BŪŪ-nyŋ Jenevada qabyldaǧan «Bosqyndar turaly konvensiiasyna» boiynşa, bosqyn(dar) qūqyqtyq statustary şeŋberınde BŪŪ-nyŋ nemese qabyldauşy eldıŋ qamqorlyǧyndaǧy tūlǧa(lar) bolyp esepteledı. Sondai-aq, soǧys qaterınen el ışınde qonys audaruǧa mäjbür bolǧandar (prima facie) da bosqyn retınde BŪŪ-nyŋ qamqorlyǧyna enedı. Ökınışke orai, soǧys jaǧdaiyndaǧy elderdegı «ışkı bosqyndar» köptegen faktorlarǧa bailanysty tötenşe apattarǧa (pandemiia, epidemiia t.b.) öz küşımen toitarys bere almaidy. Osyndai «älsız» bosqyndar tobynyŋ bırı - Siriianyŋ deeskalasiia aimaǧyna şoǧyrlanǧan bosqyndar bolyp sanalady.
Üşbu maqalamyzda, Siriianyŋ deeskalasiia aimaǧyndaǧy milliondaǧan bosqynnyŋ tragediialyq ahualyna toqtalyp, olardyŋ BŪŪ men «Astana prosesı» platformasynyŋ şūǧyl aralasuynsyz «COVID-19» pandemiiasyna toitarys bere almaityndyǧyna nazar audarmaqpyz.
«Astana prosesınıŋ» missiiasy – milliondaǧan adamdardyŋ ömırın saqtap qalu:
Deeskalasiia aimaǧyndaǧy bosqyndar mäselesı «Astana prosesınıŋ» negızgı küntärtıbınıŋ bırı retınde qaralyp, kepılger elderdıŋ (Resei, İran, Türkiia) qatysuymen oŋtaily şeşıluı közdelgen (mäjbürlı türde qonys audarǧan bosqyndardyŋ qauıpsız türde kerı qonystanuy, qauıpsız ışkı qozǧalysyn qamtamasyz etu, olarǧa gumanitarlyq, äleumettık, medisinalyq t.b. qoldau körsetıluın jüzıge asyru). Basqaşa aitqanda, «Astana prosesınıŋ» missiiasy – saiasi diplomatiia arqyly milliondaǧan adamdardyŋ taǧdyryna araşa tüsıp, olardyŋ ömırın (eŋ basty qūndylyq retınde) saqtap qalu.
Desek te, tūtastai alǧanda Siriiadaǧy şielenısken daǧdarystyŋ tüiını häm soŋǧy şebı sanalatyn İdliptegı kürdelı geo-saiasi ahual, köp jaǧdaida, «Astana prosesı» kelısımderınıŋ tolyqtai oryndaluyna kedergı ǧana keltırmei, sonymen qatar bosqyndar mäselesınıŋ kürdelene tüsuıne sebep boluda. Iаǧni, deeskalasiia aimaǧyndaǧy är jaŋa qaruly qaqtyǧys bosqyndar mäselesın odan ärı örşıte tüsumen qatar, beibıt tūrǧyndardyŋ ömırıne de qauıp töndırude.
Bügınde pandemiia qauıpınıŋ arta tüsuı BŪŪ sekıldı halyqaralyq ūiymdardyŋ bosqyndardyŋ taǧdyryna qatysty alaŋdauşylyqtaryn arttyryp, mäselenıŋ şeşımı üşın jaŋaşa format qarastyruǧa mäjbürlep otyr.
Osy tendensiiaǧa orai maqalamyzda deeskalasiia aimaǧyndaǧy bosqyndar mäselesıne qatysty BŪŪ-nyŋ soŋǧy aqparattaryn jaŋǧyrta otyryp, kei özekte mäselelerge şolu jasaudy jön kördık.
Siriiadaǧy (deeskalasiia aimaǧyndaǧy) bosqyndardyŋ müşkıl ahualy:
BŪŪ-nyŋ Gumanitarlyq kömek qyzmetın üilestıru ofisınıŋ (OCHA) bosqyndarǧa qatysty resmi mälımetıne säikes, toǧyz jyldan berı jalǧasyp kele jatqan soǧystyŋ saldarynan Siriia halqynyŋ (2011 jylǧy sanaq boiynşa 21 millionnan astam) jartysanan köbı, iaǧni, 11.7 million adam (köbı äielder men säbiler) bügınde bosqynǧa ainalǧan. Būlardyŋ 6.1 milliony (2.8 milliony säbi) el ışınde bır jerden ekınşı jerge erıkız köşuge mäjbür bolǧan, al 5.6 milliony şetelderge qaşqan.
Biyl onynşy jylǧa aiaq basqan tolassyz soǧys qazırge deiın eŋ kemı 500 000 adamnyŋ janyn jalmaǧan. BŪŪ resmi mälımetı boiynşa, tek 2019 jyldyŋ mamyr aiynan - 2020 jyldyŋ nauryz aiyna deiıngı qaqtyǧystardyŋ saldarynan 1700-den astam beibıt tūrǧyn qaza bolǧan.
Deeskalasiia aimaǧy bolyp sanalatyn İdlipte Asad bilıgı men proksi küşterınıŋ jasaǧan şabuyldary saldarynan şamamen 2000 adam ölıp, 2 millionǧa juyq adam basqa audandarǧa köşuge mäjbür bolǧan.
Deeskalasiia aimaǧyndaǧy gumanitarlyq ahual apatty jaǧdaida. Qazırgı kezde, jalpy Siriia boiynşa 13.1 millionǧa juyq adam, onyŋ ışınde 4.8 million säbi şūǧyl gumanitarlyq kömekke zäru. Al būlardyŋ 8 milliony qauıpsız jaǧdaida azyq-tülıkke qol jektıze almaidy. Al 5.6 miliony auru nemese aştyqpen küresude.
Qazırge deiın Siriiadan Jerorta teŋızı arqyly EO elderıne köşpekke bel buǧan 18 000 adam suǧa batyp ölgen nemese ız-tüssız joǧalǧan.
Medisinalyq qyzmet küirep tūr:
Siriia boiynşa medisinalyq mekemelerdıŋ 64 paiyzy ǧana tolyq qyzmet körsete alady. Al, medisina mamandarynyŋ 70 paiyzy şetelde jan sauǧalauda.
DDSŪ-nyŋ mälımetterıne säikes 2016-2019 jyldar aralyǧynda soltüstık-batystaǧy audandarda qyzmet körsetetın medisinalyq ūiymdarǧa 494 ret şabuyl jasalyp, saldarynann 470 adam qaza bolǧan. Tek soŋǧy üş aida aimaqtaǧy medisinalyq mekemelerge jasalǧan 9 şabuyldyŋ saldyranan 10 adam qaza bolyp, 35 adam jaraqat alǧan.
BŪŪ adam qūqyqtary boiynşa joǧarǧy komissary Mişel Bachelettıŋ mälımdemesı boiynşa, İdlib pen Aleppoda 2020 jyldyŋ qaŋtar aiynan berı medisina mekemelırne 10 ret, bılım beru ortalyqtaryna 19 ret tıkelei soqqy jasalǧan.
Osyǧan orai DDSŪ «Halyqaralyq qūqyq boiynşa medisinalyq mekemelerge oq atuǧa qataŋ tyiym salynǧan. Bıraq, būl zaŋ öreskel būzylyp otyr» dep dabyl qaǧuda.
UNICEF soǧys saldarynan säbi ölımınıŋ örşıp tūrǧandyǧyna, ortaşa statistika boiynşa är on saǧat saiyn bır säbi ömırınıŋ qiylatyndyǧyna nazar audaruda. Bügınge deiın qaruly qaqtyǧys pen bombalaudyŋ saldarynan 9000 säbidıŋ ömırı qiylǧan.
Bügınde seksen paiyzy qirap, infrastrukturasy tügeldei derlık ısten şyqqan İdliptıŋ tūrǧyn sany (soǧysqa deiıngı 1.5 million bolǧan) 3.5 millionnan asqan.
Beibıt tūǧyndardyŋ, äielder men säbilerdıŋ ömırın saqtap qalu, olarǧa medisianlyq, äleumettık qoldau körsetu, bosqyndardyŋ gumanitarlyq müşkıl ahualyn retteu tūǧysynan 5 nauryzda Mäskeude ötken Erdoǧan men Putinnıŋ arasyndaǧy uaǧdalastyq osy sebeptı asa maŋyzdy.
Sondyqtan da BŪŪ Bas hatşysy Antoniu Guterriştıŋ «ūzaq merzımdı oq atpaudy qamtamasyz etu üşın orys-türık kelesımı İdlipte saqtaluy kerek» dep ündeu jariialap, Siriiada adam qūqyqtarynyŋ öreskel taptalyp jatqanyna, gumanitralyq daǧdarystyŋ örşıp tūrǧanyna, Siriia tūrǧyndarynyŋ jartysynan köbınıŋ bosqynǧa ainalǧanyna nazar audaruynyŋ mänı osynda.
Türkiia men BŪŪ-nyŋ bosqyndarǧa qamqorlyǧy:
Türkiia IIM-nıŋ 05.03.2020 jylǧy mälımetıne säikes, türık taraby qazırgı kezge deiın 3589289 siriialyqty bosqyn retınde qabyldap, öz qamqorlyǧyna(uaqytşa) alǧan. Bıraq, ışkı jäne syrtqy faktorlarǧa bailanysty 2019 jyldan bastap būdan artyq bosqyndardy qabyldai almaityndyǧyn jariialaǧan.
Ärine, mūnyŋ soǧys qauıpınen Türkiiaǧa qarai qaşyp, şekara aimaǧynda şoǧyrlanǧan bosqyndardyŋ nöpırın azaitpaityndyǧy jäne mäselenı tübegeilı küntärtıbınen tüsırmeitındıgı anyq. Sondyqtan da Ankara, bırınşıden, öz şekarasyna qarai aǧylyp jatqan bosqyndardyŋ legın (1.8 million) toqtatyp, ekınşı jaǧynan öz qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın ūtymdy şeşım retınde İdlippen şekaralas audandarǧa şaǧyn (brikettık) üilerden tūratyn lagerler tūrǧyza bastaidy. Al 2020 jyldan bastap alǧaşqy bosqyndardy qonystandyrady. Ankaranyŋ būl jaŋa jobasy boiynşa biyldyŋ özınde 20 000 brikettık üilerdı qoldanysqa beru, bosqyndarǧa gumanitarlyq, äleumettık kömek körsetu közdelgen.
Türkiia SIM-nıŋ mälımetınşe, byltyrdan berı 5.5 million adamǧa tıkelei jäne janama kömek körsetılgen, aimaqqa 40 000-nan asa jük kölıgmen gumanitarlyq kömek jöneltılgen jäne siriialyq bosqyndarǧa kömek körsetu maqsatynda 40 milliard AQŞ dollary jūmsalǧan.
Al BŪŪ-nyŋ mälımetterıne säikes, ūiym qazırge deiın 18305 gumanitarlyq jük kölıgın jöneltıp, 6 millionǧa juyq adamǧa gumanitarlyq, 1.4 million adamǧa azyq-tülıktık, 500 000 adamǧa medisinalyq, 230 000 adamǧa özge de kömek türlerın körsetken. Bıraq!
COVID-19: Bosqyndardyŋ taǧydyry qyl üstınde!
BŪŪ sekıldı halyqaralyq ūiymdar men Türkiia sekıldı elder bosqyndarǧa qanşalyqty gumanitarlyq kömek körsetıp, bırqatar aksiialar ūiymdastyrsa da, būl Siriiadaǧy tragediianyŋ auqymy men zardabynyŋ, adami tragediianyŋ orynyn toltyra almaidy. Gumanitarlyq kömekpen Siriiadaǧy mäselenı tügeldei şeşu de mümkın emes. Onyŋ üstıne deeskalasiia aimaǧyndaǧy provakasiialar men qaqyǧystar, iaǧni, «Astana prosesınıŋ» oq atpau turaly kelısımderınıŋ öreskel būzyluy aimaqqa gumanitarlyq kömek körsetu toraptarynyŋ jiı ısten şyǧuyna sebep boluda. Al būl öz kezegınde bosqyndardyŋ ahualynyŋ naşarlauyna äkep soqtyrady.
Bosqyndarǧa qatysty ahualdy, BŪŪ Bas hatşysy Antoniu Guterriştıŋ sözımen aitar bolsaq: aimaqtaǧy gumanitralyq daǧdarys apatty jaǧdaida tūr!
Bügınde, ökınışke orai, soǧys saldarynan äbden tityqqan, medisinalyq, gumanitarlyq qoldauǧa zäru milliondaǧan bosqyndar men beibıt tūrǧyndarǧa, onyŋ ışınde äsırese äielder men säbilerge, qarttarǧa «COVID-19» pandemiiasy zor qauıp töndırıp tūr.
Aimaqtaǧy soǧys jäne tötenşe jaǧdaimen qatar bosqyndar lagerlerındegı tyǧyzdyq, azyq-tülıktıŋ tapşylyǧy, sanitarlyq-medisinalyq jaǧdaidyŋ naşarlyǧy sekıldı faktorlar pandemiia apatynyŋ qauıpın örşıte tüsude. Būl, milliondaǧan şarasyz bosqyndardyŋ däl qazırgı kezde, ökınışke orai, asa ırı apattyŋ tabaldyryǧynda tūr degen söz!
Ūsynys (Qorytyndynyŋ orynyna):
Qazaqstannyŋ bastamasy bolyp tabylatyn «Astana prosesınıŋ» bügınde bedeldı halyqaralyq platforma retınde, BŪŪ Bas hatşysy Antoniu Guterriştıŋ «COVID-19 pandemiiasymen küres üşın barlyq soǧystardy doǧaru» turaly ündeuı men QR Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ būl bastama jönındegı ūstanymyn negızge ala otyryp, yqtimaldy tragediiany boldyrmas üşın şūǧyl türde tiıstı şeşım qabyldap, naqty ūtymdy şaralar atqaratynyna senımımız zor.
Būl missiianyŋ Qazaqstannyŋ syrtqy saiasatynyŋ tūjyrymdamasymen de tolyq üilesetındıgı ümıtımızdı quattai tüsude.
Nūrǧali Jüsıpbai
Ūqsas jaŋalyqtar
