Naiman handary jäne Şyŋǧys han

9086
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2020/06/shyŋǧys.jpg
Naiman handyǧy jönınde arnaiy eŋbek jazǧan adam, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, belgılı qoǧam qairatkerı bolǧan Säbetqazy Aqatai marqūm edı. Odan keiın Şyŋǧys han turaly jazǧan ǧalym Qairat Zakirianov ta, özınıŋ eŋbegınde naiman handary jönınde dūrys pıkırlerın aityp kettı. Eŋ bastysy, ärine, Şyŋǧys hannyŋ naiman handaryn bırın qaltyrmai joiyp jıbergenı jönınde aitqany edı. Iаǧni, naiman handary tırı tūrǧanda Şyŋǧys hannyŋ özın tolyq qandy han sanai almaǧanyn aitqan Qairat myrza, naǧyz tarihi şyndyqtyŋ betın aşty dese bolady. Tarihy auyzşa tarǧan halyq bolǧandyǧymyzdan, bızder üşın şejıre derekterı, bızdıŋ ata-tegımızdı aityp tūrǧan tüpnūsqa bolyp keledı. Tarihymyzdy şejıresız aitqanymyz, jäi ǧana bolymsyz qiial bolyp kalar. Öitkenı, tüpnūsqasyz qiialdyŋ eşbır qisyny bolmaidy. Mäselen, Oljas Süleimenov orystyŋ «koşei» degenın «köşşı» dep qiialyna erık beredı. Al endı, osy «köşşınıŋ» negızı, tüpnūsqasy qaida? Köşpendılerdı qaşan, kım «köşşı» dep ataǧan edı? Jauap joq, iaǧni tüpnūsqa da joq. Al endı, qazaq şejırelerındegı Qosaidyŋ, «Manas» jyryndaǧy Qosaidyŋ, arab elındegı paiǧambarymyz Mūhammed s.ǧ.s.-nyŋ babasy Qosaidyŋ, arabtardaǧy Qosai taipasynyŋ ataulary osy «koşei» degennıŋ tüpnūsqasy bolady. Būl Qosailar bolǧanda, bız orysqa ne qylmadyq? Sondyqtan da, olar Qosaidy koşei dep atap ketken. Qosai degenımızdıŋ ekı ai degendı bıldıretını belgılı. Aspanda biylǧy jyldai ekı ai tuǧanda qypşaqtar orystarǧa qyrǧişa tigennen keiın, olar osy künge deiın qyzarǧan aidan qorqady. Öitkenı, qypşaqtar «qosailap» ūran salǧandaǧy şyqqan ailardyŋ bırı qyzyl bolady. Orystar «Slovo o polku İgoreve» degen epostarynda Künnıŋ tūtylǧanyn jaman yrymǧa sanaǧan deidı. Anyǧynda, būl jerdegı mäsele Künnıŋ tūtylǧandyǧynda emes, keşke jaqyn tūtylǧanyndaǧy Künnıŋ Aiǧa ūqsap ketkenınde edı. Būl epostyŋ qara sözben jazylǧan «Letopisnaia povest o pohode İgoria Sviatoslavovicha na polovsev v 1185 godu» atty nūsqasynda: «Kogda podoşli oni k reke Donsu v vechernii chas, İgor, vzglianuv na nebo, uvidel, chto solnse stoit kak mesias» dep aitylady. Osymen qatar, Koşeidıŋ aty slavian mifologiiasynda Aiǧa qatysty atalady. «Lunnyi Koşei bessmertnyi» deidı, «Plemia Koşeevo spustilos na Zemliu s Luny» deidı. «Slaviano-Ariiskie Vedy» deregınde: «...Dajdbog poruşil oploty Koşeev, chto na blijaişei Lune nahodilis...» dep aitylady. Iаǧni, būl jerdegı «oploty Koşeev», plemia Koşeev» degenderı, ärine, «qosailap» ūran salǧan qalyŋ qol qaŋly-qypşaqtardy aityp tūr. Al endı, bızdıŋ babalarymyz qaŋly-qypşaqtar, peşenegter, polovester Ai men Künge tabynǧan halyq edı. Bızder üşın būl ekı aspan jaryǧynyŋ tūtylǧandary jaman yrymǧa sanalmaidy. «Slovo o polku İgoreve» jyrynda poloves degenderdıŋ arbalary jönınde: «krychat tlgy polunoşy, rsi, lebedi raspujeny» dep aitylady. Iаǧni, «polovesterdıŋ arbalary ürkıgen aqqulardai qaŋqyldaidy» deidı. Al endı, bızder arǧyqazaq mifologiiasynan, arbalarynyŋ qaŋqyldaǧandarynan (kaŋǧ, kaŋǧ) köşpendılerdıŋ Qaŋly atanǧandaryn bılemız. Būl jerdegı aqquymyz da, qaŋqyldaǧan arbamyz da qazaqty bıldırıp tūr. Demek, «Qūpiia şejıredegı» «hasag arbaly» qoŋyrattardyŋ da sol zamannyŋ özınde kazaq atanyp jürgenderı bolǧany. Aqqu degenımız mifologiiada patşa äuletın bıldıredı. Halha-maŋǧoldar qoŋyrattardy Hun+arat, iaǧni aqqu elı dep te ataǧan eken. «Slovo o polku İgoreve» eposynda «pred polkami kasojskimi» degenderı kasogtardy, hasagtardy, iaǧni kai+saq-qazaqtardy aitqandary. Türık qaǧanattarynan keiın qaŋly, qaŋly elı (qanǧ+arat-qoŋyrat) degenderımız jujandardyŋ tılınde «tele» atauyn alyp ketken. Tele degenımız de arba, orystardyŋ «telega» degen sözı osydan qalǧan. Mıne, naiman handyǧyn qūraǧan taipalar osy Tele atty taipalar bırlestıgınen şyqqandar bolady. Qaŋly-naiman, Töre-naiman degenderımız osylar. Sondyqtan, aldymen qaŋly atauy jönınde söz qozǧalyq. Mahmūd Qaşgari qaŋly atalǧan adamdardyŋ qypşaqtardyŋ arasyndaǧy tektıler ekenderın aitqan eken. Şäkärım qajy: «Stamboldaǧy Osman türıkter qaŋly näsılınen» deidı. Iаǧni, Osman imperiiasynyŋ negızın qaŋlynyŋ ışındegı Kaiyhannyŋ ūrpaqtarynyŋ qūrǧandaryn aitady. Būl jerdegı Kaiyhan degenımız ariiledıŋ patşalyq Kai äuletın bıldırıp tūr. Keŋes däuırındegı zertteuşı ǧalym, akademik Bartold: «...musulmanskie pisateli 12-13 vv. upotrebliaiut slovo kangly i kypchak pochti kak sinonimy» deidı. Öz eŋbegınıŋ ekınşı jerınde Mahmūd Qaşǧari: «qaŋly – auyr jük artylǧan ekı doŋǧalaqty arba» dep tüsındıredı. Raşiden bolsa, qaŋlylardyŋ Oǧyzdyŋ ūrpaǧy emes ekenın aitady. Belgılı tiurkolog Kononovtyŋ «Türkımen şejıresı» atty eŋbegınen bızder qaŋly men karlyqtardyŋ (arǧyn), qalaştardyŋ tübınıŋ türıkter emes ekenderın tüsınemız. Jäne de, Raşidennen, «Oǧyz-nameden bızder qaŋly degenderdıŋ soǧys arbasynyŋ ielerı ekenderın tüsınemız. Iаǧni, būl derekterde olardyŋ arbalary soǧysqa qatysty atalady. Demek, tübı türkı bolmaǧan qaŋly-qypşaqtardyŋ, qoŋyrattardyŋ tübınıŋ, Orta Aziiadaǧy eŋ alǧaş qosaiaqty soǧys arbasyna ie bolǧan ariiler ekenderın tüsınemız. Būlar ūly köş kezınde İndiia, Mesopotamiiaǧa aumai, Orta Aziiada saqtardyŋ qūramynda qalyp qalǧan ariiler bolady. Qaŋly degen ataudyŋ arbaǧa qatysyn, keiın olardyŋ Tele atanǧanynan da tüsınemız. Qazaqtyŋ qaŋǧyru, qaŋǧyr, qaŋǧybas sözderınıŋ de, osy arbaǧa qatysy bar. Iаǧni, arbaǧa otyryp alyp jer aralau degen maǧynada. «Qaŋǧ» degenımız eskıde arba degendı bıldırse kerek. Al endı, orystardyŋ eposyndaǧy arbalardyŋ qaŋǧyryǧyn aqqulardyŋ qaŋqylyna teŋegenderınen bızder, olardyŋ aqqu elı qazaqtardy (qaŋly-qypşaqtardy) jau sanaǧandaryn ūǧamyz. «Slovo o polku İgoreve» eposyn Nikolai Zaboloskiidıŋ audarǧanynda: İ na stado lebedei chut svet, Vypuskal on sokolov desiatok. İ, vstrechaia v vozduhe vraga, Nachinali sokoly raspravu, dep aitylady. Beibıtışılıktıŋ simvoly, qūs töresı aqqudy jau dep ataǧan, kezınde aqqu-qaz elı qazaqtardyŋ basqynşylyǧyn körgen ejelgı orystar ǧana bolar. «Qazaq ru-taipalarynyŋ tarihyn» jazǧan «Alaş» tarihi-zertteu ortalyǧynyŋ tarihşylary: «Şejırelık tūrǧydan qaraǧanda da qazaq ru-taipalary taǧdyrynda anyqtalmaǧan mäseleler barşylyq» dep öte dūrys pıkır aitqan. Olardyŋ osylai dep aitularynyŋ sebebı, şejıre derekterınıŋ ärtürlı balamalar türınde kezdesetınderınde jatyr. Naimandardyŋ şyǧu tegıne qatysty köptegen negızsız, ǧylymnan aulaq joramal-jorǧylar aitylǧan. Jäne de, naiman atauyna da qatysty neşe türlı laqap aitylady. «Segız-oǧyzdardyŋ» naimandar emes ekenderın aitatyndar da bar. Sondyqtan da, «Alaş» tarihi zertteu ortalylyǧynyŋ tarihşylary osy neşe türlı joramal-joǧylardy aita kele, naimannyŋ tübınıŋ qaŋly-qypşaq ekenderın tūjyrymdaidy. Qaŋlylardyŋ endı bır atauynyŋ kailar ekenderı olardyŋ ariilerdıŋ patşalyq Kai äuletıne qatysyn aityp tūr. Qypşaq degenımız Kavi+şaq, iaǧni abyz-aqyndyq saqtar, ne bolmasa kışı abyz-aqyndar degen maǧynany berıp tūr. Būl Kavişaq degenımız qazaqta qybaşaq, kypşaq bolyp aitylyp ketken. Kavi degenımız bastapqyda ariilerde abyz-aqyn degendı bıldırse, keiıngı Avestada patşalar äuletı degendı bıldırıp tūr. Kavi degenımız de Kai bolady. Joǧarǧy Bartoldtıŋ qypşaq pen qaŋlynyŋ sinonimder ekenderın aitqany osydan bolǧan. Demek, ertedegı mūsylman zertteuşılerı qaŋly men qypşaqtyŋ bır massivtıŋ ekı ataulary ekenderın bılgen. Al endı osy Kai äuletı şejırede Qiiat dep atalady. Iаǧni, bastapqyda Kai+ut, Kei+ut bolǧan atauymyz şejıre derekterınde Qiiatqa ainalyp ketken. Naiman handarynyŋ tegı osy qiiat-jyrhyndardan bolady. Kerei Nyǧmet Myŋjanidıŋ aitqanynda būl qiiat-jyrhyndar ejelde kereilerdıŋ qūramynda jürgen. Naiman handary būryndar kaanbaaly, keiın jaǧalbaily atanǧan qarakereidıŋ qūramyndaǧy rudan şyqqan. Būl qiiat-jyrhyndar Qarauyn degen jerde köşıp qonyp-jürıp qarakerei atanǧan edı. Bızderde būlardy «han taipasy qarakerei» dep ataidy. Endı, osy taipadan şyqqan jaǧalbaily jönınde aitalyq. Naiman şejıresınde Naiman şaldyŋ laqap atynyŋ Ökıreş bolǧany aitylady. Iаǧni, Naiman şal jar tösegıne jatyp ökırgen soŋ osylai atanǧan deidı. Anyǧynda, Ökıreş degenımız «būqaşyq», ne bolmasa, Kamal Abdrahman aǧamyz aitqandai «kışı būqa» degendı bıldıredı. Alai da, bız būl ūǧymdardan Ökıreştı rasynda da taiynşa boldy dep tüsınbeuımız kerek. Būl jerdegı «būqaşyq, «kışı būqa» degenımız ūrpaq, taq mūragerı degen maǧynada aitylyp tūr. Mäselen, naimannyŋ ūly hany bolǧan Bılgı būqanyŋ inalşyq degen ataǧy bolǧan. Şejıreden habary joqtar, äsırerese, tılı men jaǧyna süiengen jazuşylar osy inalşyq degen ataudy inanyş, ilanşy dep aityp alady. Anyǧy, ärine, inalşyq – taq mūragerı degen maǧynada. Būl jerde Kai äuletınıŋ taq mūragerı dep tüsınemız. «Şyq» jalǧauy Kai äuletınıŋ ūrpaǧy degen maǧyna berıp tūr. Osynyŋ dälelı Otyrardy bilegen Qaiyhannyŋ inalşyq degen atauynda jatyr. Qaiyhan qypşaq bolǧan soŋ, onyŋ Kai äuletıne qatysy eşbır kümän tuǧyzbaidy. Şyn aty Jaǧantudy bolǧan būl Otyrardyŋ bileuşısınıŋ İnalşyq Qaiyhan degen ataǧy, onyŋ Kai handar äuletınıŋ taq mūragerı, iaǧni ūrpaǧy ekenın aityp tūr. Osy inal ataǧyna qatysty naimandardy qyrǧyzdan taraǧan dep aitatyn suaittar bar. Qyrǧyzdaǧy inal ataǧy osy qypşaqtardan kelgen. Jäne de, qyrǧyzdardyŋ qūramynda naimandardyŋ, qypşaqtar men şapyraştylardyŋ, būrynǧy jalaiyrlardyŋ bar ekenderı tarihta aiylǧan. Olardyŋ myqtylyǧy osydan. Mäselen, şejıre derekterı Şapyraştynyŋ Abaq,Saiaq degen ekı ūlynyŋ bolǧanyn aitady. Abaq - kereilerge sıŋgen dese, Saiaq - Enisei qyrǧyzdaryna sıŋgen dep aitylady. Şapyraştyynyŋ tübı de qaŋly-qypşaq bolady. Sonymen, Ökıreş degenımızdıŋ būqa äuletı ekenın tüsındık deimın. Naimandaǧy Aryq būqa, Semız būqa, Bılge būqa, Bai būqa, Tai būqa, Ket būqa degen tarihi tūlaǧalardyŋ bolǧany, G.N. Potaninnyŋ: «Chast naimanov do sih por schitaiut sebia potomkami byka» degennın rastap tūr. Būl jerdegı äŋgıme, ärine, ariilerdıŋ patşalarynyŋ būqa tötemıne qatysyn bıldırıp tūr. Jaǧalbailynyŋ şejırelık atasy basty Ökıreş – Qara būqa bolady. Taŋbalary qarakereidıkı. Būrynǧy taŋbasyn orys zertteuşılerı «v vide letiaşei ptisy» degen eken. Anyǧynda, būl taŋba bızder «jeŋıs» dep atap jürgen būqanyŋ müiızderın bıldırıp tūrǧan taŋba bolady. Qara būqa degenımız sonau Egipetten kele jatqan, maŋdaiynda üşbūryşty aq taŋlaǧy bar qasiettı qara tüstı būqa bolady. Parsylardyŋ patşalary qasterlegen qanatty qara būqa da, qasiettı sanalady. (sviaşennyi byk). Būl egipettık, sonymen qatar parsylyq (ariilık), grektık, rumdyq Qara būqanyŋ ariilerge, olardyŋ ūrpaqtary jaǧalbailyǧa qatystarynyŋ dälelın bızder Almaty oblysyndaǧy Tamǧaly tastardaǧy suretterden tabamyz. Būl Qara būqany egipettıkter Apis dep atasa evropada Hapi dep ataǧan. Osy Hapiımız Kavi, bızdıŋşe Qabi bolady. Mıne osy Apis-Hapi jönınde Plutarh: «Apis byl proizveden na svet luchom mesiasa» deidı. Al endı, bızder qazaq jerındegı joǧarǧy taŋbaly tastardan jalǧyz säulelı Ai Täŋırınıŋ siyr malymen jynystyq qatynasqa tüsıp jatqanyn köremız. Iаǧni, Plutarhtyŋ aitqanynyŋ negızı bızde jatyr. Ejelgılerdıŋ ūǧymynda Qara būqa danalyq pen memleketşıldıktıŋ simvoly bolady. Egipettegı Qara būqa müsınderınde onyŋ maŋdaiyndaǧy üşbūryşty aq taŋlaqtyŋ ūşynyŋ tömen qarap tūrǧanyn köremız. Būl jäi, Qara būqanyŋ ariiler qasiet tūtqan Ūly siyr ananyŋ balasy degendı bıldıredı. (sm. Mificheskoe znachenie treugolnika). Al endı, özbek jerınde qalǧan Ökıreş şalǧa arnalǧan qūlpytasta būl üşbūryş taŋbanyŋ ūşy joǧary qarap tūr. Būl jaǧdaida taŋba «patşalyq ūlylyqty» bıldırıp tūr. (korolevskoe velichie). Bırınşı jaǧdaida üşbūryş taŋba Ailyq degendı bıldırıp tūrsa, ekınşı jaǧdaida Kündık degendı bıldıredı. Osydan bızder babalarymyzdyŋ Ai men Künge tabynǧandaryn tüsınemız. Mäselen, naimandaǧy Sadyrlardyŋ taŋbasynyŋ, basy tolǧan ai keipındegı qūiryqsyz siyr ekenın tüsınemız. Qūiryqsyz siyrdyŋ patşany bıldıretının bızder qazaqtardyŋ eŋ alǧaşqy memleketterı Iýechji-Kuşan (adai-qypşaq) patşalyǧynyŋ altyn teŋgesınen köremız. Ondaǧy patşanyŋ bır qolynda noqta, ekınşı qolynda Kai äuletınıŋ, keiın Şyŋǧys han maldanyp ketken üş aşa taŋbasy ūstalyp tūrsa, artynda qūiryqsyz Ökıreş tūr. Mıne, osydan bızder şejıredegı Naiman şaldyŋ Ökıreş degen laqab atynyŋ patşalyq ūlylylqty bıldırıp tūrǧanyn tüsındık deimın. Iаǧni, ūly märtebelı Ökıreş. Osymen qatar, qazırgı taŋda bızderdıŋ «şömış» dep atap jürgen taŋbamyzdyŋ anyǧynda «noqta» taŋba ekenın, üş aşa, iaǧni tübıne attyŋ jaly bailanǧan aiyr taŋbanyŋ jalaiyr taŋba ekenın, jäne de būl taŋbanyŋ Kai äuletınıŋ taŋbasy ekenın tüsınemız. Aiyr taŋba - Ai Täŋırın bıldıredı. Tamǧaly tastardan bızder osyny da köremız. Noqta taŋba men jalaiyr taŋba jönınde toqtalyp jatpaimyz, öitkenı, būl jönınde menıŋ jaryq körgen bırneşe maqalamda naqty aitylǧan. Kai äuletınıŋ ökılı Dubun-Baiannyŋ esık aldynda jetılgen jalşydan tuǧan Bodanjardyŋ ūrpaǧy Şyŋǧys han osy äulettıŋ rämızderı men nyşandaryn maldanyp ketkenımen qoimai, şejıre derekterınde Kai äuletınıŋ ökılderın, iaǧni keianidterdı, noqta taŋbaly, jalaiyr taŋbaly tektılerdı qūl-qūtandarǧa ainaldyrtyp jıbergen. Kazaqtardyŋ: «Kelelı elde qaŋly bar, qaŋyldan han köter», «Qaŋlydan özge han bolmas» degenderı Kai äuletın aityp tūr. Osymen qatar babalarymyz: «Qaŋly könbei, han sailanbaidy» degen eken. Ne bolmasa: «Qaŋly otyrǧan jerde han da bata bere almaidy» dep aitylady. Kai äuletınıŋ ūrpaqtary naiman handarynyŋ batasyn ala almaǧan Şyŋǧys han, keianidterge jatpaityn kerei Oŋ hannyŋ batasyn alǧan eken. «Batamen el kögerer» degendei, keianidterdıŋ batasyn almaǧan Şyŋǧys hannyŋ ūrpaqtarynyŋ Būqar jyrau aitqandai «qūrt-qūmyrsqa, baqa şaianǧa» ainalyp ketkenderınıŋ sebebı, onyŋ batasyz han bolǧanynda jatyr. Naiman handarynyŋ bärın öltırtıp, İnalşyq Qaiyhannyŋ kömeiıne qorǧasyn qūidyrtqan Şyŋǧys han, ärine, özınıŋ jalǧanattylyǧynyŋ ızın suytpaqşy bolǧan. Öitkenı keianidter onyŋ teksız ekenın, iaǧni ūly märtebelı Ökıreş, jalaiyr, noqta aǧasy emes ekenın jaqsy bılgen. Otyrar kıtäphanasyn joǧaltyp jıbergen de, Şyŋǧys han bolar. Öitkenı, onda mındettı türde Kai äuletı jönınde auqymdy derekterdıŋ bolǧany haq. Naiman handarynyŋ kanseliariiasyn basqarǧan Tatatoŋǧy ūstalǧannan keiın Şyŋǧys han, būl handardyŋ da şejırelık derekterın joǧaltyp jıbergen. Teksız Şyŋǧys hannan «Qūpiia şejıre» qalǧanda, naqty tektılerde şejıre bolmaǧan deisızder me? Kezınde, altyn taqta otyryp, altyn ǧasyr ömır sürgen, mörlerıne deiın altynnan soqtyrǧan naiman handaryn onyŋ ideologtary şejıre derekterınde ümıtı öşken, jalǧyz ūlynan aiyrylyp, 90 jasynda Belgıbaidy taptyramyn dep jar tösegınde ökırgen Naiman şalǧa ainaldyryp jıbergen. Naimandar Özbek handyǧynyŋ da, Kazaq handyǧynyŋ da qūryluyna belsene qatysqan. Qabdeş Jümädıl aǧamyz naimannyŋ şejırelık atalarynyŋ bırı Tölegetaidyŋ Qazaq handyǧyn qūrysqanyn aityp jür. Būndai şejıre derekterın ol kısınıŋ qaidan alǧany maǧan belgısız. Anyǧynda, Tölegetai Özbek handyǧyn qūrysqan tarihi tūlǧa bolady. «Tarihi Äbilhair hani» atty derekte Tölegetai – Tungachuk Tulu hodja naiman degen atpen kezdesedı. Būl jerdegı tungachuk degenımız – tūŋǧa şık, iaǧni Batys öŋırın bilegen erkın qolbasşy, abyz degendı bıldırıp tūrsa, Tulu degenımız Töle, hodja degenımız aŋyzda aitylǧandai, Qylyşty qojanyŋ qyzyn alyp qoja atanǧanyn bıldırıp tūr. Tölegetai degenımız Töle qytai, iaǧni Küşlık hannyŋ qaiyn jūrty qaraqytailar alyp qalǧan balanyŋ ūrpaǧy. Sondyqtan, şejıre deregınde «qytai» dep anyqtalǧan. Şejıre derekterı naiman şejıresındegı Tölegetaidyŋ, Saryjomarttyŋ, Aqsopynyŋ maŋǧyt bilerıne baryp, tūtqynǧa tüsken Äbılqaiyr sūltandy şyǧaryp alyp han kötergenın aitady. Būl şeşım, Baraq hannyŋ ūrpaqtarymen jaulasqan maŋǧyt bilerıne de qolaily boldy. Şiban ūylysyna jatatyn Äbılqaiyr handy maŋǧyt bilerı osyndai şartpen tūtqynnan bosatqan bolsa kerek. Tarihi derekte Sarjomartymyz – Sary usman ukrach (ökıreş) naiman, Asopymyz - Ak sufii naiman dep körsetılgen. Būlardy Mashud bin usman Kuhistani Äbılqaiyrdy han kötergen toǧyz taŋbaly naimannan şyqqan toǧyz arystyŋ qatarynda ataidy. Būl handyqtyŋ Özbek ataluyna qatysty ǧalymdar ekı nūsqany aitady. Bırınşısı, Özbek hannyŋ qūrmetıne dese, ekınşı nūsqada būl handyqtyŋ özderımen özderı bolǧan soŋ, öz özıne bek, iaǧni özı bek degennen bolǧan deidı. Anyǧynda, būl handyqtyŋ aty - tasqa qaşalyp jazylyp qalǧan Naiman handyǧynyŋ öz atauy Özbekke qatysty qoiylǧan, Äbılqaiyrdy «quyrşaq han» retınde naimandar kötergende. Keiın, Äbılqaiyr han er jetıp bilıktı öz qolyna ala bastaǧanda, naimandar oǧan qarsy bolyp, Jänıbek pen Kerei sūltandardy qoldap, Äbılqaiyrdyŋ qalmaqtarmen soǧysyna qatyspai qoiǧandarynan keiın, han qalmaqtan jeŋılıp abyroidan jūrdai bolǧan. Būrynnan da jauyngerşılıgımen erekşelenetın Naimandar Şiban ūlysynda köp taipanyŋ bırı bolmai, bıregeiı edı. Osynyŋ aqyry, naiman Qaptaǧai bastaǧan naimandardyŋ alty alaş taipalarynyŋ basynda Şu öŋırıne auyp ketuımen aiaqtalady. Sondyqtan da, Qaptaǧai batyrdyŋ aty Qazaq handyǧynyŋ negızın saldy degen Jänıbek pen Kerei sūltandarmen bırge atalady. Özbekterde qalǧan naimandar, Sopy myrzanyŋ bastauymen Arab-Mūhamed handy öltırıp, onyŋ ornyna özderınıŋ kelesı «quyrşaǧy» Hysrauǧazy sūltandy qoimaqşy bolady. Hysrauǧazynyŋ esımı de oŋdy edı, öitkenı, onyŋ aty keianidtık Kei Hosrou patşanyŋ qūrmetıne qoiylǧan bolǧan. Alai da, üisınderdıŋ opasyzdyqtarynan būl jospar ıske aspai qalady. Sopy myrza jaǧalbailynyŋ Myrza ruynan edı. Qazırgı özbek edınde qalǧan naimandardyŋ qūramynda jaǧalbailynyŋ bar ekenı belgılı. Sonymen bızder, naiman handar äuletınıŋ, iaǧni keianidterdıŋ Qazaq handyǧynyŋ qūryluynyŋ alǧyşarttaryn jasaǧanyn tüsınemız. Qaptaǧai batyr men arǧyn-naimandar bolmaǧanda, Jänıbek pen Kerei sūltandardyŋ Äbılqaiyrdan bölınıp ketulerı mümkın bolmaǧan. Şejırede: «Sarmanaidan Aqjol, Aqsopy. Aqjoldan Arǧyn, Aqsopydan Naiman. Aqjoldasa Arǧyn qalmaidy, Aqsopylasa Naiman qalmaidy, ekeuı Sarmanailap qosylsa, basqanyŋ tamtyǧy da qalmaidy» dep beker aitylmaǧan. Sarmanai degenımız sary+man, iaǧni sary qaŋly, Osman imperiiasyn qūrǧandar ekenderın aityp tūr. Kailar, iaǧni sary qaŋly keianidter qūrǧan Osman imperiiasyn monarhtar äuletı retınde älem moiyndaǧan da, Şyŋǧys hannyŋ äuletın moiyndamaǧan, moiyndamaidy da. Grişka Otrepev pen Emelian Pugachevtar jalǧan patşalar äuletın qūrmaqşy bolǧandarynda osy Şyŋǧys hannan ülgı alǧan. İä, menıŋ talai jerde aitqanymdai, orystar bızderdıŋ tarihymyzdy bızderden artyq bıledı.

Qairat Zaryphan,

şejıretanuşy

Pıkırler