk, ınstagram, telegram sııaqty áleýmettik jelilerinde «Til qorǵandarynyń» jáne Til komıtetiniń akýnttaryn ashtyq.
Altynshy, Til qorǵandary tobyndaǵy zańgerlermen talqylaı otyryp Jadynama jasadyq.
Jetinshi Til qorǵandary kótergen balalar mýltfılmin jasaýǵa qatysty birqatar jumystar jasaldy.
Eń ókinishtisi til úırenbek túgili jórgektegi balalardyń tili oryssha shyǵa bastady. Bul – ult qaýipsizdigi úshin qaýipti. Tilin joǵaltqan ult – ult bolýdan qalady. Ózge ústem ultqa sińip ketedi.
AQSh, Germanııa, Franııa, Japonııa, Qytaı taǵy basqa memleketter anımaııalyq fılmderge strategııalyq turǵydan mán berip, muny ıdeologııalyq qural retinde paıdalanýdy úrdiske aınaldyrǵan. Mundaǵy basty maqsat – ulttyq qundylyqtardy balalardyń sanasyna sińirý.
Májilis jáne Senat depýtattaryna Til qorǵandarynyń «Kınematografııa týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń 2019 jylǵy 3 qańtardaǵy № 212-VI Zańyna sáıkes áleýmettik mańyzy bar fılmder sanatyna jatatyn qazaq tilinde túsiriletin anımaııalyq fılmderdi qarjylandyrýǵa qosylǵan qun salyǵynan (NDS) bosatý múmkindigin qarastyrmasa bolmaıdy degen pikirin jetkizgim keledi.
Búgingi kúnde ata-ana balanyń qasynda kóp bola almaıtyndyqtan, qazirgi balalardy telefon, ıýtýb tárbıelep jatyr. Iýtýbty qazaqshalaý degen sóz, sol kontentti qazaq tilindegi sapaly materıaldarmen tolyqtyrý degen sóz. Ol da til úshin jasalatyn úlken jumys.
Segizinshi «Til qorǵandary» elimizdegi kóptegen saıttardyń orys tilinde ǵana ekeni, sóıtip zań buzýshylyq beleń ala bastaǵanyn da kótergen bolatyn.
Bizdiń taraptan usynys
Osyǵan oraı Til saıasaty komıteti «Qazaqstan Respýblıkasynda tildik ahýaldy taldaý jáne oǵan monıtorıng júrgizý» jobasyn jasap iske asyrdy.
Atalǵan Joba aıasynda monıtorıngtiń eki baǵyty qamtyldy:
- Kórneki aqparattar;
- Resmı ınternet-resýrstar.
Elimizdiń 8 qalasynda, atap aıtqanda, Nur-Sultan, Almaty, Pavlodar, Petropavl, Oral, Qaraǵandy, Qostanaı, Kókshetaý qalalarynda kórneki aqparattarda jáne buqaralaq aqparat quraldarynyń, sonymen qatar ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdardyń, ulttyq kompanııalardyń jáne joǵary oqý oryndarynyń resmı saıttarynyń memlekettik tildiń talaptaryna sáıkes júrgizilý barysy tekserildi.
Monıtorıngtiń qorytyndysy boıynsha tómendegideı kemshilikter oryn alǵany anyqtaldy, atap aıtqanda:
- Resmı saıttarǵa kirseńiz negizgi bet birden orys tilinde ashylady. «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly» QR Zańyna sáıkes basymdylyq memlekettik tilge berilý kerek. Kez kelgen mekemeniń (kásiporynnyń) resmı saıttary birden memlekettik tilde ashylýy kerek.
- Saıttardaǵy aqparattardyń basym bóligi tek orys tilinde júktelgen. Oǵan saıttarda qazaq tilinde ashylǵan keıbir bólimderdiń aqparatsyz bos turýy nemese orys tilindegi aqparatty ornalastyryp qoıýy dálel bola alady.
- Qazaq tilindegi betke ornalasqan aqparattyń kólemi orys tilindegi aqparattardyń kóleminen áldeqaıda az bolýy. Bul aqparattyń birinshi orys tilinde daıyndalyp, odan keıin qazaq tiline qalaı bolsa solaı aýdarýdy degendi bildiredi.
- Resmı saıttarǵa memlekettik tildegi aqparattardyń der kezinde, ıaǵnı aqparattardyń ýaqytynda ornalastyrylmaýy anyqtaldy.
- Keıbir ulttyq kompanııalar men akıonerlik qoǵamdardyń saıtynda memlekettik tildegi aqparattar tekserýsiz, korrektorlyq túzetýler jasalmastan ornalastyrylǵan. Sol sebepti aqparattarda orfografııalyq, pýkntýaııalyq jáne stılıstıkalyq qateler oryn alǵany anyqtaldy.
- Ákimdikterdiń resmı saıttarynda bıýdjet týraly aqparattar, statıstıkalyq málimetterdiń basym bóligi orys tilinde júktelgen.
Jalpy 125 mekemeniń resmı saıtyna monıtorıng júrgizildi. Osy monıtorıngtiń qorytyndysy boıynsha 98 mekemege eskertý hattary joldandy, onyń ishinde 33 hat – memlekettik organdar men ákimdikterge, 16-sy – ulttyq kompanııalarǵa, 31-i – joǵary oqý oryndaryna, 16-y – bankterge jáne 2-ýi portal ákimshilerine joldandy.
Osy joldanǵan eskertý hat boıynsha 40 mekeme ózderiniń resmı saıttaryna túzetýler engizgenin málimdedi (33 – memlekettik organdar men ákimdikter, 10 – ulttyq kompanııalar, 11 – joǵary oqý oryndary, 4 – bank).
Til janashyrlarynyń artynda halyq tur. Qazaq halqynyń sany da sapasy da ósti. Endi qoǵamnyń barlyq salasy memlekettik tilde qyzmet etkenin qalaıdy. Bul týraly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Qazaq tilinde sóıleý maqtanysh bolýy úshin qoǵamda oǵan degen qajettilikti arttyrǵan jón. Memlekettik qyzmetke, onyń ishinde, halyqpen tyǵyz jumys isteıtin laýazymǵa taǵaıyndaý kezinde kásibı biliktiligine qosa, qazaq tilin jaqsy biletin azamattarǵa basymdyq berý kerek. Parlamentte nemese baspasóz máslıhattarynda memlekettik tilde sóılep, pikir almasa almaıtyn memlekettik qyzmetker uǵymy, eń aldymen, qazaq azamattarynyń arasynda – anahronızmge aınalýǵa tıis» degen pikirin basty baǵdar etýimiz kerek.
Til saıasaty komıtetiniń tóraǵasy Ádilbek QABA.
