QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevqa
Qazaq eli qaıtsek kógeredi?..
Ne isteý kerek?
Qurmetti Prezıdent myrza!
Bir jyldan asty, shamańyzdyń kelgeninshe qazaq memleketin durys basqarýǵa tyrysýdasyz. «Koronavırýs daǵdarysy» bastalǵaly da aıanyp jatqan joqsyz. Shveııa, Belarýs sekildi karantın engizbegen elder de bar ekendigin eskersek, jurt qatarly bizdiń de odan shyǵarymyz haq. Daǵdarystardyń jaqsy jaǵy da bar – ol erekshe (neordınarnyı) sheshim qabyldaýǵa múmkindik beretindigi. Sonyń úlgisi retinde ádette F.Rýzvelttiń AQSh-ty «Uly depressııadan» shyǵarý úshin soıalızm ıdeıalaryn qoldanǵany aıtylady. Al, 30 jylda «Kýveıtten de baı turatyn» el bolýdyń ornyna, kóbi kredıtke kirip ketken, kúni sol «kredıtke alatyn eki sıyrǵa» qarap qalǵandaı kúı keship otyrǵan ultymyzǵa sony sheshim, shalt qımyl óte-móte qajet. Sol turǵydan kelgende Sizdiń árbir isińiz eń birinshi kezekte óz elinde ekinshi surypty ultqa aınalǵan qazaqtyń rýhyn kóterýge, sol arqyly ony judyryqtaı jumyldyrýǵa, eldiń halqyn qazaqtyń aınalasynda uıystyrýǵa, dál sonymen bir mezgilde ekonomıkada túbegeıli ózgeris jasaýǵa baǵyttalsa eken. Buny qarapaıym qalyń qazaqtyń Sizge degen tilegi de, qoıar talaby da, bılikke degen sońǵy úmiti de deýge bolady. Soǵan septigi tıer degen oımen birneshe usynys jasaýǵa ruqsat etińiz.
Birinshi. Qazaq tilin shyn máninde memlekettik tilge aınaldyryńyz. Ol úshin tipti eshqandaı sózdiń qajeti joq – aldyńyzǵa kelgen qujatty qazaqsha daıyndap ákelmese, ún-túnsiz keıin qaıtara berińiz. Jáne barlyq jıynda tek qazaqsha sóıleńiz. Qysylmańyz, eshkim Sizge kúlmeıdi (kúlgender kúmirá bolsyn!). Bir jyldyń ishinde ózińiz de, bas mamannan bastap bas mınıstrge deıin barlyq ákim-qarańyz da, bankır menen sottaryńyz da qazaqsha maqaldap sóıleıtin bolady.
Ekinshi. Aýyr qylmys istegen kánigi (reıdıvıst) qylmyskerlerden basqanyń bárine (óıtkeni, olardyń 75-80 paıyzy qosaq arasynda ketken nemese bolmashyǵa bola otyrǵandar), onyń ishinde saıası sebeppen sottalǵan Aron Atabekten bastap, Ákejan Qajygeldın men Muhtar Áblázovke deıin jappaı amnıstııa jarııalaý. Olar talantyn, tájirıbesin, bilimi men qarjysyn, qysqasy, bárin-bárin Qazaqstannyń ıgiligine jumsaýyna múmkindik alsyn jáne mindetti túrde dıspanserde tekserilip, týberkýlezben, basqamen aýyrǵandary úsh aı densaýlyǵynyń kem-ketigin jónge keltirip shyqsyn.
Úshinshi. Arnaıy Úndeý jarııalap, shetelde jumys istep júrgen ǵalymdar, bıznesmender men bilikti mamandardyń bárin elge shaqyrý kerek. Olarǵa dál sol sheteldegideı jaǵdaı jasalynatyn bolýy tıis. Kezinde Stalın Anglııadaǵy Petr Kapıany SSSR-ge shaqyrǵanda, ataqty akademık: «Men barsam laboratorııammen (bizdegi ınstıtýt deńgeıinde) barýym kerek, bir ózim barǵanda ne bitirem?» degen soń, Keńes ókimeti onyń laboratorııasyn da satyp alǵan. Bul rette sondaı-aq 1982 jyly Konstıtýııasyna arnaıy ózgeris (50-bap) engizgen qytaı tájirıbesinen de úlgi alsaq bolady.
Tórtinshi. Elimizdiń aýmaqtyq qurylymy men olardyń ataýy ózgertilsin. Endi onda 17 aımaq:1.Jetisý, 2.Ór Altaı, 3.Semeı, 4.Baıanaýyl, 5.Kókshetaý, 6.Sary-Arqa, 7.Ulytaý, 8.Solt.Qazaqstan, 9.Qostanaı, 10.Aqtóbe, 11.Aq Jaıyq, 12.Atyraý, 13.Mańǵystaý, 14.Aqmeshit, 15. Torǵaı, 16.Túrkistan, 17.Taraz aımaǵy jáne Astana, Almaty jáne Shymkent qalasynyń ákimdigi, barlyǵy 20 ákimdik qurylsyn. Qazaqı máıekti úsh aımaqpen qatar, 1990-jyldary eki jeleý, bir syltaýmen taratylyp jiberilgen barlyq shekaralyq aýdandar da shuǵyl túrde túgel qalpyna keltirilsin.
Bundaı ıgi shara sondaǵy qalyń eldiń rýhyn kótereri sózsiz! Al, rýhy kóterilgen el, «jaýdy kórgen Sarjan meniń kóz aldymda rýhtanyp, denesi zoraıyp bara jatty, onyń ózimnen arýaǵy zor er ekenin moıyndamasqa amalym qalmady» dep Aqjoltaı Aǵybaı batyr eske alǵandaı, rýhy joǵary eldi jeńe alar kúsh joq.
Besinshi. Syrttaǵy 10 mln-ǵa jýyq qandasymyzdyń jaǵdaı jasasaq erteń kelýge daıyn 5 mıllıonyn aldaǵy 5 jylda ákelip ornalastyrý – búgingi bıliktiń tikeleı mindeti de, ótelmes boryshy da! Men 2005 jyly Oraz Jandosovtan suhbat alǵanymda, ol sol kezdiń ózinde: «Omeke, dlıa pravıtelstva eto ne problema, nýjna tolko polıtıcheskaıa volıa!» degen bolatyn...
Árbir iste sheshýge kiriserde álemdik tájirıbeni sholyp shyqqannan durysy joq. Bul jerde táýelsizdik alǵan Aljırde qalyp ketken 6 mln.franýz azamatyn elge ákelý úshin prezıdent Sharl de Goll 1968 jyly arnaıy mınıstrlik quryp, 2 jyldyń ishinde olardy ákelip, baspanamen de, jumyspen de qamtamasyz etkenin aıta ketý kerek. Sondaı-aq Atatúrik te bılik basyna kelgen soń 1,5 mln. grek pen jarty mıllıondaı armıandy óz eline jiberip, olardyń ornyna sol eki elden sonshama musylmandy Túrkııaǵa kóshirip ákelgen bolatyn. Biz de máseleniń sheshýin jeńildetý úshin Reseı jáne Ózbekstanmen dıaspora almasýymyzǵa ábden bolady.
Biz osylaı júre bersek 30 jyldan keıin Reseı túgili Ózbekstan men Qytaıdan «tóbeńnen altyn quıamyn» deseń keletin qazaq tappaı qalamyz. Sebebi bireýi ózbekke, ekinshisi qytaıǵa aınalyp úlgeredi. Kázirdiń ózinde Qytaıdaǵy qazaq mektepteri jabylǵan on jylda ákesiniń tilin túsinbeıtin urpaq ósip shyǵyp jatyr. «Olar – kezinde elin satyp ketkender» deıtinder, «keregi joq, nesibemizge ortaq bolady» deıtinder az qazaqtyń arasyna iritki salýshylar, arandatýshylar retinde qylmystyq jazaǵa tartylatyn bolýy tıis. «Ár qazaq – meniń jalǵyzym!» degen aqynnyń sózin memlekettik uranǵa aınaldyra almasaq, onda bizdiń memleket retinde qunymyz kók tıyn!
Altynshy. Álippe – órkenıet damýynyń eń negizgi kórsetkishiniń biri! Álemde bar-joǵy 15 shaqty ǵana álippe bar. Endeshe, budan 2-3 myń jyl buryn ata-babalarymyzdyń óz jazýy bolýy - olardyń damý deńgeıi qandaı bıikte bolǵanynyń bultartpas dáleli. Sondyqtan, ulttyń ezilgen eńsesin tiktep, janshylǵan rýhyn kótergimiz, otansúıgishtigin oıatyp, jas urpaqty patrıotızmge baýlyǵymyz keletini shyn bolsa - tól jazýymyzǵa, oıma (rýna) álippesine 2023–jyldyń 1-qyrkúıeginen qalmaı kóshkenimiz jón. «Óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy», tól jazýdy tiriltsek árýaqtar bizge rıza bolyp, árbir isimizdi qoldap, jebep otyrar edi! «Kenesarynyń basyn qaıtaryńdar!» dep Reseıge jalynyp júrmiz. Olar qaıtara ma, joq pa, belgisiz. Múmkin, endigi joıyp ta jibergen shyǵar. Al, álippeni tiriltý óz qolymyzda ǵoı! Naǵyz «Rýhanı jańǵyrý» degenimiz - osy! Izraıldiń búgingi deńgeıge jetkenine 1948-jyly óli ıvrıt tiline qaıta jan kirgizgeni de sebepker bolǵany sózsiz. Premer-mınıstr Ben-Gýrıon bastap, barlyq evreı kúnige jumystan soń eki saǵat ıvrıtti oqýmen, úırenýmen boldy.
Bizdiń, qazaqtyń, 2018 jyly «Izraıl – evreılerdiń ulttyq memleketi» dep bastalatyn jańa Konstıtýııasyn qabyldaǵan evreıden, qaı jeri kem? Durys – ultshyldyǵy. Biraq, ol jóndeýge bolatyn nárse. Bılik qoldasa - erterek, qoldamasa – keshirek. Bizde basqa jol joq! Ultshyldar bılikke kelmese jartysy orysqa, jartysy qytaıǵa búıregi buryp turǵan bılikpen biz eshqashan shyn máninde táýelsiz, derbes el bola almaımyz. Túptiń túbinde ydyrap ketýimiz ábden múmkin...
Oıma jazýǵa qaıta oralý negizi 2000-jyldardyń basynda Bilim mınıstrligi tarapynan qolǵa alynǵan da edi. Túrkistan oblysy, Ordabasy aýdany, Shubarsý aýlyndaǵy B.Nurlybekov at.mekteptiń ustazy Botakóz Moshqalovada tól álippemizdiń bir izge túsken júıesi, qalaı oqytýdyń ádistemesi, shákirtteriniń ǵylymı eńbekteri de tur.
Latyn qarpiniń rýhymyzdy kóterý jaǵynan bizge berer túgi joq! Solaı ekenin túsiný úshin aǵylshyn tili memlekettik tili bolyp sanalatyn eldiń sany álemde 16, resmı tili bolyp sanalatyny 26, al, damyp ketkeni 5-6-aq ekenin eske alsaq ta jeter.
Jetinshi. «Qazaqmys» sekildi jekeshelendirilip ketken barlyq qazba baılyq óndirýshi óndiris oshaqtaryn memleket menshigine qaıtaryp alý, sonymen qatar munaı óndiretin qytaı kompanııalarymen jáne elimizdegi munaıdyń 60 paıyzyn óndirip otyrǵan Teńiz, Qarashyǵanaq jáne Qashaǵan ken oryndarynda «Ónimdi bólý týraly kelisimine» (ÓBK) sáıkes bizben ózderi ǵana emes, merdiger kompanııalary da qosymsha qun salyǵy men kedendik bajdy tólemeý (t.b.) sekildi aqylǵa syımaıtyn, naǵyz qaraqshylyq sharttarmen jumys istep kele jatqan osy úsh kompanııamen kelisimdi qaıta jasaý qajet. Bul óte qıyn sharýa, biraq, yqylas-ynta bolsa, adam balasynyń almaıtyn qamaly joq. (Reseı «Shellmen» kelisimdi qaıta jasamaı-aq, zańnamalyq jáne uıymdastyrýshylyq sharalardy iske asyrǵanynyń arqasynda Sahalındegi ken orynyn ózi qoıǵan shart boıynsha qaıtaryp aldy). Kelisimge kónbese, memleket menshigine qaıtarý qalady.
Segizinshi. Memleket bıyl aýyldaǵy shamamen 1 mıllıonǵa jýyq qazaq otbasynyń ishindegi eń áleýmettik jaǵdaıy nashar 40 myń otbasynyń árqaısysyna arnaıy maqsatpen 50 saýlyq qoıdy (nemese 50 myń otbasyǵa 40 qoıdan) ortasha eseppen 50 myń teńgeden satyp alý úshin, barlyǵy 2 mln.saýlyqqa 100 mlrd.teńge nemese búgingi baǵammen 227 mln.dollar bólsin. Shart mynaý. «Qoıshybaı (shartty túrde), 3 jylda myna 50 qoıǵa (egiz týatyny bar, kútimi jaqsy qoıdyń eki jylda úsh ret qozylaı alatyny bar), kem degende 150 bas qosylady. Sen sol kezde memleket bergen 50 qoıǵa taǵy 50 bas qosyp, ony sol aýyldaǵy basqa bir hal-jaǵdaıy tómendeý 2 otbasyǵa beresiń. Al, 3 jylǵy tóldiń qalǵanynyń bári - 100 be, odan kóp pe - ózińde qalady. Endi sen maǵan qaryz emessiń!»
50 qoıdan alǵan eki otbasy da óz kezeginde úsh jyldan soń taǵy eki otbasyǵa 100 qoı berýin qadaǵalap, iske asyrsaq, bizdiń búgingi 2 mln. qoıymyzǵa 2029 jyly taǵy 28 mln. qoı qosylar edi. Shyn máninde odan kóp bolatynyn kórip otyrsyzdar. Bul – jalań fantazııa emes, aqyn Esenǵalı Raýshanov osydan 10 jyldan astam ýaqyt buryn Qytaıdan kóship kelgen Serik esimdi jigitke 50 qoı satyp áperip, odan beri ár úsh jyl saıyn joǵarydaǵy nobaımen kóbeıip jatqan, synaqtan ótken joba. Endi tek osyny qolǵa alatyn Úkimet bolsa deńiz!..
Odan bólek «ózińniń aýyldasyń, baýyryń ǵoı, bir (eki, úsh) otar qoıyńnyń elýin (júzin, eki júzin) solarǵa 3 jylǵa bere tursań qaıtedi, esesine solardyń bergen batasymen óziń de kóbeıip-kógeresiń, bıznesiń de kókke órleıdi» dep, jergilikti «jańa qazaqty» da bul ıgi iske jegýimizge ábden bolady. Al, ol qazaqtyń birigýine, qaıyrymdylyq, meıirimdilik, baýyrmashyldyq, qandaı qıyndyqty da aýyzbirshilikpen sheshetin kópshildik qasıetteriniń qaıta oralýyna septigin tıgizedi. Soǵystan keıin Nurtas Ońdasynov óziniń tikeleı bastyǵy, KSRO Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy Stalınge Shý-Moıynty temir jolyn salýǵa ruqsat etińiz dep barǵanda, «qarjy joq» degen kósemge «qarjy kerek emes, biz ony «asarmen» salamyz» dep, tań qaldyrǵan eken. Rıza bolǵan Stalın «sonda da bastaýyń úshin» dep azyraq aqsha bóldirgen...
Toǵyzynshy. Úkimet qurylymy da tómendegishe ózgertilse durys bolar edi:
1.Memlekettik josparlaý, 2.Syrtqy qarym-qatynas jáne saýda, 3.Ishki ister, 4.Aýyr ónerkásip. 5.Jeńil jáne jergilikti ónerkásip, 6. Joǵarǵy bilim, sport jáne týrızm. 7.Aýyl, orman jáne sý sharýashylyǵy, 8.Qorǵanys, 9.Qarjy jáne salyq, 10.Qurylys, kólik jáne jol. 11.Aqparattandyrý, rýhanııat pen mádenıet, 12.Kóshi-qon; 13. Baqyt pen baılyq (Densaýlyq saqtaý, Otbasy jáne demografııa, Eńbek jáne áleýmettik qamtamasyzdandyrý komıteti) 14. Ǵylym jáne ınnovaııany endirý, 15. Orta jáne arnaıy orta bilim, 16. Energetıka, munaı jáne gaz, 17.Ádilet mınıstrligi, 18. Prokýratýra, 19. Ulttyq Qaýipsizdik komıteti, 20. Joǵarǵy sot.
Biz 5 ııa 10 jyl merzimge arnap qurylar Josparlaý mınıstrligine 2021-jylǵy 1-qazanǵa deıin 2021-2025 jyldarǵa arnalǵan besjyldyq jospardy daıyndap, Parlament qaraýyna usynyp, Prezıdent bekitip, 2021- jyldyń 1-qańtarynan kúshine kiretin etýimiz kerek. (Aıtpaqshy, «kelmeske ketken keńestiń josparyn nesine eske alyp otyrsyz?» deıtinderge: álem alpaýyttary - Transulttyq kompanııalar - búgingi dárejesine naq sol josparly ekonomıkany júıeli túrde qoldanǵandyqtan jetip otyr, 1-jyldyq, 5-jyldyq josparlardyń kókesi solarda!) Besjyldyq jospardyń ishine tolyq oryndalý merzimi bir jyldan bes jylǵa deıin naqty kórsetilip, tómendegi salalarǵa:
1. Jalpy ishki ónimniń (JIÓ) ǵylym salasyna bóliner úlesi 3 paıyzdan kem bolǵan jaǵdaıda memleket damı almaıtynyn, bizdiń elde 2001-2008 jyldary munaıdyń baǵasy jyl saıyn kóterilip, sonyń arqasynda bıýdjettik jalaqy men zeınetaqy jyl saıyn ósip otyrǵan kezeńde de 0,3%-ǵa jete almaı qoıǵan bul kórsetkish búkil álemde ósip jatqanda, tek bizde ǵana keıingi 5 jyl boıy tek kemip, búgingi óshýge taıap kelgen – aýyzǵa alýǵa uıat 0,12 paıyzdan(?!) - 2025 jyly 3 paıyzǵa deıin kóterýdiń naqty baǵdarlamasyn jasaýǵa;
2. Ózimizdiń is júzinde eń joǵary deńgeıdegi qorǵanys ónerkásibimizdi qurý úshin 2022-jyldyń 1-qańtaryna deıin qaraǵandylyq ǵalym S.Jantasovtyń pýlemet-pıstoletin, zeńbiregi men tankisin, olardyń oq-snarıadyn jasap shyǵaratyn zaýytty iske qosýǵa.
3. 2021-jyldyń 1-qańtaryna deıin otandyq ǵylymı-tehnıkalyq jańalyqtardy Ǵylym mınıstrligimen birlese otyryp túgendep (ınventarızaııa), olardy óndiriske engizýge daıarlaıtyn 3 venchýrlyq kompanııa qurýǵa;
4.Aýyl sharýashylyq mashınalaryn shyǵaratyn otandyq zaýyttardy sheteldik lıenzııaly tehnıka negizinde qaıta tiriltýge, jańa tehnıka satyp alýǵa;
5.Japondarmen birlesken benzınmen, ýranmen, sýtegimen jáne elektr qýatymen júretin avtomobılder zaýytyn salýǵa;
6.Álemdik deńgeıdegi otandyq qurylys zattary ındýstrııasyn qurýǵa qajetti zaýyttar salýǵa;
7. Respýblıkanyń joǵaryda kórsetilgen barlyq aımaq ortalyqtaryn bir-birimen jalǵastyratyn jańa, halyqaralyq standarttarǵa saı jańa avtomobıl joldaryn salýǵa, jalpy, osy 7 salaǵa kemi 200 mlrd.dollar qarjy bólinýi tıis.
Onynshy. Elimizdegi qytaılyq taýar ekspansııasyn toqtatý, beleń alyp bara jatqan «qytaılaný» úderisinen tazartý jáne «sılıkon jazyǵynyń» rólin atqaryp, ekonomıkalyq sekiris jasaý úshin Qorǵas erkin ekonomıkalyq aımaǵynyń mańaıynda joǵary tehnologııalyq ónimder shyǵaratyn ondaǵan japon-qazaq qalashyqtaryn salý, ol úshin 1 mıllıonnan 5 mıllıonǵa deıin japon mamanyn uzaq merzimdik kelisim-shartpen ákelý jaıly jobany iske asyrý. Bul shynynda da álemde teńdesi joq mega-joba bolǵandyqtan, ol jaıly meniń «Jaýǵashty Nábıev – istiń adamy» degen eńbegimnen oqyp, keńirek tanysýǵa bolady (https://kitap/kz/author/1987, 415-424bet)...
On birinshi. Úkimet ózi bastamashylyq jasap, qazaqstandyq jeke jáne zańdy tulǵalardyń shetelge tyqqan mıllıardtaǵan qarjysyn 2021 jyldyń 31 jeltoqsanyna deıin «berse – qolynan, bermese – jolynan» alyp, elimizge qaıtarý, sóıtip syrtqy qaryzdardan tezirek qutylý qajet. Ol úshin Prezıdentke baǵynatyn arnaıy Memlekettik komıssııa quryp, onyń tóraǵalyǵyna Á.Qajygeldındi qoıýǵa bolady. Birden aıta ketý kerek, kezinde «shash al dese bas alǵan», «ekonomıkalyq turǵydan mal baǵý bizge tıimsiz bolsa, biz etti Avstralııadan satyp alatyn bolamyz (soǵan jettik, shúkir – Ó.A.)», «quzdyń arǵy jaǵyna bir-aq sekirip shyǵasyń, eki sekire almaısyń», «jartylaı júkti bolýǵa bolmaıdy» degen sekildi nebir jyp-jyltyr, dop-domalaq aforızmderdiń avtory, «uly ekonomıst-reformator» damýshy elderge arman bolǵan, Chılı, Indııa, Malaızııa sekildi kóp eldiń damýyna úlken yqpal etken, halyqaralyq Ózara Investıııaly Qor qurý isi daıyn bolǵan kezde qos qanatyn qıyp túsirgen kúnásin (https://kitap/kz/author/1987, «Ózegimdi órtegen eń úlken ókinish»,194-207bet) eń bolmasa osylaısha sál de bolsa jóndesin. Eldegi birinshi basshy bolmaǵandyǵyn da eskereıik...
Kim isteıdi?
Úkimettegi Aýyr ónerkásip pen Jeńil jáne jergilikti ónerkásip mınıstrlikteri osy 7 jáne odan basqa da baǵyttardy iske asyrý úshin qurylady. Sonyń ishinde ásirese, birinshi kezekte aýyl sharýashylyǵynyń ónimderin ozyq tehnologııa men mını-tehnıkanyń barynsha keńinen qoldanyp, barynsha tereńdetip óńdep, «bir aýyl – bir ónim» degen ustanym boıynsha jumys isteýge qol jetkizýimiz kerek. Evropa elderi de, odan kórip soǵystan soń Japonııa men keshe Qytaı da osy ádis arqyly damydy.
Jalpy, biz joǵaryda atalǵan jáne basqa da ádisterdi qoldana otyryp, aýyl sharýashylyǵyn damytqanda «qaldyqsyz tehnologııa» qaǵıdatyna sáıkes maldyń tezegin de tolyǵymen organıkalyq tyńaıtqyshqa aınaldyrýymyz kerek. Ol úshin asqan aqyl men túpsiz tereń bilim emes, yjdahattylyq bolsa jetip jatyr.
Atap aıtar nárse, ekologııalyq turǵydan taza ári óndirilgen jerde óńdelgendikten ózindik quny arzan ónim damyǵan elderde – baǵasy joǵary bolsa da - úlken suranysqa ıe.
Osy jerde, «durys, biraq, bunyń bárin kim isteıdi?» degen zańdy suraq týýy múmkin. «Munshama amerıkalyqty qaıdan tabamyz?» dep, alaqandy jaıyp qarap otyrýǵa nemese óz halqynyń rýhyn kóterip, múmkin emesteı kóringen ómirdi de jasaýǵa bolady. Taǵy da álemdik tájirıbege súıensek, soǵysta jeńilgen, atomdyq bombanyń zardabyn shekken japondar ózderin «álemniń aldyna namysqoılyq pen jańalyqqa qushtarlyq qana alyp shyǵady» degen qorytyndy jasaıdy jáne sony erekshe tabandylyqpen iske asyryp keledi. Sapany basqarý ıdeıasy óz elinde, AQSh-ta qoldaý tappaı, kúlkige ushyraǵan Edgar Demıng 1950 jyly japondyq eń iri 45 kompanııa basshylarynyń aldynda: «Meni tyńdasańyzdar 5 jyldan soń Batyspen básekeles bola alasyzdar, ary qaraı tyńdaı tússeńizder, taǵy 5 jyldan soń olar sizderdiń aldaryńyzǵa jylap keletin bolady» deıdi. Ǵalymdy tyńdap, sol kezde sapadan álemniń aldyna shyǵyp alǵan japondar áli kúnge eshkimdi shenine jolatar emes. Óıtkeni, árbir japon jumysshysy «aqaý jibersem búkil ujymnyń, kompanııanyń atyna kir keltiremin, ondaı masqara bolǵannan ólgenim artyq» dep esepteıdi.
Odan keıin agrarly el Ońtústik Koreıany Pak Chon Hı 16 (1963-1979) jyldyń ishinde ındýstrıaldy-tehnologııaly elge aınaldyrdy. Búgin Koreıa Japonııany basqa kóp el qýyp jetý múmkin emesteı kórgen eki salada – keme jasaý men elektronıkada – basyp oza bastady. Al, sekseninshi jyldan beri «Qytaı ǵajaıypy» jalǵasyp keledi...
Qazaqtyń kezegi qashan keledi? Men qazaqtaı talantty, daryndy, alǵyr, ıkemdi, zeıindi, tózimdi, beıimdelgish ult joq dep bilemin jáne bul sózimniń aksıoma, aqıqat ekendigimen marqum Gerold Belger sekildi ádilin aıtatyn kóp adam kelisedi. Dálel retinde qazaq matematıka mektebiniń álemde óz orny bar ekenin, oqýshy ul-qyzdarymyz búgin de kóptegen halyqaralyq olımpıalardyń jeńimpazy ekenin aıtýǵa bolady.
«Onda nege qazaqtar kedeı?» deıdi maǵan. Men «qashan qytaılar baı bolyp edi?» deımin. Meniń Qytaıdan kóship kelgen tarıhshy dostarym bar, solar Qytaı óziniń 5000 jyldyq tarıhynda kázirgideı qaryshtap damý kezeńin bastan keshirmegenin aıtady. 1979 jyldan keıin de Qytaıǵa aspannan basqa halyq jaýǵan joq, qytaı sol burynǵy eńbekqor qytaı. Ol ómir boıy eńbekqor, biraq, álemniń aldyna shyǵa bastaǵany endi ǵana. Tipti 1989 jyly, ataqty Den Sıaopın reformasyna on jyl bolǵan kezde qytaılar «tehnıka – bizden, qarjy – sizden» dep, Pavlodarda mını-traktor, jel generatoryn jasap shyǵaratyn BK qurý jaıly Qazaqstan men ShUAR arasyndaǵy kelisim-shartqa qol qoıǵan, oǵan sáıkes qazaq jaǵy 10 jylǵa nesıe beretin bolǵan ( https://kitap/kz/author/1987, 21-bet). «Qytaı ǵajaıypynyń» qupııasy eki-aq máselede: Ókimet óz halqynyń 1) ishki áleýetin, bilimin, qýatyn syrtqa shyǵarýyna, sol arqyly zattyq (jáne rýhanı) ıgilik jasap shyǵarýyna múmkindik týdyrdy, qolaıly jaǵdaı jasady; 2) Halyq jasaǵan ıgilikti shashaý shyǵarmaı, ózi de jemeı, jemqorlarǵa da jegizbeı, halyqtyń óz ıgiligine berip otyr, jylyna orta eseppen 500 jemqordy (alǵashqy jyldary 2000-ǵa deıin) jelkesine myltyq tirep atyp otyr. Qazaqqa jaǵdaı jasasa, ol qytaıdyń 40 jylda ótken jolyn 10 jylda-aq ótedi...
«Bárin sheshetin – mamandar» depti Stalın. Óziniń mańdaıyna tıgennen keıin, repressııanyń qanshama qurbanyn (Korolev, Rokossovskıı,..) soǵys bastalǵan soń bosatýǵa májbúr bolǵandyqtan aıtqan... Búgingi Qazaqstanǵa qatysty men ózim 4 aı sot proesine qatysqan jýrnalıst retinde 5 jylǵa sottalǵan, isi kázir apellıaııalyq alqada jatqan Sý resýrstary komıtetiniń tóraǵasy Islam Ábishevtiń atyn ataǵandy jón sanadym. Onyń bar jazyǵy aldymen 304 mlrd.teńge, keıin 964 mlrd.teńge qazyna qarjysyn únemdegeni ekenin bárimizdiń ishimiz sezip otyr. Sizdiń Prezıdent retinde oǵan amnıstııa jasaǵanyńyzdyń ózi az, I.Ábishevti premer-mınıstr etip taǵaıyndasańyz, istiń durysy sol bolar edi. Óıtkeni, ol erteli-kesh báribir aqtalady, sebebi, sýdıa Q.Mekemtas óz úkiminde qorǵaýshylardyń «keıin úkim shyǵarǵanda qaraımyn» dep ashyq qaldyrǵan 30-dan asa talap-ótinishiniń bir de bireýin - zań boıynsha mindetti bolsa da! - negizdep teriske shyǵara alǵan joq!
Nege Ábishev? Birinshiden, Ordabasy aýdanyna 2000-jyly ákim bop kelgende, kredıttiń áýresinen qutqarý úshin óziniń úı-jaıyn, kompanııasynyń ǵımaratyn, múlkin kepilge qoıyp, 3 myńnan asa sharýaǵa 1 mlrd.teńgege jýyq nesıe alyp bergen (bundaı márttik Qazaqstanda qaıtalanǵan joq!), qıynnan qıystyryp jol tabar qasıeti úshin. Ekinshiden, 2013 j. 304 mlrd.teńge únemdegende qyzmetten qýylyp, bir jyl tergelse de, sanaly túrde 964 mlrd.teńgeni taǵy únemdep, basyn báıgege tikken erjúrektigi, janqııarlyǵy úshin.
Shynaıy reforma, úlken ózgeris jasaýǵa qaýqarly dep I.Ábishevten bólek «aldyńǵy býynnan» ózińiz jaqsy biletin Qýanysh Aıtahanovty, Amalbek Tshanovty jáne Jaýǵashty Nábıevti aıtýǵa bolady. Olardyń qujattaǵy jasy eshkimdi shoshytpaı-aq qoısyn, olar «nan bermeseń berme, isteıtin jumys ber» deıtin, Syrdyń qyzyl jyńǵylyndaı, qaırat-kúshi boıynda, qazaqy tilmen aıtqanda «áli bir qyzdy qartaıtatyn» «jetpistegi jigitter». Óndiristiń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp ábden shynyqqan, shyńdalǵan bul úsh azamat ta «jastyqtyń sońy, káriliktiń aldy» dep, Aýyl sharýashylyǵyn, Qurylys pen joldy, Aýyr jáne Jeńil ónerkásipti relske salyp jiberý úshin 1-2 jyl ómirin arnaýǵa daıyn dep oılaımyn. Tipti, mınıstrlikti qımasańyz, keremet keńesshi bolatyndaryna kúmán joq!
Al, aqparattandyrý (gazet-jýrnal, kitap-baspa isi), rýhanııat pen mádenıet, ádebıet pen óner salasyn Imanǵalı Tasmaǵanbetovten artyq urshyqtaı úıiretin kim bar? Ázirge búgingi mınıstrdiń qyzmetinen bir ǵana mysal. Baýyrjan Qaraǵyzuly ne deıdi (Feısbýk, 13.04.2020 j.): «Keıde bizdiń basqarýshy bıliktiń bilim, densaýlyq, mádenıet, aqparat salasyna qatysty berekesiz, júıesiz isine jynyń kelip, qanyń qaınaıdy. ...Bárin bilesiń. Kóresiń. Aıtasyń. Jazasyń. Bári – beker. Báribir óz bilgenderin isteıdi.
...«Tamasha» degen telearnanyń ne qajeti bar ekenin túsinbeımin?! «Bilim telearnasy» ashylyp edi, onyń túbine jetti! Bilim qajet emes pe?! Bilim arnasy tiri tursa, kúni boıy onlaın sabaqtar ótpes pe edi?!
…Eshkim kórmeıtin STV (burynǵy - Rahat TV) telearnasynyń ne keregi bar?! Mádenı-tanymdyq baǵytta aqparat taratatyn «Mádenıet» arnasyn nege jaýyp tastady? «Bilim» jáne «Mádenıet» arnasynyń ómir súrýge quqy bar edi ǵoı?
...Bul konkýrsqa «Mádenıet portaly» únemi qatysyp keledi. Basynda ıtke súıek tastaǵandaı azyn-aýlaq qarjy bergen. Qazir múlde bermeıdi. ...Aqparat jáne koǵamdyq damý mınıstrligi Aqparat komıtetiniń tóraıymynyń orynbasary Ruslan Zheldibay Jeldibaı Rýslan Sultanulyna bardym. Máseleniń mán-jaıyn ashyp aıtýyn suradym. Rýslan Jeldibaı ashyǵyn aıtty. «Mádenıet portaly» konkýrstan ótken joq, ony men sheshpeımin, komıssııanyń qaraýyna jiberiledi, sosyn joǵarǵy jaqtaǵy adamdar sheshedi» dedi. Sonda joǵarǵy jaqtaǵy Daýren Abaev pe? Álde Maýlen Ashımbaev pa? Kim?! Jalpy nege qazaq tildi saıttardy alalaıdy? Meniń túsinbeıtinim nege orys saıttaryna (orys tildi dep aıtý qate) mıllıondaǵan qarjy toqtaýsyz quıylady?! Nege qazaq portaldar men saıttar shettetilip qalady? Memlekettik tapsyrys 80-nen astam saıttarǵa beriledi eken. Sol 80-ge tarta saıttyń tizimine el mádenıetin nasıhattap júrgen jalǵyz «Mádenıet portalynyń» ilinbeı qalatynyna qaıranmyn. Memlekettik aqparat saıasatyn júrgizý jónindegi memlekettik tapsyrys alyp otyrǵan saıttardyń tizimi nege ashyq jarııalanbaıdy? Kimder alyp jatyr? Olar qandaı materıal usyndy? Sapasy qandaı? Qaıdan kóshirdi?..»
Órkenıette elderde bundaı jazbany oqyǵan mınıstr ııa óz erkimen doǵarysqa (otstavka) ketedi, ııa jazbanyń avtoryn «jala japty» dep sotqa beredi. Bizde bolsa jeti kúnnen beri typ-tynysh. Orystar «s takımı drýzıamı vragov ne nado!» deıtin be edi?..
Kóshi-qon mınıstrligin Ózbekstanda (burynǵy Ońtústik Qazaqstan oblysynyń aýmaǵynda) týyp-ósken, mınıstr, vıe-premerge deıin kóterilgen, sol laýazymdy qyzmetti tastap, 2008 jyly elge kelip, tórt inisimen birge Shymkenttiń irgesinde asarlatyp salǵan «Asar» atty, 90 paıyzy 2-qabatty kottedjder qalashyǵyn salyp, soǵan ózderi ósken aýdandaǵy 25 myń qazaqtyń bir de bireýin qaldyrmaı kóshirip ákelgen, erdiń jasy elý beske endi kelgen, «5 mln.qazaqty Qazaqstanǵa qalaı qonystandyrý baǵdarlamasy» qolynda turǵan Ibadýlla Qalybekovtiń basshylyq etýi suranyp turǵan nárse emes pe?..
«Arylý» operaııasy
Qurmetti Prezıdent myrza!
Siz ben biz mektep bitirgen 1970 j. Qytaı stýdentteri bizge kelip oqıtyn! Ol kezde biz qaıda edik, Arab Ámirlikteri qaıda edi? 1980 j. biz qaıda edik, Malaızııa qaıda edi?.. Arabtarda bar munaı bizde de bar, esesine olarda bizde bar basqa baılyqtyń eshqaısysy joq. Biraq, búgin arabtar jerge jumaq ornatyp qoıdy, bergen ýádesiniń báriniń údesinen shyǵyp keledi, derbes Ǵaryshtyq komıtet qurdy, Marsqa adam ushyrýǵa, munaıdy eksport jasaýdy birjolata toqtatýǵa daıyndalyp jatyr, al, biz nemeremizdi Qytaı turmaq Malaızııaǵa oqytqanymyzǵa máz bolatyn, sony dáreje kóretin deńgeıge tústik. Namystan aıryldyq, ózimizden keıin turǵandardyń aldymyzǵa shyǵyp ketkenin, qatarymyzdan arttan qalyp jatqanymyzdy ar kórmeıtin boldyq...
Neniń kesirinen ekeni bárimizge belgili – bıleýshi elıta Ulttyq múddeni umytty, aldyńǵy orynǵa halyqtyń baıyǵanyn emes, ózderiniń baıyǵanyn qoıdy. «Arabtar ár jańa týǵan balanyń esepshotyna 20 myń dollar quısa, biz odan 20 ese kóp quıatyn bolamyz» degen ýáde jaıyna qaldy. Arab elderinde koroldar, sheıhtar men ámirler Allanyń halqyna bergen nesibesin sol halyqpen bólispeýge Qudaıdan qorqady, al, bizdegi ateıster Qudaıdan da qoryqpaıdy. Qoryqpaıtynnan qorqýǵa tıispiz... Astanada 10 mıllıon teńgege avtobýs aıaldamasyn salamyz, Taldyqorǵanda 934 mln.teńgege qala qaqpasyn qoıamyz, Nur-Sultandaǵy turǵyzylǵanyna 10 jyl bolmaǵan Saltanat arkasyn jóndeýge 400 mln.teńge suraımyz. Sý resýrstary komıtetiniń 2012 jylǵy atqarar jumysyna bıýdjetten 397 mlrd.teńge bólemiz, sol jyly naýryzda tóraǵa bolyp kelgen I.Ábishev ony 94 mlrd.teńgege oryndap shyǵady-daǵy, kelesi jyly qyzmetsiz qalady...
Jalpy, bizge bıliktegiler men bıznesmenderdiń báriniń qansha baılyǵy adal jolmen kelgenin anyqtap alatyn ýaqyt jetken sııaqty. Kiris deklaraııasyn toltyrǵan soń olarǵa bir ǵana talap qoıylýy tıis: «Jazǵanyńyzdyń bári shyndyq deseńiz, daýystap, «jazǵanymnyń rastyǵyna Alla-Taǵalaǵa janymdy berýge daıynmyn» deńiz». Tabyla qoıýy óte qıyn bolar dep oılaımyn. Tabyla qalsa, tynysh qaldyryp, ary qaraı asyqpaı teksere berý kerek. Jasyrǵany tabylǵan kezde bárin túgel tárkilep, taǵdyryn sot arqyly sheshý kerek. Al, týǵan-týysqandarynyń atyna jazǵanyn tabý odan da ońaı – olarǵa da jańaǵy suraqty qoıamyz. Sol kezde olar shynyn aıtýǵa májbúr bolady – mal qansha qymbat bolǵanmen jan odan da qymbat qoı!
Al, mal-múlkin jasyrmaı jarııalaǵan: a)bıznesmenderdiń baılyǵynyń 50 paıyzyn memleket menshigine qaıtarý, 25 paıyzyn oǵan zaem satý arqyly 25 jylǵa qaryzǵa alyp, 25 paıyzyn ózinde qaldyrý qajet; b) bıliktegilerdiń baılyǵynyń 50 paıyzyn memleket menshigine qaıtarý, 40 paıyzyn oǵan zaem satý arqyly 25 jylǵa qaryzǵa alyp, 10 paıyzyn ózinde qaldyrý qajet.
Nege «jemqorlardyń jegenin tolyq qustyryp, ózderin tegis atyp tastaýdyń ornyna 10 paıyzyn ózinde qaldyrý, 40 paıyzyn qaryzǵa alýymyz kerek» dep otyrmyz? Jemqor da bolsa óz qazaǵymyz, jylannyń basyna aq quıyp shyǵarý sekildi, shynyn aıtqany úshin 10 paıyzyn ózine qaldyryp, búgingi jańarý kóshine qosylýǵa múmkindik bereıik. Onsyz da jasyrǵany tabylsa jazalaımyz ǵoı. Bul ári qalyń buqaraǵa sabaq bolady, solardy osy kezge deıin basymyzǵa shyǵaryp taırańdatyp, bilgenin istetip qoıǵan ózimiz, osy halqymyz ǵoı, endeshe biz de óz jazamyzdy osylaı tartaıyq, sonda budan bylaı bundaı bassyzdyqqa jol bermeıtin, zańsyzdyqqa tózbeıtin bolamyz.
Al, «bıznesmenderdiń baılyǵynyń 50 paıyzyn memleketke qaıtarý» - olarǵa jasalǵan zorlyq emes. Óıtkeni, olardyń eshqaısysy jańalyq ashyp baıyǵan, materıaldyq ıgilik quryp baıyǵan joq, memlekettiń baılyǵyn ıelenip, dúnıe-múlkin sý teginge satyp alyp baıydy.
Sondaı-aq, memlekettik qyzmette de, áskerde de, qysqasy, ant berilýi tıis jerdiń bárinde onyń myna mátinde berilgeni durys bolady: ««...Men qazaq halqyna aqylym, bilimim, qýatym jetkeninshe adal qyzmet etemin dep ant beremin. Antymnan taıyp, jemqorlyq pen paraqorlyqqa barsam, qazaq memleketiniń zańyna saı barynsha qatal jazamdy alýǵa, odan da buryn Alla-Taǵalaǵa janymdy berýge daıynmyn».
Áıtpese, tek áskerı antta ǵana antyn buzsa ne bolatyny jazylǵan, basqa anttyń eshqaısysynda ondaı jaýapkershilikti moınyna alǵan sózdi taba almaısyz. Jaýapkershilik jaıly aıtylmaǵan ant ásheıin bos sóz bolyp qalady ǵoı!.
Kim «myqty» bolsa, osy antty buzyp kórsin. Buzǵan adamdy biz pendelikke salynyp sottaımyz ba, joq pa dep júrgenimizde, Allanyń ádil soty onyń bir jylǵa jetkizbeı-aq jelkesin úzedi!.. Biz sondyqtan jemqorlarmen budan bylaı uzaq jyrǵasyp, aılap-jyldap sottasyp jatpaımyz. Oǵan shyǵyn qylatyn artyq ýaqyt joq bizde.
Daǵdarystyń taǵy bir jaqsy jaǵy – ol bizdiń qaı jerge kelip turǵanymyzdy, Úkimetimizdiń búgingi qaýqary qandaı ekenin, dáliregi Sergeı Esınniń keıipkeri sekildi, «Imıtator» ekenin aıdan anyq kórsetip berdi. Kóp balaly analarǵa beretin 21 myń teńge byltyr jyrǵa aınalyp edi, bıyl daǵdarysta bergen 42500 teńgeniń jyry odan on ese asyp ketti. Aıta bersek áńgime kóp, biraq, odan paıda joq, sondyqtan aldaǵyny aıtalyq.
Biz koreıalyq Pak Chon Hıdiń elin 16 jylda, keńestik Iosıf Stalınniń elin 11 jylda ındýstrııaly elge aınaldyrǵan úlgisimen elimizdi 3 jylda joǵary tehnologııa elder qataryna qosýymyz kerek. 30 jylymyz jelge ushty, 30 jylda biz ǵylym men tehnıkadan 60 jyl artqa kettik! Endi sonyń bárin 3 jylda isteýden basqa amalymyz joq. «Birtindep qalypqa keltirermiz, asyqpaı júrip anyq basaıyqty» búgingi zaman talaby kótermeıdi, Qaseke! Biz áli orystyń eski-qusqy avtomobılin qurastyrýmen júrmiz, slovender ushatyn avtomobıl, japondar júrgizýshisi joq avtobýstar shyǵaryp, elektr qýatyn symmen bermeı, optıkalyq talshyqtarmen jetkizip jatyr.
«Úsh jyl degen myıǵa syımaıtyn áńgime!» demeńiz. Stalın ekonomıkalyq blokada zamanynda 11 jylda iske asyrǵan jobany búgin 3 jylda asyrýǵa qazaqtyń aqyly da, bilimi de, kúsh-qýaty da jetedi. Tek sizder, bıliktegiler soǵan múmkindik bermeı keldińizder, endi berińizder. Sizdiń mańdaıyńyzǵa ár azamatqa óz ǵumyrynda bir-aq ret kezdesetin erekshe sátte qyzmet etý baqyty buıyryp tur, keshe satqyn Qosanov biz aıtyp tursaq ta paıdalanbady, endi, siz paıdalanyńyz. «Keshe erte edi, erteń kesh bolady!».
Aldaǵy bir jyldy «Jańa qoǵam qurýǵa daıyndyq merzimi» dep jarııalańyz. Osy bir jylda: 1) Referendým jarııalanyp, 1990 jylǵy 25-qazanda qabyldanǵan Qazaq SSr-niń Memlekettik egemendigi týraly deklaraııa men 1993 jyly qabyldanǵan Konstıtýııa negizinde jańa Konstıtýııa qabyldansyn, Konstıtýııalyq Sot qurylsyn; 2) Jańa Konstıtýııada Parlament bir palataly bolatynyn kórsetilip, bir mandattyq okrýgtardan tikeleı saılaý arqyly onyń jańa quramy qurylsyn; 3)Konstıtýııada atqarýshy bılik Prezıdent pen vıe-prezıdent, eshqandaı «Samuryq-Qazynasyz», kináni aýdara salýǵa arnalǵan Mınıstrler kabınetinsiz, 20 mınıstrlikten, 20 ákimdikten turatyny, eldiń Prezıdenti búgingideı «...óziniń mindetterin atqarý kezindegi is-áreketi úshin tek qana memleketke opasyzdyq jasaǵan jaǵdaıda jaýap beretin» emes, kerisinshe «men búgin halıfa boldym, endi eki jyldan keıin elde bireýdiń maly kóterem bolsa, soǵan da eń birinshi kináli men bolamyn» degen Hazireti Omar sekildi, Prezıdenttiń jarlyǵy men zańdary qoǵamǵa túgel taraıtyndyqtan, eldegi jaýapkershiligi eń kúshti tulǵa da sol ekendigi atap kórsetilsin. Kelesi, 2021-jyldyń 1-shildesi búkilhalyqtyq Prezıdent pen Parlament saılaý kúni bolyp, saılaýaldy merzimi úsh aı bolyp belgilensin. Qoǵamda qansha saıası partııa bolýy jaıly másele jańa Parlamentte qaralyp, sheshilsin.
Oǵan deıin barlyq kúshti buǵan deıin tek sóz júzinde aıtylyp kelgen ekonomıkaǵa jumsaıyq. Japon ımperatory eń qurmetti sheteldik qonaqtarymen dastarhandas bolýǵa ǵalymdar men ónertapqyshtardy shaqyrady. Mine, olardyń mártebesi qandaı! Biz de osy jolmen júrsek adaspaımyz. «Jańalyq oılap tabý» - búkilhalyqtyq qozǵalysqa aınalýy tıis. Damyǵan elder venchýrlyq kompanııalardan aqshany aıamaıdy, sebebi, 10 jańa jobanyń 1-eýi ǵana shyn máninde jańalyq bolyp shyqsa, sonyń ózi qalǵan 9-yna ketken shyǵyndy eselep jabady. Ónerkásip, ónerkásip, taǵy da ónerkásip!
Endeshe, bilimdi, bilikti, isker, eń bastysy shyn máninde «Ultym!» degen 20 dara tulǵa Mınıstrler úıinde otyrsa, 20 dara tulǵa aımaqtyq ákimdikterde otyrsa, sóıtip, Manastyń 40 shorasyndaı, «sen tur, men ataıyn!» jigitter «álemniń aldyna shyǵamyz!» degen Uly maqsattyń jolynda bir kisideı qımyldasa, biz arshyndap damymaımyz ba? Uranymyz: «Qazaqtyń jasaıtyny – eń jaqsysy!» bolsa, Sapa belgimizdiń bir betinde urpaqtar sabaqtastyǵynyń sımvoly retinde saq dáýirinen jetken «Altyn adamnyń saýytynyń» sýreti, ekinshi betinde «Uıat» degen sóz tursa, kárister ozǵan japonnyń aldyna shyǵa almaıtyndaı bizdiń aýrýymyz bar ma?..
(Ádilin aıtý kerek, Táýelsizdiktiń bas jaǵynda Elbasy N.Nazarbaev: «Biz álemdegi eń jaqsy zattardy shyǵaratyn bolýymyz kerek!» deıtin. Biraq, keıinirek Tereenko sekildi «aýzy dýaly» keńesshileriniń aıtýymen «biz báribir avtokólikti nemistiń «Mersedesinen» artyq etip jasaı almaımyz, televızordy japonnan jaqsy ete almaımyz, sondyqtan biz álimizdi bileıik, munaı salasyna qajetti agregat, qondyrǵy, t.s.s. shyǵaraıyq» deıtin boldy. Onyń osy sózi ákim-qaralar úshin taptyrmaıtyn oljaǵa aınaldy, olar ony ındýstardyń mantrasy sekildi qaıtalaýmen keledi).
Bul jerde taǵy da «men eldegi eń aqyldy jigit emespin, biraq, aqyldylardy komandama jınap ala alamyn» degen jáne aıtqanyn istegen, komandasyna syımaǵandar men bılikke yntasy joq ǵalymdardan, iri óndiris jetekshilerden «aqylmandar trestin» («mozgovoı trest») qurǵan áıgili F.Rýzveltten úlgi alsaq artyq bolmas. Biz aqyldynyń birnesheýin atadyq. Zarymyz – bar, zorymyz – joq. Al, siz «40 shorany» ózderiniń 1 jyldan 5 jylǵa deıingi jumysynyń josparyn-baǵdarlamasyn usynǵan kóptegen úmitkerdiń arasynan iriktep, qarttyqtyń danalyǵy men jastyqtyń jalyny ádemi sıntez qurǵan komanda quryp alyńyz. Keıin olardyń qyzmetiniń barysyn ózińiz de, halyq ta qadaǵalap, baqylap otyrsyn. Osy jaǵyn qamtamasyz etý sizdiń mindetińiz dep bilemin. Bılikte júrgenderine 18 jyldan 29 jylǵa jetken búgingi mınıstrlerimizdiń jetkizgen jerin kórip otyrmyz. Bir jaǵynan oǵan óndiristiń mektebin ótpegenderdi kótermeleıtin, sondyqtan mamandardy durys tańdamaıtyn júıemiz kináli.
Jańa býynǵa kezek berý kerek! Sonda, Lenınniń narkomdary, aqsha reformasyn jasaǵan G.Sokolnıkov pen álemniń alpaýyt elderin revolıýııalyq jańa Reseıdi tanýǵa májbúr etken G.Chıcherın sekildi, Qytaıdyń bizdiń eldegi sholjańdaǵan elshisin sabasyna túsiretin azýly – azýsyz bilim men aqyldan paıda joq! - óz azamattarymyz el ishinen tabylary sózsiz.
Artyq ketken, kem soqqan jerimiz bolsa, aldyn ala keshirim suraımyz, qurmetti Prezıdent myrza! Bárimiz ıleıtin teriniń pushpaǵy ǵoı. Sizdi halyq taza adam dep biledi. Al, taza adam ádette batyr keledi. Siz de eshnárseden qaımyqpańyz. «Qazaqstan - 2030», «Qazaqstan – 2050» sekildi «saǵymdardyń» ornyna 1 jyldan 5 jylǵa deıin oryndalar merzimi, kimder jaýapty ekendigi, qandaı nátıjege jetetinimiz ár jylda kezeń-kezeńimen anyq kórsetilgen, el kópten kútken naqty josparly qadamdardy eshkimnen jasqanbaı neǵurlym batyl da jyldam jasasańyz, soǵurlym halyq ta sizdi qos qoldap qoldaıtyn bolady. Ondaı istiń nátıjesi de tez kórinedi.
Alla-Taǵala jar bolsyn ózińizge!
Qurmetpen, Ómirzaq Aqjigit, ınjener-mehanık, táýelsiz jýrnalıst
