Elımızde qūrylys ısterı ırı qalalar men daŋǧyl joldardy damytuda asa quatty damyp keledı. Halqymyz osy ısterdıŋ oŋ nätijelı jüruınen ekonomikalyq jäne äleumettık tūrǧyda aitarlyqtai deŋgeide quat alyp otyrǧandyǧy anyq. Keşegı auyl şaruasy bügınde ırı qalalardaǧy mektepter men joǧary oqu oryndaryna öz balalaryn oqytuǧa, ıs jürgızuge sanaly mümkındıkter tauyp otyr. Qarap otyrsaq, jol qan tamyry sekıldı elımızdıŋ qai salasy bolmasyn öz funksiiasyn joǧary deŋgeide oryndap otyr. Būl degenımız, jol – ekonomika men halyq tūrmysynyŋ qozǧalys tynysy ekendıgınde.
Qūrylys jürgen jerde sapa mäselesı tüiındı oryn alary anyq. Olai bolmaǧan jaǧdaida jaŋadan boi kötergen sanaluan ǧimarattar men joldardyŋ jılıgı tatymaǧan ettei qūny bolmaidy. Mıne, sondaqtan da Qazaqstannyŋ avtojol salasy joldyŋ alǧaşqy metrın salǧan künnen bastap sapa baqylauyn qataŋ qolǧa alǧan eken. Bızderdıŋ bıletınımız 2006 jyly 14 oblysta aşylǧyn «Obljolzerthana» memlekettık mekemelerı men sol jyldan bastap qyzmet etıp kele jatqan aimaqtyq 4 Oqu ortalyǧy. Bızdıŋ baiqauymyzşa avtojol salasy qoldanymdaǧy tehnikalyq qūjattar men erejelerdı halyqaralyq deŋgeide qaita qalyptastyryp jatqanǧa ūqsaidy. Ras, boljau arqyly būl jetıstıkterdı aita beruge bolady, desek te onyŋ oŋy men solyn anyqtap tüsınu maqsatymen avtojol salasy men jol bılımı baǧytynyŋ mamany, tehnika ǧylymdarynyŋ doktory, L.B. Goncharov atyndaǧy Kazaq avtomobil joldary institutynyŋ professory, Äbdı Qiialbaiūlyn äŋgımege tartqan edık.
Tılşı: Äbdı aǧa, bız Sızben Būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ kez kelgen alaŋynda bırınşı märte kezdesıp otyrǧan joqpyz. Mıne, sätı kelıp qūrylys salalarynda atqarylyp jatqan tehnologiialyq prosester men materialdar sapasy turaly halqymyzǧa aşyq tüsınıkteme beredı degen senımdemız. Jalpy myna Älemdık kesapat zardaby jūmystaryŋyzǧa qolbailau balǧan joq pa?
Ä.Q: Joq. Mūndai Älemdık kesapattyŋ sanaluan türın Qazaq halqy är kezeŋde öz bastarynan ötkızdı ǧoi. Halyqtyŋ jappai aştyqqa şalynǧany, oba, şuma, bezgek, tyrysqaq siiaqty aurulardyŋ türlı qiynşylyqtaryn kördı sabyrly halqymyz. Būl maqtan emes, būl qazaq halqynyŋ körgen azaptary. Endı mıne, tehnika men ǧylymnyŋ damyǧan şaǧynda ailap üi şeŋberınen şyǧa almai otyrmyz. Būl şara, amalsyzdyqtan dei almaimyn, öitkenı ılgerılı elder de däp osy täsıldı qataŋ qoldanyp otyr ǧoi. «Şydam dübı – sary altyn», – degen eken. Dei tūrǧanmen «Şydamnyŋ da şegı bar» dep asyǧystyq jasap uyty qaityp kele jatqan būl derttı qaita uşyqtyryp almasaq deimın...
Jūmys toqtaǧan joq. Öz mekememe rizamyn, 100 paiyzdyq ailyǧymyzdy saqtai otyryp, jūmysqa degen barlyq mümkındıkterdı tuǧyzdy. Doktoranttarǧa, magistranttarǧa jäne bakalavrlarǧa sabaq ZOOM baǧdarlamasy arqyly qaşyqtyqtan öttı. Sapa eş tömendedı dei almaimyn. Öitkenı būl baǧdarlama körnekı materialdardy paidalanuǧa öte qolaily eken. Öndırıs zerthanalarynyŋ qyzmetkerlerıne keŋes beru jüiesı de osy b aǧdarlama aiasynda öttı. Onyŋ üstıne şyǧarmaşylyq jūmystarymyzdy tereŋdetuge ülken mümkındıkter tuynǧyzdy. Tılşı: Jaqsy, Äbdı aǧa, bız taqyrypqa auysaiyq. Sız 40 jylǧa juyq merzımde Qazaqstannyŋ avtojol salasyna, jol bılımıne özıŋızdıŋ ölşeusız eŋbegıŋızdı sıŋırdıŋız. Degenmen, sapa neden bastalady? Ä.Q: Osydan 3 jyl būryn men «Avtomobil joldarynyŋ paidalanymy» degen eŋbegımdı şyǧardym. Qazır TMD elderı boiynşa taralyp, oqulyq retınde joǧary oqu oryndarynda paidalanuda. Sol eŋbektıŋ bır tüiını bar – ol «paidalanym mädenietı» degen. Mıne, bızde jetpei tūrǧan bır mäsele osy mädeniet. Būl mädeniet adamzat tırşılıgındegı barlyq ıs-qimylǧa qajet. Olai deitınım, sapanyŋ tüsuıne eŋ aldymen osy mädeniettıŋ tömendıgı äser etedı. Jūmysqa jauapkerşılık qajet. Ol qajettılık material taŋdauda da, ony jol qūrylymyna paidalanuda da, bıtken ıstı qalyptastyruda da bır zaŋdylyqta saqtaluy tiıs. Būl zaŋdylyqqa baǧynbasaq, ıstegen ısımızdıŋ şikılıgı şyǧyp, Karonovirustan da uytty äserın tigızedı. Ekınşı mäsele, ol sauatsyzdyq. Jol qūrylysynda körıp jürmız bırqatar prosester «qazaqi» oryndalady. Bır ǧana mysal: jobada 16 tonnalyq rezeŋke döŋgelektı taptaǧyş jazylsa, bızde ony basqaşa da oryndai beredı. Tıpten, jobanyŋ qate jasalǧandyǧyn däleldeuge tyrysamyz. Al üşınşı jaǧdai, ol sapa turaly Memleketımızdıŋ arnaiy bekıtken Zaŋdary men Erejelerıne nemqūraidylyq jasaimyz. Ökınıştısı sol, bırqatar jaǧdailarda tender talqylauy kezınde äkkı, täjribesı mol mekemeler ūtystan tys qalyp qoiady. Odan da soraqylary bar, endı osy aradan toqtaǧanym jön bolar. Tılşı: Aǧa, maǧan «paidalanym mädenietı» degen tüsınıgıŋız qatty ūnady. Endı myna bır sūraqqa jauap berseŋız. Sapa mäselesın jurnalister qauymy da asa tereŋ baqylauda ūstap otyrmyz. Osy ıstı jürgızetın qandaida bır zaŋdylyq bar ma, būl ıs qandai satyda ūiymdastyrylady? Ä.Q: Sūraǧyŋ öte oryndy. Özderıŋızge belgılı, «qarusyz jauynger, äsker emes», iaǧni, būl naqyl bız üşın sapa kıltınıŋ zerthanada ekendıgın megzeidı. Elımızde sapany qadaǧalau jüiesı bırneşe satyda ötedı, dälırek aitsaq: alǧaşqysy, baqylau jūmysy jobalauşydan bastalady. Olar jobaǧa engızılgen ärbır materialdy, onyŋ qūramyn, sonymen qatar qūnyn, şyǧu tegın zerthanalyq zertteu arqyly anyqtaidy. Keide bırneşe nūsqa qaralady. Jobalauşy da būl ıstı bei-jai şeşpeitındıgı belgılı. Oǧan käsıbi bılıktılık kerek. Men Qazaqstanda osyndai jobalauşy konsaltingtık mekemelerdıŋ bırqataryn bılemın jäne olardyŋ ısterımen qoian-qoltyq aralasu arqyly tanystym da. Öte jauapty jūmys. Mūndaǧy qatelık – sapa deŋgeiımen ölşenedı. Qazır avtojol salasy tenderge şyǧatyn jūmystardy saudalar kezınde qatysuşylarǧa qoiatyn bırden-bır talaby – ol akreditasiiadan ötken öndırıstık synaq zerthanalarynyŋ boluy. Būl merdıger mekemege özın özı baqylap otyruyna ülken mümkınşılık tudyrady. Onyŋ syrtynda tehnikalyq baqylauşy injenerlık qyzmet bar. Būl injenerlık qyzmet qūrylysta atqarylǧan barlyq jūmysqa tıkelei jauapty mekeme. Olar derbes mekeme, Tapsyruşyǧa da, Jobalauşyǧa da täueldı emes. Qazaqstan Respublikasynyŋ tehnikalyq retteu Zaŋy men Halyqaralyq GOST ISO/IEC 17025-2019 «Synaq jäne baqylau (kalibrovka) zerthanalaryna qoiylatyn jalpy alaptar» standartyna qatysta injenerlık qyzmetpen şūǧyldanuşy mekeme mındettı türde derbes nemese kelısım-şart negızınde jalǧa alynǧan zerthanasy boluy tiıs. Oraiy kelgende atai keteiın, osyndai injenerlık jäne konsaltingtık qyzmetterdı oryndau maqsatymen 2010 jyly L.B. Goncharov atyndaǧy Qazaq avtomobil joldary instituty öz bazasynda jol-synaq zerthanasyn aşty, artynşa osy zerthana negızınde Qazaqstan joǧary oqu oryndarynda tūŋǧyş ret Ǧylymi-öndırıstık departament (bügınde Tehnopark) qūrdy. Bügınde Departament Qazaqstannyŋ är tüpkırınde barlyq deŋgeilı injenerlık qyzmetterdı 15 baǧytta jürgızıp keledı. Sonymen qatar, törtınşı satydaǧy baqylau jūmysyn Tapsyruşy atqarady. Onyŋ da qūzyrynda kezınde «Obljolzerthana» memlekettık mekemesı bolǧan. Körıp tūrsyz, «Qyzǧa qyryq jerden tiym» degen halyq naqylynyŋ osy arada da öz ornyn tauyp tūrǧanyn. Mıne, osydan keiın kemşılık, şyn mänınde, boluy tiıs emes. Desek te, bolyp tūrady. Sapa ısın tübegeilı şeşu maqsatynda «Jol aktivterınıŋ ūlttyq sapa ortalyǧy» şaruaşylyq jürgızu qūqyǧyndaǧy Respublikalyq memlekettık käsıporyny (RMK) Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 2019 jylǧy 19 nauryzdaǧy №131 qaulysy negızınde qūryldy jäne 2019 jylǧy 23 mamyrda zaŋdy tūlǧa retınde tırkeldı. Onyŋ qūramyna oblystardyǧy 14 «OblJolZerthana» Respublikalyq memlekettık mekemelerı bırıktırıldı. Maqsattary: joldardy salu, qaita qūru, jöndeu jäne kütıp-baptau, sondai-aq jol aktivterın basqaru salasyndaǧy jūmystar men materialdardyŋ sapasyn saraptau. Äreket etu aimaǧyna respublikalyq joldarmen qatar jergılıktı joldar da engızıldı. Qazır tapsyrysqa berılgen joldarǧa bır jyl ötkennen keiın ärtürlı deŋgeilı inspeksiialyq tekserıster ūiymdastyru şarasy dästürge ainaldy. Ondai inspeksiialyq tekserısterge zaŋ jäne finans organdarymen qatar basqa da qūzyrly oryndar belsendı at salysuda. Būlar da zerthana arqyly joldyŋ syr bergen oryndaryna mūqiiat qadaǧalau synaqtaryn ötkızedı. Ärine, ol mekemelerde käsıbi synaq zerthanalary bola bermeidı. Sondyqtan, ol mekemeler būl ıske jeke, täuelsız konsaltingtık mekemelerdı tartady. Tılşı: Sız aitqandai, soŋǧy atalǧan mekeme 2006 jyly aşylǧan «OblJolZerthana» MM men Almaty men Astana qalalyq zerthanalaryn bırıktırıp, jaŋa baǧytta örbıp otyr ǧoi? Ä.Q: Däl solai. Aldyŋǧy jauabymda osy mekemenıŋ aşyluy turaly turaly qysqaşa toqtaldym. Ärine özgeşelık orasan, jäne ol būrynǧy sapa baqylau jüiesınen müldem özgeşe. Men osy zerthanalardyŋ aşylatyny tūrǧysyndaǧy salalyq keŋesterdı mūqiat baqylap otyrdym. İdeia sol kezdegı Avtomobil joldary komitetıgnıŋ töraǧasy Mereke Qūdaibergenūly Pışembaevtan şyqty desem köp qatelese qoimaspyn. Öitkenı ol 2016 jyldan bastap jol ǧalymdary men käsıbi mamandarynyŋ barlyǧyn jinap alyp, jol baiyndaǧy öndırıstık keŋesterde jol sapasy turaly bırneşe qaitara talqylama keŋester ötkızdı. Saratov, Eketerinburg qalalaryndaǧy pribor şyǧaratyn mekemelerdıŋ öndırıstık bazasynda özı tıkelei bolyp, olardan zamanaui qūral-jabdyqtar alu şaralaryna kelısım-şarttar jasasty. Būl aitqanǧa jeŋıl bolǧanymen, ısı ölşemsız kürdelı äreket. Ärine, qūral-jabdyqty alys şetelden de aluǧa bolady. Bıraq ony qoldanuda bırqatar erekşelıkter bar: ärbır şeteldık jabdyq otandyq standartqa säikes keluı tiıs jäne reestrge tırkeluı şart; ony paidalanu üşın arnaiy mamandandyrylǧyn bılıktılıkten ötu qajettıgı bar; jyl saiyn jabdyq kalibrovkalyq (paidalanu sapasyn baqylaityn) baqylaudan ötuı tiıs jäne t.t. Bügınde qaita qūrylyp, jaŋa baǧytqa bet būrǧan «Jol aktivterınıŋ ūlttyq sapa ortalyǧy» şaruaşylyq jürgızu qūqyǧyndaǧy Respublikalyq memlekettık käsıporynynyŋ Bas direktory Zämır Sadyqūly Saǧynov. «Bolar ıstıŋ basyna – jaqsy keler qasyna» degenımız osy bolar. Zämır Sadyqūly jol salasy boiynşa türlı memlekettık basşylyqta bolǧan, täjribelı maman-jolşy. Iske qatal, bıraq tüsınıgı tereŋ azamat. Ol kısımen ıs şeşu nemese bırlese atqaru asa jauaptylyqty qajet etedı. Sondyǧynan da bolar Zämırdıŋ aralasqan ısınen aqau ızdeu, qūmnan joǧalǧan inenı ızdegenmen para-par bolar. Ol – Sapa basşylyǧyna adal, asa qajettı tūlǧa. Tılşı: Äbdı aǧa, körınıp tūr osy adamdardyŋ barlyǧymen qyzmettes bolǧandyǧyŋyz. Bükpesız naqty sipattama berdıŋız. Endı «Jol Aktivterınıŋ Ūlttyq Sapa Ortalyǧy» ŞJQ RMK qazırgı bet alysy men erteŋı qandai boluy tiıs dep oilaisyz. Ä.Q: Ras. Qūru oŋai, jürgızu kürdelı ıs. Menıŋ baiqauym boiynşa būl mekemede ıstıŋ basynan -aq maman mäselesın aldyǧa qoiǧan siiaqty. Onyŋ üstıne, bırqatar mamandar sol būrynǧy «OblJolZerthana» men Almaty, Astana qalalaryndaǧy zerthanalardyŋ täjribelı injenerlerı, laboranttary. Negızgı qūram bar. Bıraq, būl qūram qalyptasqan ıske ǧana beiımdelgen mamandar. Ol da şyndyq. Demek, jaŋa baǧytqa jaŋa ūstam kerek. Menı oilandyrǧan mäsele osy edı. Bılemın, būrynǧy oblastyq zerthana injenerlerınıŋ oblystyq nemese qalalyq säulettık-qūrylys baqylauy basşylyǧynan injenerlık qadaǧalau jūmystaryn jürgızuge qūqyq beretın 1-şı nemese 2-3-şı deŋgeilı sarapşy sertifikattary bolmady. Olar zerthanalyq saraptamaǧa tek injenerlık tüiındeme jasady, al ǧylymi tūrǧyda onyŋ maŋyzdylyǧyn tolyq aşa almady. Özıŋız oilap qaraŋyz, bızder, ǧalymdar ärbır alynǧan nätijege tek injenerlık tūrǧyda qaramaimyz. Ol ıstıŋ barlyq qyr-syryn aşpaidy. Onyŋ şyǧu tegınen bastan, küireuge tüskenge deiıngı aralyqtaǧy barlyq aiǧyqtyq faktoryna jan-jaqtylyq saraptama jasaimyz. Sonda ǧana onyŋ erteŋgı qaitalamynyŋ aldyn alamyz. Būl – jol ǧylymynyŋ negızgı orny. Onymen tiektı ainalysuşylar Qazaqstanda on sausaqtan aspaidy. Zämır ınım osyny mamandastyru kezeŋınde jobasyna engızse, nūr-üstıne nūr bolar edı. Būl arada Baqytjan Sätmaǧambetūly Mūrtazin pen reseilık ǧalym Nemchinov Mihail Vasilevich ūstazdarymdy atamai öte almaimyn. Ol kısıler 80-nen assa da bızge keŋes beruden eş jalyqqan emes, ärı oilarymyzdyŋ bırjüiede toǧysuyna da ülken äser etedı. Mekeme keŋesşısı bolar injenerler men ǧalymdar aramyzda qanşama. Būlar tırı Universitet emes pe, aǧaiyn! Tılşı: Jaqsy, Aǧa, keremet aittyŋyz! Men de Sızdıŋ osy pıkırıŋızdı qūzyrly oryndarǧa aituǧa jarşy boluǧa senım bıldıremın. Būl sapa ısımen şūǧyldanatyn mekeme üşın taptyrmas qazyna ǧoi. Joldyŋ paidalanymy turaly qysqaşa ne aitar edıŋız. Būl arada atalmyş mekemenıŋ funksiiasy ne bolady? Ä.Q: Jol paidalanymy Qazaqstan ǧylymy men basşylyǧynda tym kenjelep qalǧan mäsele. Özı älsırep tūrǧan «Qazavtojol» RMM jeke basşylyq qūzyryna ötkızılıp, «Qazavtojol» JŞS ainaldy. Men osyny eş aqylǧa siǧyza almadym. Strategiialyq maŋyzdy nysandy jeke basşylyqqa tapsyru – ärine, älı de saraptaudy qajet etetın bolar. Ädette, oblystyq jol mekemelerınıŋ kez kelgenıne kırıp, basşylyǧymen jol paidalanymy turaly pıkıresıp jüruşı edım. Olar da menı öz qyzmetkerlerındei qabyldaityn. Osy mekeme jekege ainalǧannan berı būl qatynasym pyşaqkestı toqtady. Esıkterı jabyq tūr dei almaimyn, bıraq barǧan sätımde basşysyn kezdestıre almaimyn. Kezeisoqtyq pa, älde, ökınış pe? Biyl Qazaqstan joldarynda qysqy qozǧalys jaǧdai öte şielennıste boldy. Teledidar habaryndaǧy jurnalistık talqylauda osy mekemenıŋ Bas direktoryn köre almadym. Otqa küimeitın, suyqqa üsımeitın Ūlan Toqtarbaiūly Bas direktordyŋ ornynda tiıstı saualdarǧa barynşa keŋ auqymdy malūmattar berıp, jol azabyndaǧylarǧa özınıŋ mekemesı tarapynan kömegın aiamady. Ol jolda, ol mekeme ornynda, ol halyq aldynda jauap berıp tūr, al naqty jauapty mekeme basşysy qaida?... Ärine, qys mezgılınde qar basyp qalǧan orynǧa jolşy jete almauy – balyqtyŋ suda jüze almauymen bırdei jaǧdai ǧoi. Sonymen qatar, Qazaqstannyŋ klimattyq jaǧdailary soŋǧy jyldarda müldem özgerıske ūşyraǧandyǧy turaly mälımetke de senu qiyn-aq. Būl arada klimattyq jaǧdaiy ūqsas ekı aimaqtaǧy joldardy mysal etıp aitaiyn, bırınşısı «Qostanai–Sūrǧan», ekınşısı «Almaty–Öskemen». Ekı klimattyq aimaqtaǧy jel soǧy ūqsas, jerbaiyrlap soǧady jäne jyldamdyǧy men baǧytty tūraqsyz, ärı öte qarqynda. Alaida 260 şaqyrymdyq «Qostanai–Sūrǧan» avtojolynyŋ qar alyp qalu mümkındıgı tym tömen, al ekınşısınıŋ bırneşe bölıkterı qozǧalys bermeitın jaǧdaiǧa tüsude. Jauap bıreu-aq, qostanailyq jol üiındısınıŋ biıktıgı 2,5 metrden kem emes, al öskemendık joldyŋ basym bölıgı 1 metrden tömen. Osyny qazırgı jobada qataŋ qadaǧalansa degen pıkırdemın. Jeldı, relefı jotaly aimaqtatardan ötetın jol üiındısınıŋ biıktıgı qardyŋ tüsu biıktıgımen qabyldanǧany, menıŋşe, qate ūǧym. Sözımdı tüiındei kele aitpaǧym: «Jol Aktivterınıŋ Ūlttyq Sapa Ortalyǧy» ŞJQ RMK küterım mol, baǧyty men funksiialyq ısterı de jaŋaşa qūrylǧan. Sapa tek qūrylystyq materialdardy taŋdau men qūrylystyq tehnologiialyq prosesterdı qadaǧalaumen şektelmeidı. «Jol Aktivterınıŋ Ūlttyq Sapa Ortalyǧy» ŞJQ RMK – joldyŋ qai mezgılde bolmasyn kütıp-baptaluyndaǧy, öndırıs mekemelerınıŋ sapaly önımdılıgındegı, tenderge qatysqan firmalardyŋ käsıbi qūramy men tehnikalyq jadyqtaluyndaǧy sapa deŋgeiın qadaǧalaityn täuelsız mekeme. Sapa – injenerlık qyzmet! Sapa – ǧylymi negızdeme jäne baǧyttama! Aq jol tıleimın, Jolşylar! Tılşı: Rahmet, Äbdı Qiialbaiūly! Sızdıŋ şyndyqty aşqanyŋyz, ol bıreudı sürındıreiın degen pıkır emes ekenı anyq körınıp tūr. Kerısınşe, kelesı ūrpaqqa degen aǧalyq pıkırıŋız ǧoi. Endıgı bır kezdesude sol qysqy jol paidalanymyna baǧyttasaq, nūr üstıne nūr bolatyn siiaqty. Jolyŋyz da, şäkırtterıŋız de tausylmasyn, Aǧa!"Ūlttyq sapa ortalyǧy" - joldyŋ qai mezgılde bolmasyn kütıp-baptaluyndaǧy, öndırıs mekemelerınıŋ sapaly önımdılıgındegı, tenderge qatysqan firmalardyŋ käsıbi qūramy men tehnikalyq jadyqtaluyndaǧy sapa deŋgeiın qadaǧalaityn täuelsız mekeme. Sapa – injenerlık qyzmet! Sapa – ǧylymi negızdeme jäne baǧyttama!".
Äŋgımelesken: A.Säruar,
"Adyrna" ūlttyq arnasy
