Pavlodarlyq qoǵam belsendisi Rýza BEISENBAITEGI ana tilimizdiń mártebesi úshin aıanbaı kúresip, birqatar salalarda oń nátıjege qol jetkizip kele jatqan jan. Qazaq tiliniń ústemdik qurýy úshin baryn salyp, tipti, ashtyq ta jarııalaǵan qoǵamdaǵy sanaýly ǵana til janashyrynyń birimen arnaıy suhbattastyq.
- Rýza apaı, Pavlodarda ózge ult ókilderi, ásirese, slavıan ultynyń ókilderi turady. Pavlodar turmaq, bizdiń ońtústik óńirlerdiń ózinde de qazaq tiliniń jaǵdaıy múshkil bolyp tur. Mundaǵy qazaq tiliniń jaǵdaıy qalaı? Ózińiz qandaı baǵa beresiz? Bul óńir qazaqtyń eń bir shuraıly jerleriniń biri ǵoı, qazaq tili men mádenıetiniń deńgeıi qandaı?
- Men til janashyry retinde óte jaman baǵa berem. Meniń mundaı baǵa berýime bizdegi orys tildiler ǵana emes, jergilikti bılik ókilderiniń áseri kóp boldy. Ýaqytynda sońǵy ret tek jergilikti bılik ókili Ǵalymjan Jaqııanov «Altyn til» degen baǵdarlamany júzege asyrdy. Ol kezde úırenýshiler úshin stımýl bolsyn dep aqsha berilgen. Al odan keıin qansha ákim keldi, biraq birde-bir betke ustar, tildiń jaıyn aıtatyn adam bolǵan joq. Óıtkeni bizde Nurpeıisov pe, Nurseıitov pe (Q.A. Nurpeıisov – «Adyrna»), bilmeımin, bilgim de kelmeıdi, tek qana orys tildi, endi máńgúrt desem de bolady. Sondaı adam bolatyn. Sosyn sonyń orynbasary ma, álde ózgesiniki me, Rysty Maǵaýıaqyzy degen bolatyn. Men onyń famılııasyn bilmeı otyrmyn qazir. Men onyń betine de aıtqam, qazir de aıtam, onyń mynadaı: «Qazaq tili dep aýyzdaryńdy ashýshy bolmańdar»,- dep aıtqany bar edi. Iaǵnı, jergilikti bılikti qazaq tilin tunshyqtyryp keldi. Sodan keıin meniń esimde qalǵany osydan eki-úsh jyl buryn: «Bakaýov, qazaq tilinen qolyńdy tart!» - degen meniń vıdeom búkil Qazaqstanǵa áleýmettik jeli arqyly tarap ketti. Sol bıliktiń apparat basshysy ma, Manzıkova degen kezinde jumys istegen, tórt-bes jyl buryn, sol kisi maǵan: «Sen nege aǵynǵa qarsy júresiń? Bizde qoǵam orys tildi», - dep oryssha aıtatyn. Sonda men: «Orys tildi qoǵamdy isteıtin kim? Orys tildi qoǵamdy isteıtin ákimshilik», - dep aıttym. Al orys tili bizde ylǵı qoldanysta bolatyndyqtan, qaı jerge barma, qyzmet tek orys tilinde. Qazaq tilindegi qyzmetti surap, aıǵaı-shýmen ǵana alasyń, jaıdan-jaı eshkim saǵan qyzmet kórsetpeıdi. Bul áli kúnge sheıin sol bıliktegi adamdardyń arqasynda.
Bizdegi taǵy bir masqara – óz tilin bilse de, sóılemeıtinder qalyptasty. Óz tilin qorash sanaıtyn deńgeıleri tómen adamdar bar. Men ózim olar jaıly solaı oılaımyn. Olardyń ulttyq namystary, ulttyq rýhtary joq. Olar da bılikpen birelese shovınısterge dem berdi. Olardy qalyptastyratyn bılik dep esepteımin.
- Belgili bir dárejede qazaq tiliniń óspeýine qazaqtardyń ózderi de úles qosyp jatyr deısiz ǵoı sonda?
- Iá, ókinishke oraı.
- Siz osy qazaq tiliniń máselesimen qansha jyldan beri aınalysyp kelesiz? Sizge ne túrtki boldy? Mundaı oı qaıdan keldi?
- Negizi meniń ultshyldyǵym 1986 jyly Jeltoqsanǵa qatysty oıandy. Ony aıtsam, óte uzaq áńgime. 28 jasymnan bastap men ózimniń bala kezimde bilgen tilimdi umyttym. Bir on-on bir jylda men osyndaı deńgeıge jettim. Óz jeke basymnan bilemin, eger adamnyń ortasy, jumysy oryssha bolsa, tilin umyta bastaıdy. 19 jasymda turmysqa shyqqanda, meniń kúıeýim de «qara orys» bolatyn. Áıteýir, uzyn sózdiń qysqasy, tilińdi óziń umytady ekensiń. Sonda men Jeltoqsanǵa qatysty oılandym. Maǵan bir kisi: Seni túrmege otyrǵyzsa, sen qalaı ózińniń patrıot ekenińdi aıtasyń. Sen qazaqsha bilmeısiń», - degennen keıin. Maǵan osy sóz áser etti de, qaıta óz ana tilimdi úırenip, gazet-jýrnal jazdyryp, áıteýir solaı damyta bastadym. Biraq 2005 jyly men kóshken sebebim, meniń qolyma sol kezde 2001-2010 jj. baǵdarlama tústi. Úkimettiń sol 550-shi qaýlysynda bylaı aıtylǵan eken: «Áleýmettik-kommýnıkatıvtik salada eń birinshi qazaq tili, ekinshi suranys tili bolýy kerek», - delingen. Sosyn men kóp oılandym, nege men eýropalyq pishindi adamdy kórgende, olardyń tilinde saıraı jónelemin, bizde osyndaı zań bar eken dep oılanyp-tolǵanyp, men erteńnen bastap barlyq jerde qazaq tilinde sóıleımin dep sheshim qabyldadym. Bul 2005 jyldyń 25 jeltoqsany bolatyn. 26 jeltoqsannan bastap men tek qazaq tilinde sóılep kelemin. Qaıda barmaıyn, tek qazaqsha sóıleımin.
- Pavlodarda basym bóligi slavıan ultynyń ókilderi. Mundaı ortada tek qana qazaqsha sóıleý óte qıyn jaǵdaı ǵoı. Túsinbeıtin jaǵdaıda ne isteısiz?
- Ártúrli jaǵdaılar boldy. 5-6 jyl buryn meni birneshe jyl soqqyǵa da jyqty. Biraq men sonda da turyp alamyn. Túsinse de, túsinbese de, túsinýge mindettisiń dep, Úkimettiń qaýlysyn aıtamyn. Qazir bizde qazaqtar 50 % -dan asty. Al men 1999 jyly Pavlodarǵa kóship kelgende, qazaqtar 36-40 % -daı boldy, naqty aıta almaımyn. Al 2005 jyly shamamen 44% boldy. Sonda da orys tildilerdiń astamshylyǵy áli basylǵan joq. Men ózim basymnan sóz asyrmaıtyn adammyn, óz oıymdy aıtyp salamyn. 2015 jyly, 2017 jyly qazaq tilinde qyzmet kórsetpegen Tramvaı basqarmasyna qatysty 70 shaqty hat jazdym. Sol 70 shaqty hattan esh nátıje bolǵan joq. Men sol hattarymdy jınap, TÚKSh-ge baryp, tym bolmasa, «jolaqysyn tóleńiz» degen eki aýyz sóz úıretýin suradym. Basqa eshnárse suramadym. Biraq sol eki sózdi jattatpady. Eger jattaı almasa, qaltalaryna jazyp berińizder, - dep talap qoıdym. Eshqandaı nátıje bolmady. Men óz talabymnan qaıtpadym. Qazaqsha sóılegen kezimde polıııa shaqyrǵan kezderi de boldy. Qazaqsha sóılemegendikten, tramvaıdan tústim de, aldyna baryp turyp, Tramvaı basqarmasyna qońyraý shaldym. Eger qazaq tilinde qyzmet kórsetilmese, tramvaıdyń aldynan eshqaıda ketpeıtinimdi aıttym. Olar: «Oı, bizde ony aýystyra qoıatyn eshkim joq», - dedi. Odan keıin jolaqysyn jınaýshynyń keshirim suraýyn talap ettim. Eshkim de menen keshirim suramady. Sodan aınalamda adamdar da jınalyp qaldy. Bir jas jigit: «Oı, apaı, men anamdy dárigerge aparýym kerek. Joldy bógemeńiz» - dedi. Men qaltamnan 500 teńge alyp berip, taksımen kete ber dedim. Qalǵan jandardyń bári aıǵaı-shýdy bastap, birneshe áıel maǵan jabyla bastady. Áıteýir arasynda durys bir-eki kelinshek bar eken, olar shovınısterge, máńgúrt qazaqtarǵa: «Nege bizdiń memleketimizde ana tilimiz taptalýy kerek», - dep qarsy tura bastady. Ekinshi rette de osylaı boldy. Meni sottamaq ta boldy. Tek men áleýmettik jelide jazǵandyqtan, dúısenbi kúni sottamaq bolǵan olar, men qaıda barýym kerektigin qońyraý shalyp suraǵanda: «Joq, apaı, siz durys túsinbedińiz. Biz sizge ondaı eshteńe aıtpadyq», - dep jaltara bastady. Osyndaı jaǵdaımen, buzaqylyq úshin dep eki ret sottala jazdaǵam. Biraq meniki – buzaqylyq emes, meniki – ana tilimniń jaıy, balam. Adam ózi shydaı-shydaı bir kúni jarylady ǵoı. Meniń jarylǵanym solaı boldy.
- Siz ózińiz túrli zaýyttar men shahtalarda jumys istedim dedińiz, al sol jerdegi til máselesi qalaı boldy?
- Ol jerdegi til máselesin, tipti, suramaýǵa bolady. Men ShQO-ǵa kelin bolyp túsip, 1982 jyly shahtada jumys istegende, 97 % orys, 2,4 % qazaq boldyq, qalǵany basqa ult ókilderi boldy. Sol 124 adamnyń ishinde 4 qazaq, 600 jumysshynyń ishinde bir brıgada, 8 adam qazaq boldyq. Al jalpy sol Glýbokoe aýdanynyń shahter kentinde 5 myń adam turdy. Sol kentte bir ǵana qazaqsha sóıleıtin otbasy boldy. Men sol 1986 jyly qazaqsha úırenip bastaǵanda, meni bári ultshyl dep aıyptaı bastady. Perzenthanadan shyqqan kezde de balama qazaqsha tek alǵym kelgende, sondaǵy 2-hatshy Ivanov degen bolýy kerek, sol maǵan ultshyl dep sóılegeni bar. Men de qaıtpaı: «Siz nege Ivanovsyz?» - dep suraǵanda, - Men oryspyn, - dep jaýap berdi. Al men qazaqpyn dep edim qaramaǵyndaǵylarǵa: «Onyń qalaǵanyn jazyp berińder»,- dep tapsyrdy.
- Biz buryn Almatyda qazaqtardy mekenjaıy boıynsha tirkeýge turýy úshin arnaıy komıssııa qurylyp, qarastyrylady degendi estýshi edik. Sondaı jaǵdaı basyńyzdan ótpedi me?
- Men osynda 1999 jyly kóship kelip, osy páterdi alǵanda mende tirkeýge qatysty másele bolmady.
- Al qyzmetińizden osy til máselesine qatysty qysymnan kettińiz be?
- Tilge de, ultshyldyqqa da qatysty kettim. Zaýyttyń 35 jyldyǵynda men zań bóliminen bir qaǵaz aparýym kerek boldy. Sonda qazaqsha sóılegenimde: «Oryssha sóıleńiz», - dep talap etti. Men: «Siz qaı memlekette turasyz? Ózińiz turatyn memlekettiń ana tilinde beske deıin sanaı almaısyz ba?» - dep qarsy til qattym. Sodan arnaıy jınalys bolyp, meniń ústimnen: «Ol qujatqa qazaq áripterin de jazdy», - dep shaǵym aıtqan. – «Men tarakan kórdińder me?» - dep jaýap berdim. Basshylyqqa eshqandaı áripti almaımyn, odan da jumystan shyǵamyn, - dep kettim. Osy tilge baılanysty qysym boldy jáne men osy zaýyttyń 35 jyldyq tarıhynda birde-bir qazaq basshy bolmaǵanyn da aıtqandyqtan da qysym kórdim.
- Ol jerdegi qazaqtardyń sany qandaı boldy? Sol zaýyt áli kúnge isteı me? Ondaǵy tildik jaǵdaı qandaı?
- Sol Aqsý qalasynyń 40 %-n qazaqtar quraıtyn. Orystar basym boldy. Al zaýytta 4-5 % ǵana qazaqtar boldy. Til de soǵan sáıkes. Sol zaýyttan men jumystan ketkende, ultshyl ketti dep aıtyldy. Qazir baıaǵydaı qysym kórsetý joq ekendigin estımin.
- Barlyq aımaqta tilderdi damytý basqarmasy bar. Mundaǵy sol ortalyqtyń qyzmeti qaı deńgeıde?
- Ernur Dáýenov degen azamat bar. Buryn Ishki saıasat basqarmasynda qyzmet etti. Sol azamat ózi basshylyq etken az ýaqyttyń ishinde ulttyq múddege kóńil bóle alǵan edi. Qazir ol Bilim jáne ǵylym mınıstrligine ketti. Al basqarmada burynnan kele jatqan Sáýle Osmanova degen azamatsha otyrsa kerek. Qysqasy, men de sol Sáýlege qatysty janama dálel vıdeo bar. Osynda «Dıona» degen dúken bar. Sonda qazaqsha sóılegenim úshin taǵy da másele týyndap edi. Sol ýaqytta Sáýle basqarmada orynbasar bolatyn. Ol da kelip, meniń ústimnen shaǵym berýin surap, ózderine jumys isteýge kedergi keltirgenimdi aıtty. Osyndaı da masqara jaǵdaı bolǵan. Osynda taǵy «Olja» degen saýda úıi bar, sol jerde eki qazaq kelinshekten kámpıt alyp turǵam. Olar maǵan oryssha til qatty. Qazaqsha sóıleýin suraǵanymda, qazaqshańmen qosa ket dep qarsy shyqqany bar. Sodan olardyń basshylary kelip: «Men Tilderdi damytý basqarmasynyń bastyǵy Sáýlemen sóılestim, aryz-shaǵym túsirý kerektigin aıtty», - dedi. Sonda oǵan Sáýleniń ózi prokýratýraǵa meniń ústimnen shaǵym túsirý kerektigin aıtqan. Kórdińiz be? Sebebi men olardyń durys jumys isteýine kedergi keltiredi ekem. Olardyń jınalystaryna baryp, atqarylmaı, sheshimi tabylmaı jatqan sharýalardy sebebin suraımyn. Olar barlyǵy on-aq adam dep jylaıdy. Olar jaıdan-jaı aqsha alyp otyr. Olar óz mindetterin atqarmaı aqsha alyp otyr. Al til bir ornynda damymaı turyp qaldy. Maǵan olardyń aqshasy kerek emes. Biraq Tilder basqarmasy jumys isteýi tıis. Men basqa salada sharýam joq. Sol Sáýle Osmanovanyń baýyry Artyqbaev Qýat oblys prokýronyń orynbasary. Al Sáýle Osmanova eshnárseni bitirmese de, áli kúnge ornynda otyr. Bizde sondaı-aq tilge shabýyl jasaıtyn bes-alty orys tildi gazet bar. Tek Arman Qanıdyń ǵana «Ertis dıdary» gazeti ǵana bul máseleni jaqsy kóteredi. Oǵan da aqsha bólinbeı otyr. Arman Qanı da olarǵa renishti.
- Ózińiz qazaq tiliniń bolashaǵyn qalaı elestetesiz? Bolashaǵy bar ma? tek Pavlodar óńiri ǵana emes, jalpy respýblıkany alǵanda.
- Meniń oıymshaosy bılik tura berse, til joıylyp ketedi. Bılik aýysýy kerek. Úkimettiń basyna ultshyldar kelýi kerek. Tek qana sonda biz ult retinde qutqarylyp qalýymyz múmkin. Ekinshi nusqa Armenııadaǵy nemese Ýkraınadaǵy sııaqty túgel kóterilip, shyǵyp, tóńkerip tastasa, eshqandaı polıııanyń, áskerdiń kúshi jetpeıdi. Óıtkeni olar halyqtan kóp emes. Úkimet halyqtyń shamaly bóligin qyrar, biraq búkil halyqty qyra almaıdy. Biraq halyqtyń bir mıllıony, ne jarty mıllıony shyqsa, ulttyq múddeli memleket qurýǵa úgitteımiz dep oılaımyn. Ony endi saıası saýatty túrde isteý kerek. Bılik Qazaqstandy namysy joq, beıshara halyq qylyp, álemge kúlki etip otyr. Halyq óz memleketinde ómir súrgendeı júre almaýda.
- Siz keıde osyndaı máselege aralasyp júrgenińizge ókinip qalmaısyz ba? Esh nátıje shyqpaǵanda kúıinip ketpeısiz be?
- Joq. Men bul máseleni maqsat retinde qoıǵan joqpyn. Ózim adam retinde qaýlyny oqyp, qazaq tiline kóshkende, qaıta baryp bireýge oryssha sóılesem, onda men óz-ózimdi satqanym bolatyn edi. Men ózimdi sata almaımyn.
- Naqty osy tildiń jolynda jetken jetistikterińizdi sanamalap bere alasyz ba?
- JSSB-nyń mańdaıyndaǵy ataýynyń qazaqsha jazylýyna áser ettim. Áreketimdi bankterden bastadym. Qanshama jerge telefon shalyp, júgirip júrip bitirdim. entrkredıt banktiń túbirtekteri orys tilinde boldy. Men sol bankten qyzdaryma aqsha salatynmyn. Qazaqsha berýin talap ettim. Qazaqsha túbirtek ońtústik qalalarda bar da, al munda oǵan mán bermeıdi. Orys tilindegi qujatqa qol qoımaımyn. Buǵan tek men ǵana emes basqalar da áser etken bolar. Memlekettik satyp alý saıty bar. Sol jerde bári oryssha boldy. Men orys tildi jerdi sońyna deıin aparyp, birneshe ret qońyraý shalyp júrip, qazaqsha qyzmet kórsetilýin suraımyn. Qaramaaǵyndaǵylarǵa basshylaryń máńgúrt pe, namyssyz ba dep, telefondy berýin suraımyn. Men osy saıttyń qazaqsha toltyrylýy úshin Astanaǵa deıin bardym. Áıteýir, jóndettim. Sosyn jeke kásipkerdiń ár toqsan saıyn tapsyratyn deklaraııasy oryssha boldy. Sony qyr-sońynan qalmaı qazaqshalandyrdym. Jeke kásipkerdiń kýáligin oryssha bergende de, mórimdi de, basqasyn da tek qana qazaqsha aldym. Eger maǵan qujattar «IP» dep kelse, ol qujat mindetti túrde keri qaıtady. Óıtkeni men «JK» dep tirkeldim. Qazkommen soqtyǵysyp, termınaldarynyń qazaqsha qyzmet kórsetýin talap ettim. Qazirgi Jusan bankpen de (burynǵy esna bank) sottastym. Olar meniń aty-jónimdi durys jazbady. Men 1997 jyly tolyqtaı aty-jónimdi qazaqshalaǵan bolatynmyn. Al olardyń túbirtekterinde meniń aty-jónimdegi qazaqsha áripter suraq belgisi bolyp turady. Sony jóndeýin suradym, nátıje bolmaǵan soń sotqa berdim. Sotta men jeńip shyqtym. Qapelimde, qazir basqasyn esime túsire almaı otyrmyn. Biraz bankter, emhanalardyń qazaq tilinde qyzmet kórsetýi úshin kúrestim.
- Ýaqyt bólip, suhbat bergenińiz úshin raqmet! Qazaq tiliniń mártebesi bıik bolsyn!
Suhbattasqan Arman Áýbákir
«Adyrna» ulttyq portaly
