Pavlodarlyq qoǧam belsendısı Ruza BEISENBAITEGI ana tılımızdıŋ märtebesı üşın aianbai küresıp, bırqatar salalarda oŋ nätijege qol jetkızıp kele jatqan jan. Qazaq tılınıŋ üstemdık qūruy üşın baryn salyp, tıptı, aştyq ta jariialaǧan qoǧamdaǧy sanauly ǧana tıl janaşyrynyŋ bırımen arnaiy sūhbattastyq.
- Ruza apai, Pavlodarda özge ūlt ökılderı, äsırese, slavian ūltynyŋ ökılderı tūrady. Pavlodar tūrmaq, bızdıŋ oŋtüstık öŋırlerdıŋ özınde de qazaq tılınıŋ jaǧdaiy müşkıl bolyp tūr. Mūndaǧy qazaq tılınıŋ jaǧdaiy qalai? Özıŋız qandai baǧa beresız? Būl öŋır qazaqtyŋ eŋ bır şūraily jerlerınıŋ bırı ǧoi, qazaq tılı men mädenietınıŋ deŋgeiı qandai?
- Men tıl janaşyry retınde öte jaman baǧa berem. Menıŋ mūndai baǧa beruıme bızdegı orys tıldıler ǧana emes, jergılıktı bilık ökılderınıŋ äserı köp boldy. Uaqytynda soŋǧy ret tek jergılıktı bilık ökılı Ǧalymjan Jaqiianov «Altyn tıl» degen baǧdarlamany jüzege asyrdy. Ol kezde üirenuşıler üşın stimul bolsyn dep aqşa berılgen. Al odan keiın qanşa äkım keldı, bıraq bırde-bır betke ūstar, tıldıŋ jaiyn aitatyn adam bolǧan joq. Öitkenı bızde Nūrpeiısov pe, Nūrseiıtov pe (Q.A. Nūrpeiısov – «Adyrna»), bılmeimın, bılgım de kelmeidı, tek qana orys tıldı, endı mäŋgürt desem de bolady. Sondai adam bolatyn. Sosyn sonyŋ orynbasary ma, älde özgesınıkı me, Rysty Maǧauiaqyzy degen bolatyn. Men onyŋ familiiasyn bılmei otyrmyn qazır. Men onyŋ betıne de aitqam, qazır de aitam, onyŋ mynadai: «Qazaq tılı dep auyzdaryŋdy aşuşy bolmaŋdar»,- dep aitqany bar edı. Iаǧni, jergılıktı bilıktı qazaq tılın tūnşyqtyryp keldı. Sodan keiın menıŋ esımde qalǧany osydan ekı-üş jyl būryn: «Bakauov, qazaq tılınen qolyŋdy tart!» - degen menıŋ videom bükıl Qazaqstanǧa äleumettık jelı arqyly tarap kettı. Sol bilıktıŋ apparat basşysy ma, Manzikova degen kezınde jūmys ıstegen, tört-bes jyl būryn, sol kısı maǧan: «Sen nege aǧynǧa qarsy jüresıŋ? Bızde qoǧam orys tıldı», - dep orysşa aitatyn. Sonda men: «Orys tıldı qoǧamdy ısteitın kım? Orys tıldı qoǧamdy ısteitın äkımşılık», - dep aittym. Al orys tılı bızde ylǧi qoldanysta bolatyndyqtan, qai jerge barma, qyzmet tek orys tılınde. Qazaq tılındegı qyzmettı sūrap, aiǧai-şumen ǧana alasyŋ, jaidan-jai eşkım saǧan qyzmet körsetpeidı. Būl älı künge şeiın sol bilıktegı adamdardyŋ arqasynda.
Bızdegı taǧy bır masqara – öz tılın bılse de, söilemeitınder qalyptasty. Öz tılın qoraş sanaityn deŋgeilerı tömen adamdar bar. Men özım olar jaily solai oilaimyn. Olardyŋ ūlttyq namystary, ūlttyq ruhtary joq. Olar da bilıkpen bırelese şovinisterge dem berdı. Olardy qalyptastyratyn bilık dep esepteimın.
- Belgılı bır därejede qazaq tılınıŋ öspeuıne qazaqtardyŋ özderı de üles qosyp jatyr deisız ǧoi sonda?
- İä, ökınışke orai.
- Sız osy qazaq tılınıŋ mäselesımen qanşa jyldan berı ainalysyp kelesız? Sızge ne türtkı boldy? Mūndai oi qaidan keldı?
- Negızı menıŋ ūltşyldyǧym 1986 jyly Jeltoqsanǧa qatysty oiandy. Ony aitsam, öte ūzaq äŋgıme. 28 jasymnan bastap men özımnıŋ bala kezımde bılgen tılımdı ūmyttym. Bır on-on bır jylda men osyndai deŋgeige jettım. Öz jeke basymnan bılemın, eger adamnyŋ ortasy, jūmysy orysşa bolsa, tılın ūmyta bastaidy. 19 jasymda tūrmysqa şyqqanda, menıŋ küieuım de «qara orys» bolatyn. Äiteuır, ūzyn sözdıŋ qysqasy, tılıŋdı özıŋ ūmytady ekensıŋ. Sonda men Jeltoqsanǧa qatysty oilandym. Maǧan bır kısı: Senı türmege otyrǧyzsa, sen qalai özıŋnıŋ patriot ekenıŋdı aitasyŋ. Sen qazaqşa bılmeisıŋ», - degennen keiın. Maǧan osy söz äser ettı de, qaita öz ana tılımdı üirenıp, gazet-jurnal jazdyryp, äiteuır solai damyta bastadym. Bıraq 2005 jyly men köşken sebebım, menıŋ qolyma sol kezde 2001-2010 jj. baǧdarlama tüstı. Ükımettıŋ sol 550-şı qaulysynda bylai aitylǧan eken: «Äleumettık-kommunikativtık salada eŋ bırınşı qazaq tılı, ekınşı sūranys tılı boluy kerek», - delıngen. Sosyn men köp oilandym, nege men europalyq pışındı adamdy körgende, olardyŋ tılınde sairai jönelemın, bızde osyndai zaŋ bar eken dep oilanyp-tolǧanyp, men erteŋnen bastap barlyq jerde qazaq tılınde söileimın dep şeşım qabyldadym. Būl 2005 jyldyŋ 25 jeltoqsany bolatyn. 26 jeltoqsannan bastap men tek qazaq tılınde söilep kelemın. Qaida barmaiyn, tek qazaqşa söileimın.
- Pavlodarda basym bölıgı slavian ūltynyŋ ökılderı. Mūndai ortada tek qana qazaqşa söileu öte qiyn jaǧdai ǧoi. Tüsınbeitın jaǧdaida ne ısteisız?
- Ärtürlı jaǧdailar boldy. 5-6 jyl būryn menı bırneşe jyl soqqyǧa da jyqty. Bıraq men sonda da tūryp alamyn. Tüsınse de, tüsınbese de, tüsınuge mındettısıŋ dep, Ükımettıŋ qaulysyn aitamyn. Qazır bızde qazaqtar 50 % -dan asty. Al men 1999 jyly Pavlodarǧa köşıp kelgende, qazaqtar 36-40 % -dai boldy, naqty aita almaimyn. Al 2005 jyly şamamen 44% boldy. Sonda da orys tıldılerdıŋ astamşylyǧy älı basylǧan joq. Men özım basymnan söz asyrmaityn adammyn, öz oiymdy aityp salamyn. 2015 jyly, 2017 jyly qazaq tılınde qyzmet körsetpegen Tramvai basqarmasyna qatysty 70 şaqty hat jazdym. Sol 70 şaqty hattan eş nätije bolǧan joq. Men sol hattarymdy jinap, TÜKŞ-ge baryp, tym bolmasa, «jolaqysyn töleŋız» degen ekı auyz söz üiretuın sūradym. Basqa eşnärse sūramadym. Bıraq sol ekı sözdı jattatpady. Eger jattai almasa, qaltalaryna jazyp berıŋızder, - dep talap qoidym. Eşqandai nätije bolmady. Men öz talabymnan qaitpadym. Qazaqşa söilegen kezımde polisiia şaqyrǧan kezderı de boldy. Qazaqşa söilemegendıkten, tramvaidan tüstım de, aldyna baryp tūryp, Tramvai basqarmasyna qoŋyrau şaldym. Eger qazaq tılınde qyzmet körsetılmese, tramvaidyŋ aldynan eşqaida ketpeitınımdı aittym. Olar: «Oi, bızde ony auystyra qoiatyn eşkım joq», - dedı. Odan keiın jolaqysyn jinauşynyŋ keşırım sūrauyn talap ettım. Eşkım de menen keşırım sūramady. Sodan ainalamda adamdar da jinalyp qaldy. Bır jas jıgıt: «Oi, apai, men anamdy därıgerge aparuym kerek. Joldy bögemeŋız» - dedı. Men qaltamnan 500 teŋge alyp berıp, taksimen kete ber dedım. Qalǧan jandardyŋ bärı aiǧai-şudy bastap, bırneşe äiel maǧan jabyla bastady. Äiteuır arasynda dūrys bır-ekı kelınşek bar eken, olar şovinisterge, mäŋgürt qazaqtarǧa: «Nege bızdıŋ memleketımızde ana tılımız taptaluy kerek», - dep qarsy tūra bastady. Ekınşı rette de osylai boldy. Menı sottamaq ta boldy. Tek men äleumettık jelıde jazǧandyqtan, düisenbı künı sottamaq bolǧan olar, men qaida baruym kerektıgın qoŋyrau şalyp sūraǧanda: «Joq, apai, sız dūrys tüsınbedıŋız. Bız sızge ondai eşteŋe aitpadyq», - dep jaltara bastady. Osyndai jaǧdaimen, būzaqylyq üşın dep ekı ret sottala jazdaǧam. Bıraq menıkı – būzaqylyq emes, menıkı – ana tılımnıŋ jaiy, balam. Adam özı şydai-şydai bır künı jarylady ǧoi. Menıŋ jarylǧanym solai boldy.
- Sız özıŋız türlı zauyttar men şahtalarda jūmys ıstedım dedıŋız, al sol jerdegı tıl mäselesı qalai boldy?
- Ol jerdegı tıl mäselesın, tıptı, sūramauǧa bolady. Men ŞQO-ǧa kelın bolyp tüsıp, 1982 jyly şahtada jūmys ıstegende, 97 % orys, 2,4 % qazaq boldyq, qalǧany basqa ūlt ökılderı boldy. Sol 124 adamnyŋ ışınde 4 qazaq, 600 jūmysşynyŋ ışınde bır brigada, 8 adam qazaq boldyq. Al jalpy sol Glubokoe audanynyŋ şahter kentınde 5 myŋ adam tūrdy. Sol kentte bır ǧana qazaqşa söileitın otbasy boldy. Men sol 1986 jyly qazaqşa üirenıp bastaǧanda, menı bärı ūltşyl dep aiyptai bastady. Perzenthanadan şyqqan kezde de balama qazaqşa tek alǧym kelgende, sondaǧy 2-hatşy İvanov degen boluy kerek, sol maǧan ūltşyl dep söilegenı bar. Men de qaitpai: «Sız nege İvanovsyz?» - dep sūraǧanda, - Men oryspyn, - dep jauap berdı. Al men qazaqpyn dep edım qaramaǧyndaǧylarǧa: «Onyŋ qalaǧanyn jazyp berıŋder»,- dep tapsyrdy.
- Bız būryn Almatyda qazaqtardy mekenjaiy boiynşa tırkeuge tūruy üşın arnaiy komissiia qūrylyp, qarastyrylady degendı estuşı edık. Sondai jaǧdai basyŋyzdan ötpedı me?
- Men osynda 1999 jyly köşıp kelıp, osy päterdı alǧanda mende tırkeuge qatysty mäsele bolmady.
- Al qyzmetıŋızden osy tıl mäselesıne qatysty qysymnan kettıŋız be?
- Tılge de, ūltşyldyqqa da qatysty kettım. Zauyttyŋ 35 jyldyǧynda men zaŋ bölımınen bır qaǧaz aparuym kerek boldy. Sonda qazaqşa söilegenımde: «Orysşa söileŋız», - dep talap ettı. Men: «Sız qai memlekette tūrasyz? Özıŋız tūratyn memlekettıŋ ana tılınde beske deiın sanai almaisyz ba?» - dep qarsy tıl qattym. Sodan arnaiy jinalys bolyp, menıŋ üstımnen: «Ol qūjatqa qazaq ärıpterın de jazdy», - dep şaǧym aitqan. – «Men tarakan kördıŋder me?» - dep jauap berdım. Basşylyqqa eşqandai ärıptı almaimyn, odan da jūmystan şyǧamyn, - dep kettım. Osy tılge bailanysty qysym boldy jäne men osy zauyttyŋ 35 jyldyq tarihynda bırde-bır qazaq basşy bolmaǧanyn da aitqandyqtan da qysym kördım.
- Ol jerdegı qazaqtardyŋ sany qandai boldy? Sol zauyt älı künge ıstei me? Ondaǧy tıldık jaǧdai qandai?
- Sol Aqsu qalasynyŋ 40 %-n qazaqtar qūraityn. Orystar basym boldy. Al zauytta 4-5 % ǧana qazaqtar boldy. Tıl de soǧan säikes. Sol zauyttan men jūmystan ketkende, ūltşyl kettı dep aityldy. Qazır baiaǧydai qysym körsetu joq ekendıgın estimın.
- Barlyq aimaqta tılderdı damytu basqarmasy bar. Mūndaǧy sol ortalyqtyŋ qyzmetı qai deŋgeide?
- Ernūr Däuenov degen azamat bar. Būryn Işkı saiasat basqarmasynda qyzmet ettı. Sol azamat özı basşylyq etken az uaqyttyŋ ışınde ūlttyq müddege köŋıl böle alǧan edı. Qazır ol Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne kettı. Al basqarmada būrynnan kele jatqan Säule Osmanova degen azamatşa otyrsa kerek. Qysqasy, men de sol Säulege qatysty janama dälel video bar. Osynda «Diona» degen düken bar. Sonda qazaqşa söilegenım üşın taǧy da mäsele tuyndap edı. Sol uaqytta Säule basqarmada orynbasar bolatyn. Ol da kelıp, menıŋ üstımnen şaǧym beruın sūrap, özderıne jūmys ısteuge kedergı keltırgenımdı aitty. Osyndai da masqara jaǧdai bolǧan. Osynda taǧy «Olja» degen sauda üiı bar, sol jerde ekı qazaq kelınşekten kämpit alyp tūrǧam. Olar maǧan orysşa tıl qatty. Qazaqşa söileuın sūraǧanymda, qazaqşaŋmen qosa ket dep qarsy şyqqany bar. Sodan olardyŋ basşylary kelıp: «Men Tılderdı damytu basqarmasynyŋ bastyǧy Säulemen söilestım, aryz-şaǧym tüsıru kerektıgın aitty», - dedı. Sonda oǧan Säulenıŋ özı prokuraturaǧa menıŋ üstımnen şaǧym tüsıru kerektıgın aitqan. Kördıŋız be? Sebebı men olardyŋ dūrys jūmys ısteuıne kedergı keltıredı ekem. Olardyŋ jinalystaryna baryp, atqarylmai, şeşımı tabylmai jatqan şarualardy sebebın sūraimyn. Olar barlyǧy on-aq adam dep jylaidy. Olar jaidan-jai aqşa alyp otyr. Olar öz mındetterın atqarmai aqşa alyp otyr. Al tıl bır ornynda damymai tūryp qaldy. Maǧan olardyŋ aqşasy kerek emes. Bıraq Tılder basqarmasy jūmys ısteuı tiıs. Men basqa salada şaruam joq. Sol Säule Osmanovanyŋ bauyry Artyqbaev Quat oblys prokuronyŋ orynbasary. Al Säule Osmanova eşnärsenı bıtırmese de, älı künge ornynda otyr. Bızde sondai-aq tılge şabuyl jasaityn bes-alty orys tıldı gazet bar. Tek Arman Qanidyŋ ǧana «Ertıs didary» gazetı ǧana būl mäselenı jaqsy köteredı. Oǧan da aqşa bölınbei otyr. Arman Qani da olarǧa renıştı.
- Özıŋız qazaq tılınıŋ bolaşaǧyn qalai elestetesız? Bolaşaǧy bar ma? tek Pavlodar öŋırı ǧana emes, jalpy respublikany alǧanda.
- Menıŋ oiymşaosy bilık tūra berse, tıl joiylyp ketedı. Bilık auysuy kerek. Ükımettıŋ basyna ūltşyldar keluı kerek. Tek qana sonda bız ūlt retınde qūtqarylyp qaluymyz mümkın. Ekınşı nūsqa Armeniiadaǧy nemese Ukrainadaǧy siiaqty tügel köterılıp, şyǧyp, töŋkerıp tastasa, eşqandai polisiianyŋ, äskerdıŋ küşı jetpeidı. Öitkenı olar halyqtan köp emes. Ükımet halyqtyŋ şamaly bölıgın qyrar, bıraq bükıl halyqty qyra almaidy. Bıraq halyqtyŋ bır milliony, ne jarty milliony şyqsa, ūlttyq müddelı memleket qūruǧa ügıtteimız dep oilaimyn. Ony endı saiasi sauatty türde ısteu kerek. Bilık Qazaqstandy namysy joq, beişara halyq qylyp, älemge külkı etıp otyr. Halyq öz memleketınde ömır sürgendei jüre almauda.
- Sız keide osyndai mäselege aralasyp jürgenıŋızge ökınıp qalmaisyz ba? Eş nätije şyqpaǧanda küiınıp ketpeisız be?
- Joq. Men būl mäselenı maqsat retınde qoiǧan joqpyn. Özım adam retınde qaulyny oqyp, qazaq tılıne köşkende, qaita baryp bıreuge orysşa söilesem, onda men öz-özımdı satqanym bolatyn edı. Men özımdı sata almaimyn.
- Naqty osy tıldıŋ jolynda jetken jetıstıkterıŋızdı sanamalap bere alasyz ba?
- JSSB-nyŋ maŋdaiyndaǧy atauynyŋ qazaqşa jazyluyna äser ettım. Äreketımdı bankterden bastadym. Qanşama jerge telefon şalyp, jügırıp jürıp bıtırdım. Sentrkredit banktıŋ tübırtekterı orys tılınde boldy. Men sol bankten qyzdaryma aqşa salatynmyn. Qazaqşa beruın talap ettım. Qazaqşa tübırtek oŋtüstık qalalarda bar da, al mūnda oǧan män bermeidı. Orys tılındegı qūjatqa qol qoimaimyn. Būǧan tek men ǧana emes basqalar da äser etken bolar. Memlekettık satyp alu saity bar. Sol jerde bärı orysşa boldy. Men orys tıldı jerdı soŋyna deiın aparyp, bırneşe ret qoŋyrau şalyp jürıp, qazaqşa qyzmet körsetıluın sūraimyn. Qaramaaǧyndaǧylarǧa basşylaryŋ mäŋgürt pe, namyssyz ba dep, telefondy beruın sūraimyn. Men osy saittyŋ qazaqşa toltyryluy üşın Astanaǧa deiın bardym. Äiteuır, jöndettım. Sosyn jeke käsıpkerdıŋ är toqsan saiyn tapsyratyn deklarasiiasy orysşa boldy. Sony qyr-soŋynan qalmai qazaqşalandyrdym. Jeke käsıpkerdıŋ kuälıgın orysşa bergende de, mörımdı de, basqasyn da tek qana qazaqşa aldym. Eger maǧan qūjattar «İP» dep kelse, ol qūjat mındettı türde kerı qaitady. Öitkenı men «JK» dep tırkeldım. Qazkommen soqtyǧysyp, terminaldarynyŋ qazaqşa qyzmet körsetuın talap ettım. Qazırgı Jusan bankpen de (būrynǧy Sesna bank) sottastym. Olar menıŋ aty-jönımdı dūrys jazbady. Men 1997 jyly tolyqtai aty-jönımdı qazaqşalaǧan bolatynmyn. Al olardyŋ tübırtekterınde menıŋ aty-jönımdegı qazaqşa ärıpter sūraq belgısı bolyp tūrady. Sony jöndeuın sūradym, nätije bolmaǧan soŋ sotqa berdım. Sotta men jeŋıp şyqtym. Qapelımde, qazır basqasyn esıme tüsıre almai otyrmyn. Bıraz bankter, emhanalardyŋ qazaq tılınde qyzmet körsetuı üşın kürestım.
- Uaqyt bölıp, sūhbat bergenıŋız üşın raqmet! Qazaq tılınıŋ märtebesı biık bolsyn!
Sūhbattasqan Arman Äubäkır
«Adyrna» ūlttyq portaly
