«Bir beldeý – Bir jol» bastamasynyń bastalýy Qazaqstannyń astanasynda 2013 jyly bastaldy, bul bizdiń elimizdiń qazaqstandyq syrtqy saıasattyń mańyzdy vektorlarynyń biri – Qytaı Halyq Respýblıkasy usynǵan ıdeıaǵa erekshe nazaryn aıqyndady. Atap aıtqanda, «Bir beldeý – bir jol» baǵyttaryn iske asyrýdy neǵurlym naqty tolyqtyrý «Nurly Jol» qazaqstandyq ulttyq damý baǵdarlamasymen kelisimge qol qoıylǵannan keıin múmkin boldy.
2019 jylǵy sáýirde Ult Kóshbasshysy – Elbasy Nursultan Nazarbaev qatysýymen ótken «Bir beldeý – Bir jol» forýmy qatysýshylardyń aldyna jańa mindetter men jańa múmkindikter qoıdy.
Forým barysynda QHR Tóraǵasy Sı zınpın Qytaı «Bir beldeý – Bir jol» bastamasy jobalarynyń ashyqtyǵy men qarjylyq turaqtylyǵyn arttyrý úshin jumys isteıtinin atap ótti. Sondaı-aq, Qytaı odan ári birlesken jobalarǵa ınvestıııa salý, sheteldik qatysýshylar úshin orasan zor Qytaı naryǵynyń áleýetin ashý, birlesken kásiporyndar aldyndaǵy kedergilerdi joıý, bilim berý jáne ǵylymı jobalardy ulǵaıtý nıetin rastady.
Qazaqstan men Qytaıdyń «Bir beldeý – Bir jol» bastamasyn iske asyrýy týraly naqty aıtqanda, geografııalyq faktorlarǵa baılanysty QHR-men saýda birneshe belgili bir aımaqta ǵana múmkin bolatynyn túsiný qajet. Osy ýchaskelerdiń ishindegi eń irisi jáne eń tanymaly «Dostyq» shekara ótkeli bolyp tabylady. Bul shekara ótkeli arqyly avtomobıl jáne temir joldar óte tar jerde kólik klasterin quraıdy.
Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy ónimdi jobalardyń biri osy kólik klasterin keńeıtý, sondaı-aq osy aımaq arqyly ótetin taýarlardy ınternaıonaldandyrý bolyp tabylady. Internaıonaldandyrý jáne kólik aǵynyn keńeıtý sheńberindegi alǵashqy qadam «Batys Eýropa - Batys Qytaı» avtokólik dáliziniń qurylysy boldy. Bul dálizdiń bir bóligi Shyǵysta «Qorǵas» ShYHO – dan Ońtústikte Shymkent qalasyna deıin ótedi jáne «Bir beldeý - Bir jol» bastamasynyń bolashaq bólikteriniń birin qalyptastyrady. Sodan keıin avtomagıstral soltústikke ketip, Qyzylorda men Aqtóbe arqyly Reseı Federaııasynyń jol jelisine qosylady. Jibek jolyn jańǵyrtý aıasynda Shymkentten Ózbekstan men Túrkimenstan arqyly Iran men Túrkııa baǵytynda kólik jelisiniń Ońtústik baǵytyn qalyptastyrý josparlanýda.
Ádette ınfraqurylymdyq jobalar strategııalyq bolyp tabylady jáne Azııa damý bankinen «tartylǵan» nesıeler sekildi qaryzdyq qarjylandyrý esebinen qurylady. Alaıda, Qazaqstanda ınvestıııalar úshin perspektıvaly baǵyttardyń biri ınfraqurylymdyq jobalardaǵy memlekettik - jekeshelik áriptestik bolyp sanalady. Osylaısha, ınfraqurylymdyq jobalardyń ózi Qazaqstanǵa sheteldik ınvestıııalardyń mańyzdy obektileri bolyp tabylady. Bul ásirese Qytaıdyń joǵary jyldamdyqty temir joldaryna qatysty. Atap aıtqanda, «Almaty – Nur-Sultan» joǵary jyldamdyqty tarmaǵynyń jobasy kópten beri talqylanýda, bul Pekın – Máskeý joǵary jyldamdyqty magıstraliniń jahandyq jobasynyń bir bóligi bolýy múmkin.
Jasyryn emes, Qytaıdyń ózinde mundaı joldardyń sany barlyq basqa elderge qaraǵanda áldeqaıda kóp. Demek, QR temirjol jelisin damytý jáne keńeıtý maqsatynda jekemenshik-memlekettik áriptestikke TShI keleshegi zor serpindi joba retinde mindetti túrde qoldaý tabady. Infraqurylymdyq JMK-nyń tabıǵı jalǵasy Qurylys jáne avtojol ındýstrııasyna TShI bolyp tabylady, alaıda munda ınvestorlar QHR-da bolǵan sııaqty qaıta ınvestıııalaýǵa tap bolýy múmkin. Sondyqtan bul óndiristi tek Qazaqstanǵa ǵana emes, búkil Ortalyq Azııaǵa da nazar aýdara otyryp qurý mańyzdy bolyp tabylady.
Ońtústik Qazaqstan oblysy óte iri hımııalyq jáne metallýrgııalyq áleýetti klaster bolyp tabylady. Hımııa ónerkásibi, tústi metallýrgııa jáne munaı óńdeý osy óńirde ondaǵan jyldar boıy damyp keledi. Hımııa ónerkásibi kásiporyndary: «PetroQazaqstan Oıl Prodakts», «PK Iýjpolımetall», «Hımfarm», «Shymkentement» jáne basqalary. Joǵary jyldamdyqty kólik magıstrali men ótkizý naryqtaryna qol jetkizý dástúrge aınalǵan ındýstrııalardyń básekege qabilettiligi men ınvestıııalyq tartymdylyǵyn arttyrady. Toqyma ónerkásibi aımaq úshin úlken mańyzǵa ıe, onda Qytaı óndirýshileri jyldar boıy rastalǵan quzyretterge ıe. Kóptegen iri kompanııalar tamaq ónerkásibin de bildiredi. 2010-2018 jyldary aýyl sharýashylyǵy ónimderi óndirisiniń ortasha ósý qarqyny 5,7% - dy qurady. Jalpy sol kezeńde ónerkásip óniminiń ortasha ósimi – 5,24%, onda taý – ken óndirý kásiporyndary bóliginde ósim 9,35% - dy, al óńdeý ónerkásibinde-3,52% - dy qurady.
Jambyl oblysy sondaı-aq jańa ótkizý naryqtaryna qoljetimdilikti jeńildetý jáne jedeldetý kezinde keńeıtilýi múmkin baı ónerkásiptik áleýetke ıe. Oblys hımııalyq shıkizatqa jáne tústi metaldarǵa baı, bul OQO-nyń óndiristik áleýetimen birge Qazaqstan ishinde qosylǵan quny joǵary óndiristerdi qalyptastyrýǵa múmkindik beredi. Oblys agroónerkásiptik ónerkásiptiń aıtarlyqtaı áleýetine ıe, ol jalpy óńirlik ónimniń shamamen 20%-yn beredi. 2010-2018 jyldary aımaqtaǵy aýylsharýashylyq óndirisiniń ortasha ósý qarqyny 3,3%-dy, al ónerkásip ónimi-6,7%-dy qurady. Ónerkásiptiń taý-ken óndirý salalary ortasha ósý qarqynymen 15,7% -ǵa, al óńdeýshi salalar-6,1%-ǵa ulǵaıdy.
Almaty oblysy Almaty qalasymen birge búkil respýblıka boıynsha eń kóp tutynýshylyq suranysty týdyrýda. Aýyl sharýashylyǵy ónimderin óndirý kólemi boıynsha Almaty men Almaty oblysy 2016 jyldyń qańtar-qyrkúıek aılarynyń qorytyndysy boıynsha respýblıkada ekinshi orynda, tek OQO-dan keıin. Ótken jyldary oblys agroónerkásiptik keshen óndirisiniń kólemi boıynsha birinshi orynda boldy. Sondyqtan Almaty oblysynda aýyl sharýashylyǵy ónimderi óndirisiniń ortasha ósý qarqyny 2010-2018 jyldary 2,96%-dy qurady. Ónerkásip ónimi bólinisinde Almaty oblysy men Almaty qalasy tıisinshe 5,34% jáne 6,68% qarqynmen ósti. Óńdeý ónerkásibiniń ortasha ósý qarqyny osy kezeńde Almaty oblysy úshin 5,7%-dy jáne Almaty úshin 6,4%-dy qurady. Almaty oblysynyń taý-ken óndirý ónerkásibindegi óndiris kólemi orta eseppen 9,4%-dy qurady.
Trans-qazaqstandyq temir jol dálizi sheńberinde Qazaqstannyń Ortalyq óńirleri arqyly ótetin qatynas joldaryn keńeıtý josparlanýda.
Osylaısha, ındýstrııalyq jáne aýyl sharýashylyǵy óndirisi turǵysynan «Bir beldeý – Bir jol» ońtústik tarmaǵymen qamtylatyn óńirler sońǵy jyldary aıtarlyqtaı joǵary ósý qarqynyn kórsetip otyr.
Ónimdi tasymaldaýdy jedeldetý, óńirlerdiń ınvestıııalyq tartymdylyǵyn arttyryp, ekonomıkalyq ósýdiń neǵurlym joǵary qarqynyn qamtamasyz etedi.
Ulttyq baǵdarlamalar aıasynda Ońtústik Qazaqstan oblysy men Almaty qalasy ónerkásipke jáne ınfraqurylymǵa memlekettik ınvestıııalardyń reıpıentteri jáne JJEB men EAEO túıindesýinen ekonomıkalyq paıdalardyń basty benefııarlary bolatyn eki perspektıvaly aglomeraııa retinde qaralady.
«Bir beldeý jáne jol» sheńberinde QHR - dan ınvestıııalar tartý úshin eń perspektıvaly obektilerdiń biri «Qorǵas-Shyǵys qaqpasy» arnaıy ekonomıkalyq aımaǵy bolyp tabylady. AEA úsh bólikten turatyn keshen bolyp tabylady:
- QHR standartyndaǵy temir joldan qazaqstandyq standartqa taýarlardy jedel júkteýge múmkindik beretin qurǵaq port;
- jalpy aýdany 50 myń sharshy metrge deıingi kóptegen kóterme qoımalar men saqtaý bazalarynan turatyn logıstıkalyq aımaq;
- jeńil jáne tamaq ónerkásibi kásiporyndary ornalasatyn nemese mashınalar men jabdyqtardy qurastyratyn óndiristik aımaq.
AEA qatysýshylaryna KTS nóldik mólsherlemesi, múlik salyǵy men QQS, jaldaý tólemderinen bosatý jáne erkin kedendik aımaq, bir tereze arqyly qyzmet kórsetýdiń biryńǵaı shemasy jáne keń salyqtyq jeńildikter men preferenııalar usynylady. AEA rejımi 2035 jylǵa deıin qoldanylady.
Erkin keden aımaǵy EAEO sheńberinde syrtqy ekonomıkalyq qyzmet obektilerine salynatyn kedendik bajdardy aınalyp ótýge múmkindik beredi.
Josparlanǵan ınfraqurylymdyq jobalar iske asyrylǵannan keıin óndirilgen nemese ımporttalatyn ónim Túrkistan-Sibir magıstrali boıynsha soltústikke qaraı, soltústik-batysqa qaraı Baltyq teńizine deıin ZEZK magıstrali boıynsha, ońtústik-batysqa Ortalyq Azııanyń basqa elderi arqyly Iran men Túrkııa baǵytynda jáne ońtústikke qaraı, Qyrǵyzstan men Qashǵar arqyly Pákistan baǵytynda baǵyttalýy múmkin.
«Qorǵas - Shyǵys qaqpasy» AEA-dan basqa, Qazaqstan aýmaǵynda áleýetti tartymdy óńirlerde taǵy birneshe arnaıy ekonomıkalyq aımaqtar bar. Qazaqstannyń batys bóligindegi uqsas joba Qazaqstannyń tranzıttik áleýetin Qazaqstannan basqa elderge taýarlardy aýystyryp tıeý, óńdeý, óndirý jáne eksporttaý úshin paıdalanýǵa múmkindik beretin «Aqtaý teńiz porty» AEA bolyp tabylady. Aqtaý teńiz portyndaǵy AEA rejımi 2028 jylǵa deıin qoldanylatyn bolady.
Basqa da yqtımal tartymdy arnaıy ekonomıkalyq aımaqtar: «Astana – jańa qala» (Astana, 2027 jylǵa deıin), «Aqparattyq tehnologııalar parki" (Almaty oblysy, 2028 jylǵa deıin), «Ulttyq ındýstrııalyq munaı-hımııa parki» (Atyraý oblysy, 2032 jylǵa deıin), «Taraz hımııalyq parki» (Jambyl oblysy, 2037 jylǵa deıin), sondaı-aq «Býrabaı» (2017 jylǵa deıin), «Pavlodar», «Saryarqa» (árqaısysy 2036 jylǵa deıin) jáne «Ońtústik» (Atyraý 2030 jyly) Aqmola, Pavlodar, Qaraǵandy jáne Ońtústik Qazaqstan oblystarynda iske qosyldy. Osylaısha, Qazaqstannyń tranzıttik áleýetin keńeıte otyryp, árbir AEA óńirlik ósý núktesine, sondaı-aq búkil respýblıkanyń ósý núktesine aınalady. Alaıda, qalǵan barlyq kásiporyndardyń tabysy baılanysty bolatyn negizgi element «Qorǵas - Shyǵys qaqpasy» AEA bolyp tabylady, óıtkeni onyń tabysty jumys isteýi búkil respýblıkanyń tranzıttik áleýetin qamtamasyz etedi.
Osylaısha, Qazaqstan QHR kásiporyndarynyń aýtsorsıngi úshin de, jańa óndiristerdi qurý úshin de barynsha tartymdy bola túsýde, óıtkeni olar bir jaǵynan bilikti jáne arzan jumys kúshine ıe, ekinshi jaǵynan óndiristik resýrstar men ınfraqurylymǵa keń qol jetkize alady jáne aqyrynda keń salyqtyq preferenııalardy usynady.
Ádil Káýkenov,
Nur-Sultan qalasy
