Qazan aiynyŋ jaŋbyrly künderınıŋ bırınde, Almatyda, ǧasyr jasaǧan Habiba Elebekova dünieden ozdy. 100 jyl maǧynaly ǧūmyr keşıp, qazaq teatr önerınıŋ keiuanasy atanǧan qariia dünieden öter aldynda Mädidıŋ Qarqaralysyn aitypty. Kädımgıdei «Atyŋnan ainalaiyn, Qarqaraly» dep älsız dauysymen, sözınen jaŋylmai küŋırenıp otyrypty. Marqūm – özınıŋ asyl jary Jüsıpbek Elebekovtıŋ Sovminnıŋ auruhanasynda sausaqtaryn älsız qimyldatyp, dombyra pernelerın basyp jatqandai bolyp üzılgenıne taŋ qalyp otyruşy edı. Endı, mıne, özı de ajaldy än salyp otyryp qarsy alypty…
Habiba Qaraqbaiqyzymen soŋǧy on jylda jiı aralasyp, äserlı äŋgımesın köbırek tyŋdadym. Sol äŋgımeler negızınde «Jüsıpbek Elebekov» atty derektı kıtap jazdym. «Qazaqfilmde» «Habibanyŋ Jüsıpbegı» atty derektı film de tüsırdık. Ol kısı özınıŋ ekı armany jaily jiı aituşy edı. Bırınşısı – qazaq teatr jäne kino önerınıŋ negızın salǧan körnektı tūlǧalarǧa Astanadan mūrajai salynsa, qalanyŋ körıktı alleialarynyŋ bırınen oryn berılıp, sol jerde ataqty on üş önerpazǧa eskertkış-ansambl ornatylsa deuşı edı. Olar: Qalibek Quanyşbaev, Jūmat Şanin, Ämıre Qaşaubaev, İsa Baizaqov, Qūrmanbek Jandarbekov, Serke Qojamqūlov, Elubai Ömırzaqov, Jüsıpbek Elebekov, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Şäken Aimanov, Qanabek Baiseiıtov, Küläş Baiseiıtova, Şara Jandarbekova edı. Aktrisanyŋ taǧy bır armany Jüsekeŋ ekeuı tūrǧan üidı (Jüsıpbek Elebekov – 17 jyl, Habiba Elebekova – 56) Jüsıpbek Elebekov muzei-üiıne ainaldyru edı. Apam ekı armanyna da jete almady.
Zirat basynan qaityp kele jatyp Habiba apamnyŋ armanyn eske alumen boldym. Keiuana aktrisa özınıŋ aqyrǧy amanaty retınde Ükımetke hat ta jazyp edı… Jaraidy… öner korifeilerıne alleia aşyp, eskertkış ornatu ülken qarjylyq şyǧyndy talap etedı. Alaida, aktrisanyŋ 60 jylǧa juyq tūrǧan üiın muzeige ainaldyru asa qiyn şarua emes qoi. Kezınde Säbit Mūqanovtyŋ aiauly jary Märiiam apai Ükımetke jazuşynyŋ tūrǧan üiı muzei bolsyn degen tılegın bıldırgen eken. Sol kezdegı el aǧalary az uaqytta Säbeŋnıŋ üiın muzeige ainaldyryp berıptı. Keiın būl igı dästür Ǧabit Müsırepov oraiynda da jalǧasyn tapty.
Jüsıpbek Elebekovtıŋ qūthanasy qazaq änınıŋ qara şaŋyraǧy ıspettı. Kezınde būl üide Qali Baijanov, Toqbai änşı, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Şäken Aimanov, t.b. önerpazdar bas qosqan duly şaŋyraq boldy emes pe? Änşınıŋ jary Habiba Elebekova qazaq muzyka önerıne, än tarihyna bailanysty jädıgerlerdı ūzaq jyldar boiy közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap kelgen edı. Endı änşınıŋ ūrpaqtary oǧan ie bola ala ma? Kümänım bar… Halqymyzdyŋ tarlan önerpazdarynyŋ qanşama dünielerı ūrpaqtary ie bola almaǧan sebeptı qoldy bolyp kettı, tıptı, qoqysqa laqtyrylyp tastalǧan mūralar da kezdestı.
Mäselen, Qazaqstannyŋ halyq ärtısı, änşı Rabiǧa Esımjanova ǧūmyr boiy qazaq önerıne bailanysty qūndy jädıgerler jinaǧan eken. Olardyŋ ışınde qūndy qoljazbalar, hattar, fotosuretter, sirek oryndalǧan änder bolǧan desedı. Alaida, änşı dünieden ötken soŋ päterı satylyp, saqtalǧan qūndy mūra talan-tarajǧa tüsıp ketken.
Ömırınıŋ soŋǧy jylynda Şäken Aimanov aǧamyz özınıŋ syralǧy dosy ärı operatory Berkovichtı şaqyryp alyp, öz oryndauynda bırneşe halyq änderın kinotaspaǧa tüsırtkızgen eken. Köp ūzamai, Mäskeude Şäken aǧamyz qapiiada qaza tabady. Tüsırılgen taspa Berkovichtıŋ qolynda qalyp qoiady. Arada bırşama jyl ötedı. Berkovichtı de kärılık meŋdeidı. Äigılı kinooperator «Qazaqfilmge» habarlasyp, densaulyǧynyŋ mäz emestıgın aityp, Şäken änderı jazylǧan kinotaspany alyp ketulerın sūraidy. «Qazaqfilmdegıler» «künde erteŋmen» uaqytty soza beredı. Söitıp jürgende, Berkovich dünie salady. Būdan keiın taspany ızdegen eşkım bolmaidy. Aqyry, sol taspa joǧalyp tynypty.
Biylǧy şılde aiynda Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Qatonqaraǧai audanyndaǧy jazuşy Oralhan Bökeidıŋ auyly – Şyŋǧystaiǧa barudyŋ sätı tüstı. Oralhan Bökei muzei-üiınıŋ esıgınde qara qūlyp tūr. Sebebı, sol jazuşy tūrǧan muzei-üidıŋ kıltın Astanada tūratyn tuysy alyp ketken eken… Söitıp, bır şetı Almatydan, bır şetı Astana, Kerekuden kelgen bır top adam salymyz suǧa ketıp keiın qaittyq.
Mädeni-ädebi mūralarǧa bailanysty qūntsyzdyqtardyŋ qaisybırın tıze bereiık. Soŋǧy jyldary «Qazaqfilm» kinostudiiasy, sondai-aq elımızdegı telearnalar HH ǧasyrda ömır sürgen memleket jäne qoǧam, öner qairatkerlerı turaly jüzdegen derektı film tüsırdı. Sonda tüsıruşıler toby bır jan auyrtar problemamen betpe-bet kelıp otyrdyq. Ol – sol el aǧalary turaly jylt etken beinehronikanyŋ tabylmauy. Sonau HH ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen Alaş ziialylary men keŋes qairatkerlerın aitpaǧanda, ötken ǧasyrdyŋ soŋyna deiın ömır sürgen öner men mädeniet, ädebiet qairatkerlerınıŋ taspaǧa basylǧan beinelerı joqqa tän eken. Kezınde män berılmegen osy qūntsyzdyqty Keŋes ökımetınen kördık. Endı täuelsızdık alyp, ırgelı elge ainalǧanda mädeni jädıgerlerge enjar boluymyzǧa ne joryq? Keŋsaidan qaityp kele jatqanda menı osyndai oilar mazalady.
Aitpaqşy, Habiba Elebekovanyŋ amanaty ne bolar eken?..
Jüsıpbek Elebekovtıŋ qūthanasy qazaq änınıŋ qara şaŋyraǧy ıspettı. Kezınde būl üide Qali Baijanov, Toqbai änşı, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Şäken Aimanov, t.b. önerpazdar bas qosqan duly şaŋyraq boldy emes pe? Änşınıŋ jary Habiba Elebekova qazaq muzyka önerıne, än tarihyna bailanysty jädıgerlerdı ūzaq jyldar boiy közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap kelgen edı. Endı änşınıŋ ūrpaqtary oǧan ie bola ala ma? Kümänım bar… Halqymyzdyŋ tarlan önerpazdarynyŋ qanşama dünielerı ūrpaqtary ie bola almaǧan sebeptı qoldy bolyp kettı, tıptı, qoqysqa laqtyrylyp tastalǧan mūralar da kezdestı.
Mäselen, Qazaqstannyŋ halyq ärtısı, änşı Rabiǧa Esımjanova ǧūmyr boiy qazaq önerıne bailanysty qūndy jädıgerler jinaǧan eken. Olardyŋ ışınde qūndy qoljazbalar, hattar, fotosuretter, sirek oryndalǧan änder bolǧan desedı. Alaida, änşı dünieden ötken soŋ päterı satylyp, saqtalǧan qūndy mūra talan-tarajǧa tüsıp ketken.
Ömırınıŋ soŋǧy jylynda Şäken Aimanov aǧamyz özınıŋ syralǧy dosy ärı operatory Berkovichtı şaqyryp alyp, öz oryndauynda bırneşe halyq änderın kinotaspaǧa tüsırtkızgen eken. Köp ūzamai, Mäskeude Şäken aǧamyz qapiiada qaza tabady. Tüsırılgen taspa Berkovichtıŋ qolynda qalyp qoiady. Arada bırşama jyl ötedı. Berkovichtı de kärılık meŋdeidı. Äigılı kinooperator «Qazaqfilmge» habarlasyp, densaulyǧynyŋ mäz emestıgın aityp, Şäken änderı jazylǧan kinotaspany alyp ketulerın sūraidy. «Qazaqfilmdegıler» «künde erteŋmen» uaqytty soza beredı. Söitıp jürgende, Berkovich dünie salady. Būdan keiın taspany ızdegen eşkım bolmaidy. Aqyry, sol taspa joǧalyp tynypty.
Biylǧy şılde aiynda Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Qatonqaraǧai audanyndaǧy jazuşy Oralhan Bökeidıŋ auyly – Şyŋǧystaiǧa barudyŋ sätı tüstı. Oralhan Bökei muzei-üiınıŋ esıgınde qara qūlyp tūr. Sebebı, sol jazuşy tūrǧan muzei-üidıŋ kıltın Astanada tūratyn tuysy alyp ketken eken… Söitıp, bır şetı Almatydan, bır şetı Astana, Kerekuden kelgen bır top adam salymyz suǧa ketıp keiın qaittyq.
Mädeni-ädebi mūralarǧa bailanysty qūntsyzdyqtardyŋ qaisybırın tıze bereiık. Soŋǧy jyldary «Qazaqfilm» kinostudiiasy, sondai-aq elımızdegı telearnalar HH ǧasyrda ömır sürgen memleket jäne qoǧam, öner qairatkerlerı turaly jüzdegen derektı film tüsırdı. Sonda tüsıruşıler toby bır jan auyrtar problemamen betpe-bet kelıp otyrdyq. Ol – sol el aǧalary turaly jylt etken beinehronikanyŋ tabylmauy. Sonau HH ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen Alaş ziialylary men keŋes qairatkerlerın aitpaǧanda, ötken ǧasyrdyŋ soŋyna deiın ömır sürgen öner men mädeniet, ädebiet qairatkerlerınıŋ taspaǧa basylǧan beinelerı joqqa tän eken. Kezınde män berılmegen osy qūntsyzdyqty Keŋes ökımetınen kördık. Endı täuelsızdık alyp, ırgelı elge ainalǧanda mädeni jädıgerlerge enjar boluymyzǧa ne joryq? Keŋsaidan qaityp kele jatqanda menı osyndai oilar mazalady.
Aitpaqşy, Habiba Elebekovanyŋ amanaty ne bolar eken?..
Erlan TÖLEUTAI,
änşı, önertanuşy.
