Zaty adam balasymen birge jasasyp kele jatqan, kónermes te kógermes sezimderdiń biri – qyzǵanysh. Adamnyń kózine shel qaptatatyn qara qyzǵanyshtardan kekshildik pen kúnshildik, baqastyq pen baqtalastyq qozdap, neshe túrli qylmystar jasalyp jatatyny da eshkimge qupııa emes.
Árıne mahabbattaǵy qyzǵanyshtyń máselesi qıynyraq. Bul arada biz bir-birine opasyzdyq jasaý, kózge shóp salý sııaqty, taǵy basqa erli-zaıyptylar arasyndaǵy qyzǵanyshtardyń sebep-saldarlaryna toqtalyp jatpaımyz. Tek erte zamandaǵy áıgili Rım ımperatorynyń: «ezardyń áıeliniń adaldyǵy kúmánnan tys» degen astarly aforızmin alǵa tartýmen shektelemiz. Álbette, ómirlik jar-qosaǵyna degen osyndaı sheksiz, alǵaýsyz senim qazirgi kezde de ot basy, oshaq qasyndaǵy qyzǵanysh degen qyzyl ıttiń abalaǵan aptyǵyn basyp, azaıtary anyq.
Qyzǵanysh áleýmet ómiriniń, qoǵam tolqynynyń barlyq qatpar-qaltarystaryn qamtıdy. Adam boıyndaǵy teris minez, jamandyq ataýlyny óltire shenegen Abaı hakimniń «Eskendir» poemasy: «Osy jurt Eskendirdi bile me eken, Makedonııa shahary oǵan meken. Fılıp patsha balasy er kóńildi, Maqtan súıgish, qyzǵanshaq adam eken» dep bastalady. Mine, osy maqtan súıgish, qyzǵanshaq Eskendir patsha bola salysymen «óz jurty az kórinip, kórshilerge kóz alartyp qarady ońdy-soldy» deıdi. Iá, qyzǵanysh astamshyldyqqa, ashkózdikke, toıymsyzdyq pen ynsapsyzdyqqa jel beredi. Osy zamanǵy elaralyq qatynastarda da qyzǵanyshtan týǵan baqaı esepter bolmaı jatyr dep kepildik bere almaımyz. Ásirese Qazaq eliniń jeriniń keńdigin, keniniń kenendigin kúndep kóre almaýshylar, soǵan jańaǵy Eskendir patshadaı kóz alartýshylar osy taıaý tóńirekten-aq tabylatynyna esh shúbálanbańyz.
Álimsaqtan kele jatqan ámbege belgili bir dert – uly tulǵalardyń, óner ıeleriniń talant-darynyn qyzǵaný. Aryda Sokratqa, beride Moartqa ý berip óltirgen degen áńgimeler tarıh paraǵynda hattalyp qalǵan. Kezinde uly aqyn Pýshkın «Moart pen Salerı» degen shaǵyn dramalyq dastan jazyp, qyzǵanysh qasiretiniń kórkem shyndyǵyn kelistire sýrettegen bolatyn. Moarttyń aýzyna: «Ol danyshpan ǵoı. Al danyshpandyq pen zulymdyq – bir qaýyzda qabyspaıtyn eki túrli nárse» degen sózder salady. Sol aıtqandaı, naǵyz kemeńgerler qyzǵanysh syndy pendeshilikke boı aldyrmasa kerek-ti.
Ejelgi qazaq dalasynda bireýdiń mańdaıyna bitken sulý jaryn, júırik atyn, qyran búrkitin qyzǵanyp qara kúshke júginý jaǵdaılary az bolmaǵanyn baıqaımyz. Ǵashyqtardyń arasyna tikenek bolyp shyqqan qara qyzǵanyshtyń qııanatshyl beıneleri – Qodar men Bekejan. Ereımenniń jazyǵynda, Saǵynaıdyń asyndaǵy alaman báıgede qustaı ushyp birinshi bolyp kele jatqan Aqan seriniń Qulager tulparynyń altyn basyn baltalap shaýyp jer qaptyrǵan da – batyrash qyzǵanysh edi. Biraq qaskóıler báribir dittegen aram pıǵyldaryna jete alǵan joq. Qaıta qazaqtyń barlyq zamandardaǵy óren júırigi Qulager bolyp qaldy. Halqymyz úshin has talanttyń da shynaıy beınesi – Qulager.
Názik júrekti, jany jaralanǵysh keremet daryn ıeleri qyzǵanysh pen kúnshildik qurbany bolyp jatatyny belgili. Syrttan ǵaıbattaý, qańqý men sybys taratý, ótirik pen ósek – kúnshilderdiń basty qarýy. Qazaqtyń aıaýly ánshisi Kúlásh Baıseıitova, aımańdaı aqyny Muqaǵalı Maqataev jáne basqalary qyzǵanyshtyń qyzyl ıtine talanbady dep kim aıtady.
Kezinde keńestik ker saıasattyń sireý muzdy seńin buzyp Kenesary han týraly «Qahar» romanyn jazǵan ultjandy qaısar qalamger Ilııas Esenberlın kóre almaýshylyqtyń qurbandyǵyna shalyndy, bále izdegender basynan qıqý ketirmedi. Aqsaqal jazýshylarymyzdyń ózi ult múddesin pendeshilikke jyǵyp berip, qazaq jastarynyń sanasynda úlken silkinis týdyrǵan shyǵarmany san-saqqa júgirtip, aldynan on san kedergiler ornatyp baqty. Osy jaǵdaı talqyǵa túsken jıynda tek partızan jazýshy Ádı Sháripov qana: «Biz nege osynshalyqty qyzǵanshaq, kúnshilmiz? Tarıhı taqyrypty baǵalamaý kórsoqyrlyq qoı!» dep nazalandy. Áıtkenmen, sol «Qahardy», tutastaı «Kóshpendiler» trılogııasyn halyq ózi han kóterip áketti. Trılogııa lenındik syılyqqa usynyldy. Qatań irikteýden keıin eki úmitker ǵana qaldy: grýzın Dýmbadze men qazaq Esenberlın. Kýágerlerdiń aıtýynsha, Máskeýge úlken top bolyp kelgen grýzınder óz jazýshysynyń shashbaýyn kóterip, mártebeli syılyqqa tek sonyń laıyqtylyǵyna tıisti orynnyń kózin jetkizgen, sendirgen. Al biz, qazaqtar ne istedik? Esenberlındi jalalaǵan domalaq aryz, shaǵym hattardy tógip tastadyq. Sóıtip syılyq Dýmbadzege berildi. Bir-biriniń baǵyn qyzǵanǵan, alty baqan, alaýyz qazaq aıdalada qaldy.
Osyndaı keleńsiz jaılar keleshegimizge sabaq bolsa, qane. Abaı hakim aıtqandaı, jany aıaýly jaqsyǵa qosamyn dep yryldatyp qyzǵanyshtyń bir-bir qyzyl ıtin saqtaǵannan saqtasyn Qudaı. Imandylyqqa jat qyzǵanysh nápsisin tyıa bileıik, ishtarlyq pen kóre almaýshylyqtan aýlaq bolaıyq, aǵaıyn!..
Qorǵanbek AMANJOL