Qurmetti aǵaıyn, ońtústik óńirde bolyp jatqan sý tasqynyna baılanysty tergeý ızolıatoryndaǵy, meniń qorǵaýymdaǵy Islam Ábishevpen sóılestim. Kóńil alańdatarlyq ǵana emes, dabyl qaǵarlyq málimettermen tanystym. Birden aıta keteıin, aǵaıyn, bul – Islam Ábishevti qutqarýǵa arnalǵan kezekti bir qadam emes. «Ony túrmeden bosatyńdar» degen talap ta aıtylmaıdy. Bolmasa advokat retinde ózimniń haıp bolsyn degen maqsatym joq. Eldiń qaıǵysynan haıp jasaǵannan qudaı saqtasyn!..
Islam Ábishevtiń qazirgi aıtyp otyrǵan áńgimesi – eldiń basyna tóngen qaýip jáne onyń aldyn alýǵa bolatyndyǵy jáne bolashaqta tónip turǵan qandaı qaýip bar, sol jaıyndaǵy óte ózekti másele.
«Sardoba» sý qoımasynyń bógeti jarylyp, sonyń saldarynan Qazaqstanǵa sý ketti dep málimdeme tarap jatyr. Ol durys, shyndyqqa sáıkes keledi. Biraq, másele mynada: osy «Sardoba» sý qoımasy 2017 jyly halyqaralyq sharttardy buza otyryp, zańsyz salynǵan. Zańsyz salynǵanymen qoımaı, sapasyz salynǵan sý qoımasy. Ol týraly Islam Ábishev Sý resýrstar komıtetin basqaryp otyrǵan kezinde bir emes, birneshe márte Qaýipsizdik keńesine jáne Prezıdent ákimshiligine hattar jazǵanyn aıtty. Zańsyz salyp jatyr, sapasy kóńil alańdatarlyq dep aıtqan. Ol kezde oǵan qulaq túrgen bılik bolmaǵanyn, ol hattar aınalyp ózine kelgendigin aıtty. Árıne ol hattardyń kóshirmesin de, túpnusqasyn da sizderge usyna almaımyn. Birinshiden, Islam Ábishev túrmede. Ekinshiden, ol hattar «qupııa» degen grıffen jazylǵan, sekretnyı grıf. Endi onyń zańsyzdyǵy nede? «RRRSSAM» degen óte kúrdeli abbrevıatýra – «Regýlırovanıe rýslo rekı Syrdarıı severneı chastı Aralskogo more» dep atalady. Syrdarııa – transshekaralyq ózen. Mine osy eki jaqty memlekettik kelisimniń talaptaryna sáıkes, Ózbekstan jaǵy da, Qazaqstan jaǵy da kez-kelgen ózenniń ózine qatysty, paıdalanýǵa qatysty nemese ózenniń aınalasyndaǵy qurylystarǵa baılanysty ózara birlesken is-sharalar jasaýǵa mindetteledi. Bir-biriniń kelisiminsiz ekinshi memleket jumys jasaýǵa tıisti emes.
Islam Ábishev «2004 jyly Qazaqstannyń bastamasymen, Syrdarııa ózen saǵasyn ózgertý máselesinde Ózbekstanmen kelisimge kelip, qurylys bastadyq» deıdi. Birinshi fazasyn aıaqtaǵan eken. Ekinshi fazasyna kelgen kezde, osy jumystardy jalǵastyrýǵa Ózbekstannyń ruqsaty bolmaǵandyqtan, Qazaqstan jaǵy ol qurylysty júrgize almaı qalǵan eken. Iaǵnı, Qazaqstan jaǵy eki jaqtyń kelisiminiń talaptaryn saqtaǵan, halyqaralyq sharttardyń, onyń ishinde «Helsenkı» sý kelisimi bar, BUU bekitken sharttar bar, ol eki birdeı halyqaralyq normalardyń barlyǵyna eki eldiń qoly qoıylǵan. Iaǵnı, eki el de sózsiz baǵynýǵa, talaptardy oryndaýǵa mindetti. Odan bólek, jańaǵy aıtqan «RRRSSAM» degen eki jaqty kelisim bar. Iaǵnı, Qazaqstan jaǵy zań talaptaryn buzbaı saqtaǵan.
Al 2017 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń kelisimin almastan, tipti suramastan, Ózbekstan jaǵy osy «Sardoba» sý qoımasyn salyp tastaǵan. Bul ne degen sumdyq? Mysaly, Reseı memleketi táýelsiz Qazaqstannyń batysynan bastap ońtústigine deıin kezinde qanshama polıgondardy salyp tastap, sol polıgondarǵa neshe túrli synaqtar júrgizip jatyr. Oǵan «qoı» dep aıtýǵa Qazaqstannyń shamasy jete bermeıdi, óıtkeni bir kezdegi SSSR-diń murageri Reseı, ol bizdiń teńimiz emes. Onyń kúshi de kóp, jaǵdaıy da jaqsy. Amalsyzdan talap qoıa almaımyz. «Aıaz bı álińdi bil, qumyrsqa jolyńdy bil» degendeı, Qazaqstan Qytaı men Reseı sııaqty alpaýyt memleketterge talap qoıyp, ony oryndata almaıdy. Bara-bara ýaqytymen, túrli dıplomatııalyq joldarmen sheshiletinine zańger retinde, óz basym, kelisemin.
Al Ózbekstan terezesi teń memleket. Qazaqstannan asyp bara jatqan eshteńesi joq. Sol Ózbekstan Qazaqstan jaǵyna talapty oryndatady, al ózi oıyna ne kelse, sony isteıdi. Sonda biz qandaı el, qandaı memleket bolǵanymyz? «Sardoba» sý qoımasy zańsyz, sapasyz salynǵanyn bildik deıdi Islam Ábishev. Qalaı bildińizder desek, SSSR kezinen beri sol salada jumys istegen mamandarmen, sol jaqtaǵy adamdarmen baılanysymyz bar edi deıdi. Sol arqyly bilgen. Óte az ýaqyttyń ishinde tez-tez, sapasyz materıaldarmen jyldam túrde salynǵanǵa uqsaıdy. Mine, sonyń zardabyn qazir Qazaqstan tartyp otyr.
Kezinde Ózbekstan shekarashylary mal aıdap júrip shekaradan baıqamaı ótip ketken Qazaqstan azamatyn zańsyz atyp óltirgenin de bilemiz. Onyń keıingi taǵdyryn bilmeımin, men múmkin aqparatty kózim shalmaı qalǵan shyǵar, meniń oıymsha Qazaqstan óziniń azamatynyń quqyn surap, aıaǵyna deıin isti qadaǵalaýyna alyp, sol Ózbekstannyń shekarashylary sottaldy ma, qazaq otbasyna kompensaııa alyndy ma, ol týraly aqparatty bilmeımin. Biraq, Qazaqstannyń osyndaı máselelerge kelgende salǵyrttyq tanytatynyna senimdimin. Bul bolǵan jaǵdaı.
Eger Islam Ábishev bunyń bárin bilgen bolsa, neǵyp aıtpady, nege eldiń aldynda kótermedi deıtin bolarsyzdar. Aıta keteıin, 2019 jyldyń jeltoqsan aıynda meniń qolqa salýymmen, Islam Ábishev maqala jazdy, «abai.kz» portalynda «Islam Ábishev: Sý salasyndaǵy qaýipsizdik óte mańyzdy» degen atpen jarııalanǵan. Sol maqalada Qazaqstandaǵy sý qaýipsizdigi máselesi, sonyń ishinde dál osy Syrdarııa ózenine baılanysty transshekaralyq máseleler de, transshekaralyq aımaqtardaǵy qaýipsizdik máseleleri de sóz boldy. Ol kezde «Shardara», «Kóksaraı» sý qoımalary jáne Astanadaǵy «Astana» sý qoımasyna qatysty máselelerdi jazdy. Onda sandyq aqparattar keltirilgen. Myna sandarǵa nazar aýdaryńyzdar: «Sardoba» sý qoımasynyń sý jınaý múmkindigi 900 mıllıon tekshe metr bolatyn bolsa, «Shardara» sý qoımasynyń sý jınaý múmkindigi 5 mıllıard 200 mıllıon tekshe metr. «Shardara» sý qoımasy óte úlken. Maqalada da jazylady, jańa skaıppen sóıleskende de shyryldap turyp aıtyp jatyr, «Abzal, sen úkimetke jetkiz» deıdi, meniń úkimetke jetkizetin múmkindigim joq. Sizder arqyly, jýrnalıster bolatyn bolsa, basqa da bir jany ashıtyn azamattar bolatyn bolsa, solar arqyly úkimetke jetkizýdi maqsat etip otyrmyn. «Sardoba» sý qoımasy zańsyz, sapasyz, Ózbekstan jaǵynyń sapasyz salǵany óz aldyna, «Shardara» sý qoımasynyń tehnıkalyq jaǵdaıy máz emes, qaýip tónip tur dep dabyl qaǵyp jatyr Islam Ábishev.
Endi mynaǵan nazar aýdaryńyzdar, Ábishev Sý resýrstar komıtetinde qyzmette júrgende bul týraly talaı tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme jasap, úkimetke usynǵan. Úkimette qabyldanbaı, aqyry kabınetterdiń birinde joǵaldy deıdi. Sonda «Shardara» sý qoımasynyń budan burynǵy jasalǵan (belgili bir merzimde jasalatyn jóndeý) jumystary kezinde jóndeý jumystarynyń sapasyz ekendigi týraly másele kótergen. Ol hattar qyzmettik hattarda bar ekenin aıtty. Sý resýrstar komıtetin basqaryp otyrǵan kezinde «Sardoba» sý qoımasy jaıly bir emes, birneshe márte Qaýipsizdik keńesine jáne Prezıdent ákimshiligine jazǵan hattary ózine qaıtyp kelgen. Sý resýrstar komıtetiniń tóraǵasy retinde Ózbekstan Respýblıkasynyń úkimetine yqpal ete almaımyn ǵoı deıdi. Qazaqstannyń Úkimeti bar, Syrtqy Ister Mınıstrligi bar, Prezıdent Ákimshiligi bar. Osylar aınalysatyn sharýa edi deıdi.
«Shardara» sý qoımasy kezinde Islam Ábishev usynǵan tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme negizinde qaıtadan kúrdeli jóndeýden ótpese, ol ózinen 110 km tómende jatqan «Kóksaraı» sý qoımasyn qosyp alyp ketedi deıdi. 3 mıllıard tekshe metr sý jınalatyn ol da úlken sý qoımasy. Ekeýin qosqan kezde shamamen 8 mıllıard 200 mıllıon tekshe metr sý bolady. Endi qarańyzdar, «Qyzylaǵash» sý qoımasynda bar-joǵy 30 mıllıon tekshe metr sý jınalatyn edi deıdi. Osydan on jyl buryn «Qyzylaǵash» sý qoımasynda qaraýsyz qalǵannyń saldarynan bóget buzylyp, sý tasqynynan 45 adam qaıtys boldy, bir aýyldy eki saǵattyń ishinde typ-tıpyl joq qylyp jiberdi. Al «Shardara» sý qoımasy men «Kóksaraı» sý qoımasyn qosqandaǵy sýdyń kólemi «Qyzylaǵash» sý qoımasynan 273 esege deıin kóp. Eger Islam Ábishevtiń aıtýymen «Shardara» sý qoımasy durystalmaıtyn bolsa, onyń saldary 273 esege deıin zor bolmaq. Ol tyǵyz ornalasqan ońtústik aımaqtarmen qosyp, Qyzylordanyń Aralyna deıin sý shaıyp ketedi dep túrmede jatqanymen shyryldap, dabyl qaǵyp jatyr.
Taǵy da qaıtalap aıtamyn, osy vıdeojoldaýym arqyly Islam Ábishevti qutqarýǵa úndeý tastap otyrǵan joqpyn. Islam Ábishevtiń amanatyna qııanat jasamaı aıtyp jatyrmyn. Advokattyq qyzmetime haıp bolsyn, jarnama bolsyn dep te otyrǵanym joq. Kerek deseńizder, Islam Ábishevtiń úkimi shyqqan kúni-aq málimdeme jasaǵanmyn: «Mundaı jaǵdaıda ádiletsiz sot sheshimin shyǵara beretin jetilmegen sot júıesi bar memlekette advokat bolýdyń ózi múmkin emes» dep. Men advokattyq qyzmetti toqtataıyn dep júrgen azamatpyn. Sondyqtan bul jerde Islam Ábishevke de, maǵan da jarnamanyń qajeti joq. Biraq, osy eldiń týmasymyz, osy jerdiń topyraǵynan jaralǵan perzentimiz, sondyqtan da elge tónip turǵan qaýipti aıtýdy ózimizge mindet dep sanadyq. Birinshi kezekte Islam Ábishevtiń maman retinde aıtqan málimdemesi mańyzdy. 2019 jyldyń qarasha aıynda tergeý ızolıatorynda da aıtqan bul sózdi. Biz ol jerde tek is jaıynda sóılespeıtinbiz, sebebi isti aıta-aıta ábden jattap aldyq. Sol kezde «Sardobany» da aıtyp edi. Qazaqstanǵa úlken másele bolady, transshkaralyq aımaqtarda másele kóp dep aıtyp edi. Aıtqany aıdaı kelip otyr.
Ábishevtiń taǵy bir sálemi – keńes kezinde oqyǵan, jumys istegen sý ınjeneri mamandary óte az qaldy. Qansha degenmen, keńes kezindegi bilim tereń, jan-jaqty edi. Sol mamandardy, ǵalymdardy mundaı iske jumyldyrý óte mańyzdy ekenin aıtyp otyr.
Taǵy qaıtalap aıtamyn, ol kisi qyzmette otyrǵan kezde úkimetke hat jazǵan, másele kótergen, alaıda jaýap almaǵan. Endi mamannyń bul dabyly da estilmeı qalmasa eken degen tilek. Sondyqtan, bir ǵana ótinishim bar, Islam Ábishevtiń men arqyly kóterip otyrǵan máselesin eń joǵarǵy deńgeıge deıin jetkizseńizder eken. «Halyq talap etse, han taǵynan túsip, túıesin soıady» deıdi. Eń joǵarǵy Prezıdentke deıin jetse eken tilek bar. Áıtpese, kesh qalyp qoıýymyz ábden múmkin...
Abzal Quspannyń ıýtýb-arnasyndaǵy vıdeoúndeýinen
