Bata – qazaq halqymen ǵasyrlar boıy birge ómir súrip kele jatqan qasıetin, qadirin joǵaltpaǵan.
Qaıta jyldar ótken saıyn jasaryp, jańaryp, urpaq sanasynda jańǵyryp kele jatqan kıeli uǵym. Qazaq jańa tirlik bastaǵanda, saparǵa shyǵarynda, tipti, el qorǵaǵan batyrlardyń ózi joryqqa shyǵarda sol eldiń batagóı qarııalarynan tizerlep otyryp bata alǵan. Bataǵa, árýaqqa tolyq sengen, qasterlegen, pir tutqan, ardaqtaǵan halyqpyz. Qansha qıyndyq kórse de, nebir qıyn-qystaý jaýgershilik qıly-qıly zamandy basynan ótkizse de, jer betinen joıylyp ketpegen. Sol batanyń kúshimen órken jaıǵan, urpaq ósirgen, bilektiń kúshimen, naızanyń ushymen, astyndaǵy baǵa jetpes baılyǵymen osynshama jerdi ıemdengen batyr halyqpyz. Halqymyz «Batamen er kógeredi, jaýynmen jer kógeredi» dep tegin aıtpaǵan.
Bata – halqymyzdyń mádenı-rýhanı murasy, ulttyń asyly, ıgiligi, ómir azyǵy, ónegesi, qozǵaýshy kúshi, uıytqysy, berekesi, birligi, elimizde atqarylyp jatqan ıgi isterdiń qutty qadamy.
Halqymyzdyń batany pir tutqan, qurmettegen, sengen asyl qasıetin Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev ta jalǵastyryp kele jatyr. Halqymyz «Qyryqtyń biri – Qydyr» degen, Prezıdentimiz alǵashqy saılaýaldy naýqany kezinde elimizdiń qyryq dýaly aýyz, batagóı qarııalaryn jınap bata alýy, óz jumysyn bastaýy naǵyz kóregendik, ata saltyn, ǵurpyn saqtaýdyń, qurmetteýdiń aıǵaǵy emes pe?!
Alǵashqy Prezıdentti ulyqtaý rásiminen keıin elimizge tanymal qoı sharýashylyǵyn órkendetýdiń maıtalmany, Soıalıstik Eńbek Eri Jolseıit Moldasanov:
– Áýmın deseń mine bata,
Nureke, darysyn basyńa Qyzyr ata.
Qyzyryń qııalasyn,
Basyńa baq-dáýlet uıalasyn.
Oıǵa barsań oıdan alyp,
Qyrǵa barsań qyrdan alyp.
Qazaq halqynyń atyn álemge tanyt, – dep bata bergeni belgili.
Aqsaqaldyń sol batasy perishteniń qulaǵyna shalynyp, mine Qazaqstandy basqaryp otyrǵan Nursultan Ábishulyn dúnıejúzi tanıtyn boldy. Dúnıejúzinde abyroıy bar, úlken bitimgershilik qasıeti bar, alyp tulǵaǵa aınaldy. Ekonomıkamyz qaryshtap damyp, halqymyzdyń ál-aýqaty jaqsaryp, ekonomıkalyq qıynshylyqqa ushyratpaı, ósip-óngen, ál-aýqaty myqty otyz eldiń qataryna qosylýǵa talpynyp jatyrmyz. «Ulyq bolsań, kishik bol» dep halqynan bata alǵan Elbasymyz jumys saparymen Almaty oblysyna kelgende eki ret Jolseıit Moldanasovtyń úıine kirip sálem berip shyǵypty. Bul Elbasymyzdyń qarapaıymdylyǵynyń, ózi batasyn alǵan eldiń aqsaqalyna degen qurmeti emes pe! Keıin Nurekeńniń otyrǵan oryndyǵyna el basqaryp júrgen azamattardyń ózderi kelip, arnaıy otyryp, kórshi-qolań, aǵaıyn-týys balalaryn ákelip otyrǵyzyp ketetin boldy, – dep eske alady Jolseıit Moldasanov aqsaqaldyń nemere inisi Málı Japaquly óz esteliginde.
Mine, Elbasy Nursultan Ábishulynyń boıyndaǵy batany, eldiń birtýar azamattaryn, eldiń asyldaryn qurmetteıtin qasıetin Qyzylorda oblysynyń ákimi, Elbasynyń senimdi serigi Qyrymbek Eleýuly Kósherbaev jalǵastyryp kele jatyr. Bizdiń Syr eliniń el basqarǵan azamattarynyń daryndy, elge belgili azamattary búkil qazaqtyń abyroıyn qara nardaı órge súıregen, Dala akademıgi atanǵan eki márte Soıalısttik Eńbek Eri Ybyraı Jaqaev atamyzdan bata alý dástúrin jalǵastyrdy. Qyrymbek Eleýulynyń ákesi Eleý aǵamyz da kóp jyl el basqarǵan, Syrdyń tekti, abyroıly azamattarynyń biri edi. Qyrymbektiń jas kezinen-aq alǵyrlyǵyn, aqyl-parasatyn baıqap, el aralaǵan kezinde ózimen birge alyp júrip, Syr óńiriniń belgili azamattaryna, batagóı qarııalaryna balasyna bata bergizip, eldiń ot aýyzdy, oraq tildi qarııalarynyń áńgimesin tyńdatady eken. Qyrymbek joǵarǵy oqý ornyn bitirip, qyzmetti komsomoldan bastaǵan kezinde arnaıy kelip, Ybyraı atasynyń batasyn alǵan eken. Mine, búgin atadan bata alǵan Qyrymbek Eleýuly úsh oblysty basqardy. Syr boıyna kelgeli óziniń el basqarýdaǵy baı tájirıbelerin, bilimin, qabiletin týǵan elin kórkeıtýge, damytýǵa arnap jatyr. Qyzylorda oblysy burynǵy jyldary óziniń ekonomıkalyq, áleýmettik salalardyń damýy boıynsha respýblıkada sońǵy orynda bolsa, qazirgi tańda kóp kórsetkishter jóninen aldyńǵy úshtikten oryn alýda. Sońǵy eki jylda Qyzylorda oblysy adam basyna shaqqandaǵy áleýmettik salaǵa jumsalatyn shyǵystar kólemi boıynsha respýblıkada birinshi orynda. Ákimniń bastamasymen oblysta VII ret Baıqońyr ınvestıııalyq forýmy ótkizilip, 333 mlrd teńgeni quraıtyn 31 joba halyqaralyq qarjy uıymdary jáne «Memlekettik jekemenshik áriptestik» negizinde iske asyrý josparlanyp otyr. Dúnıejúzindegi daǵdarys kezeńine baılanysty respýblıkada munaı óndirý kúrt tómendep, onyń 2,6 mln tonnasy Qyzylorda oblysynyń enshisinde bolǵandyqtan oblys ákimi Syr óńiriniń bolashaǵy metallýrgııa ónimderine baılanysty bolatynyn boljady. Syr óńirindegi Bala Saýysqandyqtaǵy vannadıı óndiretin «Balaýsa», polımetall óndiretin Shalqııa ken oryndaryn damytýdy ınvestorlar arqyly qolǵa alyp, keleshekte sol ken oryndarynda jumys isteıtin mamandar daıarlaýǵa Reseıdiń Moskva jáne Sankt-Peterbýrg qalasynyń joǵarǵy oqý oryndarynda grantpen 321 Syr óńiriniń jastary bilim alyp jatqandyǵy oblys ákiminiń Syr eliniń bolashaǵyna degen perzenttik qamqorlyǵy emes pe?
Bir kezderi oblysta Ybyraı Jaqaevtyń ortalyqta turǵan músini alynyp, qalanyń bir túkpirine aparyp qoıylǵan bolatyn. Qyrymbek Eleýuly ózi kelisimen Y.Jaqaevtyń músinin qaıtadan ortalyq alańǵa ákelip ornatyp, arýaqty qasterleıtin, halyqtyń taǵzym etetin qasıetti ornyna aınaldyrdy. Osy jerden «Eńbek alleıasyn» ashty. Sharadan keıin atanyń arýaǵyna as berilip, quran baǵyshtaldy. Bul shara batagóı atany qurmetteýdiń, batany ardaqtaýdyń shynaıy kórinisi boldy.
Sábeń de bata alǵan eken
Qazaqtyń ataqty jazýshysy Sábıt Muqanov óziniń Y.Jaqaev týraly áıgili «Syrdarııa» romanyn jazǵan kezde bir jylǵa jýyq kóktemgi jer aıdaý, tyrmalaý, kúrish sebý, sýǵa bastyrý, sýda ustaý men sýdy toqtatyp, kúrishtiń pisý dáýirinde jáne oraq naýqanyn aıaqtap, súdiger jyrtýdy óz kózimen kórip, baryp Almatyǵa qaıtqan eken. Jaqaev aýylyndaǵy osy kúngi Qoıshybaı Orazymbetov kóshesiniń aıaǵyndaǵy kóldiń jaǵasyna kolhoz arnaıy qarasha úı tigip, sonda demalyp jatady eken. Biraq, kúnde tańerteń tańǵy shaıdy Ybyraımen birge iship, ol kisiniń batasyn alady eken, dep oqıǵany kózimen kórgen Ybyraıdyń batasyn tańǵy shaıda birge alǵan burynǵy Qyzyltý kolhozynyń mehanızatory, qazirgi tańda Baısyn aýylynyń batagóı aqsaqaly Ysqaq Maqashev bylaı eske alady: – Jas kezim, kolhozda mehanızatordyń kómekshisimin. Birde tańerteń kolhozǵa kelsem, Jamsap degen traktor brıgadırimiz bar bolatyn. Jastarǵa qarap – kolhozǵa biraz ýaqyttan beri qazaqtyń ataqty jazýshysy Sábıt Muqanov kelip, Ybekeń týraly kitap jazamyn dep elmen, halyqpen aralasyp jatyr. Kúnde tańerteń shaıdy Ybekeńmen birge iship, batasyn alady eken. Sender de júrip Ybekeńniń batasyn alyńdar, ári jazýshyny kórip qaıtasyńdar degesin 5-6 jigit Jamsapqa erip barsaq, ekeýi shaıdy iship bolýǵa jaqyndap qalǵan eken. Biz nan aýyz tıip bolǵasyn Sábıt Muqanov: – Jas jigitter eken, men kúnde tańerteń Ybekeńe sálem berip, batasyn alamyn, sender de birge qol jaıyńdar, – dep Ybekeńnen bata surady. Jaımen ǵana berdi. Aıaq jaǵynda eldiń aldy bolyńdar degen jaǵyn estip qaldym. Qudaıǵa shúkir jaman bolǵanym joq. Eldiń aldy boldym dep te aıtýyma bolady. Jasym 84-ke ketip bara jatyr. Bala-shaǵam, baý-sharbaǵym aman. Atadan bata alǵasyn ba, batany kóńilime medet qylyp ardaqtaǵasyn ba ómirim jaman bolǵan joq. Allaǵa shúkir dep bala-shaǵamnyń qyzyǵyn kórip otyrǵan jaıymyz bar, – dep sózin aıaqtady. Sol jyly qysqa qaraı Ybekeń joly túsip Almatyǵa barsa Sábeń úıine qonaqqa shaqyrypty. Astan keıin Sábıt Ybekeńe bólmelerin aralatyp kórsetipti. Úıdiń podvaly bar eken, onda qysqa daıyndalǵan soǵymnyń eti, úırek, qaz, qyrǵaýyl, qoıan báriniń eti bar eken. Joǵaryǵa shyqqannan keıin Sábeń Ybekeńe: – Bıyl sál qońtorǵaılaýmyz. Kelinimiz ekeýmiz aıyna 3500 som aılyq alamyz, – depti. Sonda Ybekeń jaımen ǵana kúlimsirep: – Sábıtjan-aý, sen men týraly kitap jazam degesin batanyń shuraıly jerlerin shyn kóńilmen bergenmin-aý deımin. Turmysyń jaman emes eken ǵoı, – depti.
Aqyn da bata alǵan
Bıylǵy jyly týǵanyna 125 jyldyǵyn toılaǵaly jatqan Ybyraı atamyz 1947 jyly 171 entnerden ónim alyp dúnıejúzilik rekord jasaǵan, sol kezdegi kúrishtiń otany japondyqtar jaǵasyn ustap, kárister qaıran qalǵan eken. Al, ózimizdiń ǵalymdar kúmánmen qarap, joǵarǵy jaqtan tekserýler bastalady. Tekserýlerden ábden sharshaǵan Ybekeń: – Basymdy qatyryp meni nege keńsege shaqyra beresińder. Jer áne, sý áne, ónim áne, teksere berińder. Al men Aımankúldiń daýysyn, Nartaıdyń ánin saǵyndym, – dep kórshi aýylǵa ketip qalypty. Aımankúl – Ábdilda Tájibaevtyń anasy. Ol da Ybekeń barǵan kezde qushaǵyn jaıyp qarsy alyp, óleńderin Ybekeńe daýystap oqyp beredi eken. Sol kezde jas Ábdilda da Ybekeńniń batasyn alyp, aqyndyqtyń shyńyna umtylypty. Amankúl de Ybyraıǵa jıen eken. Ábdilda da Ybekeńmen túp naǵashym dep ázildesýdi jaqsy kóredi eken.
Týǵan jerge tabanym tıse,
Qara shaldy izdep baramyn.
Jas kezimnen batańdy alyp,
Ósken aqyn balańmyn, – dep jyrlaýy da sol syılastyqtan týyndasa kerek. 1971 jyly 6 maýsymda 80-ge tolyp, Soıalıstik Eńbek Eriniń ekinshi Altyn juldyzy berilgende Ábdilda Tájibaevtyń aǵasynyń qýanyshyna júregi jarylyp, «Aǵataı» degen júrekjardy lebizindegi:
Seksenge jettiń qartaıdyń,
Sonda da kelgen joq áli jantaıǵyń.
Baýyrym symbatyń netken som edi,
Suńqyldap turǵan sekildi jyry
Nartaıdyń,
Topyraqtyń, sýdyń, jaryqtyń,
Syryna qanyq kıelim,
Men de búgin seksenge kelgen toıyńda,
Aq qyraý basyp sharshaǵan basymdy
Aldyńda turyp ıemin, – deýi aǵasyna degen sheksiz qurmettiń, syılastyqtyń belgisi bolsa kerek. Bul fánıde syılasyp ótken aqyn júrek pen qazaqtyń abyroıyn órge súıregen batagóı júrek, biri aǵataılap, biri baýyrym dep janyna tartyp, qol ustasyp, birge júrgen shyǵar...
Basynan sıpaǵandar baqytty
Syr boıynyń ardaqty azamaty, seksenniń seńgirine qadam basyp, eldiń batagóı qarııasyna aınalyp otyrǵan Seıilbek Shaýhamanov aǵamyz 1989 jyly 23 tamyzda Shıeli aýdanyna aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp saılanǵannan keıin bıýro múshelerin alyp qalyp, jabyq bıýro ótkizip, bıýroda: – Men qyzmetti bastaǵanda Ybyraıdyń batasyn alǵan adammyn. Sondyqtan meniń kabınetimde, jumys stolymda Ybekeńniń beınesi turý eken, – dep tapsyrma beredi. Biraq, ókinishke oraı, búkil Shıeliden Ybekeńniń bıýsty tabylmaı kórshiles Jańaqorǵan aýdanynan tabylǵan eken. Sol dáýirde bizdiń aýdanda Ybekeńdi qurmetteýdiń, ony nasıhattaýdyń óz dárejesinde emes ekenin Atamyzdyń 85 jasqa tolǵan toıynda qazaqtyń aqıyq jazýshysy Ázilhan Nurshaıyqov minberde turyp, sol kezdegi aýdandyq partııa komıtetiniń hatshysy O.Báıimbetovke qarap: – Oreke, sizdiń aýdanda Ybyraıdy qurmetteý bizdiń Jazylbekti qurmetteýge qaraǵanda nashar eken. Sizder bizderden kóp qalyp qoıypsyzdar, – dep dóp basyp aıtqan eken.
Seıilbek Shaýhamanov óziniń bata alǵan, ósken, abyroı alǵan Shıeliniń kıeli jerine aıanbaı qyzmet jasady. Shıeli aýdany sol jyldary 15000 ga jerge kúrish egip, 500 000 kúrish beretin irgeli aýdanǵa aınaldy. Atanyń batasy, eldiń yqylasy Seıilbek aǵamyzdy da bıiktetti. Shıeli aýdanynan ortalyq partııa komıtetine jaýapty uıymdastyrýshy, Taldyqorǵan oblatkom tóraǵasy bolyp, kóp jyl Qyzylorda oblysynyń ákimi boldy. Seıilbek aǵamyzdyń boıyndaǵy ómiri ózgermeıtin qasıeti – óziniń atasy men anasynan kúnde tańerteń turǵanda, jumysqa ketip bara jatqanda bata alady eken. Batamen jatyp, batamen turady eken. Batamen ósip, batany ardaqtaǵan Seıilbek aǵamyz da óz boıyndaǵy barlyq asyl qasıetterin halqyna aıamaı berip kele jatyr. Oblystyq ardagerler keńesi batany nasıhattaýǵa mán berip, «Aq bata» kitabynyń eki kitaby jaryq kórdi. «Bilgenge – marjan, bilmegenge – arzan» degen aıdarmen 107 suraqqa jaýaby jáne birneshe kitaptardyń avtory. Óziniń zamandastary eldiń birtýar azamattary jaıly tolǵanystary halyq kóńilinen shyǵýda. Batany qurmetteýdiń, ardaqtaýdyń bıik shyńy úlgisin Seıilbek aǵamyzdan kórýge bolady.
1982 jyldyń qońyr kúzi bolý kerek. Men ol kezde Eńbekshi sovhozynda partııa komıtetiniń hatshysymyn. Sovhoz dırektory Jamalhan Baetovpen kórshi turamyz. Keshkisin úıge aýyldan Mashbek degen aǵamyz kelip edi, birge otyryp dám tatyńyz degesin bardym. Mashbek aqsaqal óte baıypty, kórgen, túıgeni mol azamat eken. Túnniń bir ýaqytyna deıin áńgime-dúken qurdyq. Sózdiń arasynda qasynda 5-6 jasar Nurlybek degen balasyna Ybyraıdyń basyna taǵzym etip, balamdy aýnatyp alaıyn dep kelip edim, – dep aıtyp qaldy. Úlken balam Berdibek Moskvada dıssertaııa qorǵaıyn dep jatyr edi, sony da myna dırektor aǵasyna aıtaıyn dep edim, – dedi. Sol atadan bata alǵan bala Nurlybek bul kúnde Qyzylorda qalasyn dóńgeletip basqaryp otyr. «Qyrannyń kózi qııadaǵyny shalady» degendeı, Shıeli aýdanyna ákim bolyp kelisimen Ybyraıdyń esh jerde eskertkish beınesi, syrttan kelgen qonaqtarǵa kórsetetin, atanyń arýaǵyn ardaqtaıtyn eshteńe joq ekenin baıqap, birden oblys ortalyǵynda tuńǵysh Prezıdent atyndaǵy parkti uıymdastyryp, kózge túsken eldiń bilikti azamaty Perdáli Arqabaevty aýdanǵa aldyryp, Jaqaev atyndaǵy saıabaqty jasady. Saıabaqtyń tórine Ybyraı Jaqaevtyń bıiktigi 3 metrlik eskertkishin ákelip ornatqyzdy. Qazir ata atyndaǵy saıabaq Shıelige kórik berip, jastardyń taǵzym etetin, tálim-tárbıe beretin aýdandaǵy birden-bir tárbıe oshaǵyna aınaldy. Bıylǵa kúrish egý aldynda oblys ákimi Qyrymbek Eleýuly Kósherbaev myrza barlyq aýdan ákimderin jınap, ata arýaǵyna sıynyp, quran baǵyshtatyp, atanyń kózi tiri izbasary Soıalıstik Eńbek Eri 95 jastaǵy Shyrynkúl Qazanbaevany aldyryp, búkil dıqan qaýymyna bata bergizip, kúrish egýdi bastaýy ata arýaǵyn qasterleýdiń, bıiktetýdiń bir kórinisi boldy. Atadan bata alǵan, batany ardaqtaǵan, Shıelide saırap ıgilikti isteriniń izi jatqan, halyqtyń júreginde qalǵan Nurlybek inimizdiń asar asýlary mol bolǵaı degen tilektemiz.
«Aıqyn» gazetiniń dırektory, bas redaktor Nurtóre Júsip Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetine oqýǵa túskennen keıin arnaıy Almatydan stýdent dostary Darhan Myńbaı, Saparaly Beıbit birge kelip Ybyraıdan bata alǵanyn ózi bylaı eske túsiredi:
– 1980 jyldyń aqpan aıynda Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetiniń alǵashqy kýrstyń birinshi jartysyn bitirip demalysqa shyqtyq. 90-ǵa taıap qalǵan Ybyraı atamnan kózi tirisinde bata alsam ba degen oıym bar edi. Sony qasymdaǵy birge oqıtyn, birge júretin dostarym Darhan Myńbaı men Saparaly Beıbitke aıtyp edim, ekeýi de «biz de baramyz, bıylǵy demalysty seniń aýylyńda ótkizemiz» dedi. Sonymen úsheýmiz aqpannyń qarly boranynda jaıaý – jalpy vokzaldan atamyzdyń úıine keldik. Kelini Jalǵas bizdi kútip, atamyzǵa aparyp tanystyryp jatyr. Myna bala ózińizdiń Báıtiles inińizdiń, Rabıǵa qaryndasyńyzdyń balasy eken. Aty Nurtóre, qasynda dostary Darhan, Beıbit tý Almatydan sizge arnaıy bata alýǵa kelipti dese: – Tý, Sonda Almatydaǵy balalar da meni bile me eken. Oıpyrmaı, a?! – dedi de qasynda jaqyndaý otyrǵan Beıbittiń ıyǵyna qolyn salyp, sen qaı balasyń, – dep jatyr. Beıbit: – Men Semeıden, tobyqtymyn dese, – Iá, tobyqty Abaıdyń eli emes pe, Abaıdy, Qunanbaıdy kim bilmeıdi. Babalardyń arýaǵy juǵysty bolsyn, – dep basynan sıpady. Darhannyń qolynan ustap otyryp: – Deneń shymyr, qadamyń nyq eken, jaman bolmaısyń-aý, – dedi. Arasynda keıbir sózderdi eki ret qaıtalap otyrdy. Biraq, 90-ǵa jaqyndaǵanmen sózi shıraq, oıy ushqyr eken. Arasynda Jalǵas: Myna Nurtóre balańyzǵa bata berińizshi, – dep edi: – Búkil qazaqtyń balasy bolsyn, – dedi. Úsheýmiz de atanyń batasy qabyl bolsyn, – degen izgi tilekpen, atadan bata alǵanymyzǵa marqaıyp qaıttyq.
Ǵumyr jasy uzardy
Ybyraı atasy týraly Soıalıstik Eńbek Eri 95 jastaǵy Shyrynkúl Qazanbaeva bylaı dep eske alady: – Bizdiń ómirimizdiń biraz ýaqyty atamyzben qatarlas ótti. Ómirdiń kóp qıyndyǵyn, asharshylyqty, Uly Otan soǵysynyń otty jyldaryn birge ótkizdik. Birge eńbek ettik. Ózi týys bolǵasyn ońashada tabaǵyn alyp, sálem jasap, «kóp jasa» degen batasyn talaı aldyq. Sol batasynyń bireýi perishteniń qulaǵyna shalynǵan ba, qazir jasym 95-ke keldi. Ómirdiń qyzyǵyn kórip, táýelsiz elimizdiń tynys-tirshiliginiń kýási bolyp, eldiń batagóı qarııasy bolyp, jastardyń tileýin tilep otyrmyz. Ótken jyly oblys ákimi Qyrymbek Eleýuly kelip, jaǵdaıyma baılanysty jańadan úı salyp berdi. Jańa úıge kirgende ishiniń bárin aýdan ákimi Qaıratbek inim ekeýi jańa jıhazdarǵa toltyrdy. Úıdegi kelinim apamnyń tórkinderi myqty eken, – dep ázildeıdi. Atamyzdyń shapaǵatymen bolǵan bir tirlikti aıtyp ketsem artyq emes shyǵar. Men ózi eki qyz bala týdym da baladan toqtap qaldym. Bir kúni Ybekeń ózinen ózi: – Balam tarshylyq jasama. Jumadildanyń (kúıeýim) artynda urpaq qalsyn, – dedi. Men ony nege aıtqanyn túsinińkiremeı, kópke deıin ózim dúnıege taǵy perzent ákeletin shyǵarmyn dep kútip júrdim. Birde keshkisin Eńbekshide Ábdi degen jaqyn qaınaǵam bar edi. Sol kisi kelip: – Balam, men endi uzamaımyn. Myna abysynyń áli bala kóteredi. Myna inime Kúlbazardy amanat etemin. Sen tarshylyq jasama, – dedi. Sol kezde baryp baıaǵy Ybekeńniń aıtqany oıyma sap ete qaldy. Tý jaryqtyq-aı tegin emes ekensiń ǵoı dep oıladym. Sol aǵamyz kóp uzamaı qaıtys boldy. Jyly ótkesin kúıeýimdi ózim ertip baryp abysynyma qostym. Bir jyldan keıin shekesi torsyqtaı ul bala týdy. Kindigin Qantaı degen abysynym bar edi, ózderi Syrda turatyn, tún ishinde atpen aldyryp, soǵan keskizdim. Atyn ata amanatymen armanymyzǵa jettik qoı dep Baqyt qoıdym. Jaryqtyq peıishtiń tórinde júrgen shyǵar, – dep sózin aıaqtady.
Shynynda Shyrynkúldiń de kóp tirligi er azamattyń tirligindeı ǵoı. Alla taǵala boıyndaǵy jaqsy qasıetterine bola sonsha jasty, baq-dáýletti, abyroıdy beker bermegen ǵoı. Jar tósegin qyzǵanbaı, qorlanbaı, óz qolymen kúıeýin bireýge aparyp berý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin, sýretteýge til jetpeıtin, tek Shyrynkúldeı altyndardyń ǵana qolynan keletin, urpaqqa úlgi, ónege bolatyn ǵajaıyp tirlik emes pe?
Atasynan bata alǵan atamyzdyń kelinderiniń kóbisi ǵasyrǵa jýyq ómir súrip otyr. Atasynan bata alǵan talaı jyldar aýdanda basshylyq qyzmette bolǵan aýdannyń «Bıbipatymasy» atanǵan Ulman Mámireeva 94 jasta, Ybyraıdyń jaqyn kelini, talaı «kóp jasa» degen batasyn alǵan Bıbihan 96 jasta, ómir boıy Ybyraıdyń brıgadıri bolǵan Qoıshybaı Orazymbetovtyń áıeli Kúlmaral 93 jasta, qaryndasy Ábýqyzy Kúlajar 90 jasta. Ybyraı aǵasy týraly Nurtóre Júsiptiń anasy Rabıǵa Báıdildaqyzy bylaı eske alady:
– Men týystyq jaǵynan Ybekeńe jaqyn bolǵanmen solardyń áýletine Boqaev Ábý aǵamyzdyń úıine kelin bolyp tústim. Sebebi, meniń kúıeýim ata-anasynan jastaı jetim qalyp, Boqaev Ábý aǵamyzdyń úıinde eken. Ábý aǵamyzdyń áıeli Narjanova Nazgúl kúıeýimniń ákesiniń týǵan apasy. Ol kez qıyn zaman ǵoı. Men birden Ybyraı aǵamyzdyń zvenosyna sýshy bolyp jumysqa tústim. Jas kezimiz ǵoı, qaırattymyz. Meniń jumysqa yqylasym, kúsh-qaıratym, ynta-jigerim aǵama unaǵan bolý kerek. Ómiri «balam baqytty bol, kóp jasa» deıtin. Meniń ómirimniń uzaq bolǵany, bala-shaǵamnyń qyzyǵyn kórip otyrǵanym birinshi Alladan shyǵar, biraq aǵamnyń yqylasynan, batasynan boldy-aý dep oılaımyn. Qudaıǵa shúkir, Almaty men Shıeliniń arasyn jol qylyp, nemerelerdiń, balalardyń, shóberelerdiń qyzyǵyn kórip otyrmyn. Almatyǵa barsam Nurtórem, aýylǵa kelsem Bektórem kútip alady. Kelinderdiń aıaly alaqanyn kórip, atalarynyń amanatyn arqalap otyrmyn. Nurtóremniń baǵy basynan ketpesin, baý-sharbaǵym aman bolsyn dep haqtan tileımin, – dep sózin aıaqtady.
1964 jyly oblysta sol kezdegi oblystyq partııa komıtetiniń ıdeologııa jónindegi hatshysy Q.Jarqynbekovtiń, oblystyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy A.Aıdosovtyń basshylyǵymen oblysta Jaqaevshylar qozǵalysy beleń aldy. Jastar mektep bitirisimen kúrish egýge komsomoldyq joldamamen ketip jatty. Olardyń barlyq jerde Ybyraı atasynan bata alý dástúri jalǵasyp jatty. Jastardyń arasynda eńbekke degen jańasha kózqaras, ynta-yqylas paıda boldy. Dúnıege «Jaqaevshylar marshy» áni kelip, ol jastardyń súıip aıtatyn ánine aınaldy. Oblysta paıda bolǵan Jaqaevshylar qozǵalysynyń nátıjesinde dıqan atasynan bata alǵan aýdanymyzda eńbek ozattarynyń úlken shoǵyry paıda boldy. Serikbaı Begalıev, Darıha Seıitova, Kúnimhan Baıjigitova, Zýhra Saǵyndyqova, Shárkúl Músilimova, oı Magels, Zakıra Erjanova, Sharanbek Orynbaev basqaratyn komsomol jastar brıgadasy, Berikqara Ábjapbarov, Baǵlan Áshirbekov, Rysbaı Máýlenovter el qurmetine bólendi.
Osy eńbek ozattarynyń arasynan qazirgi zaman aǵymyna ilesip, aýdanda úlken abyroıǵa bólenip otyrǵan Baǵlan Áshirbekov jaıly aıtsaq artyq bolmas dep oılaımyn. Baǵlan keńes úkimetiniń kezinde ozat kúrishshi retinde BLQJO-nyń HVIII-HIH sezderine delegat bolyp qatysty. 1980-84 j.j. aralyǵynda pleným múshesi boldy. Gavanada ótken stýdentter men jastardyń búkildúnıejúzilik festıvaline qatysqan, «Qurmet belgisi» ordeniń ıegeri. 1988 jyldan beri «Áshirbekov» sharýa qojalyǵyn basqarady. Qazirgi tańda qojalyq 700 ga kúrish, 250 ga jońyshqa, 120 ga bıdaı, 15 ga maqsary egedi. Sońǵy úsh jylda jyl qorytyndysymen ozattarǵa bir «Nıva», eki «Djıp» mashınasyn bergen. Óziniń qaramaǵyndaǵy jeti adamǵa úı salyp bergen. Aýdandaǵy barlyq is-sharalarǵa, turmysy tómen otbasylaryna demeýshilik jasap keledi. 2015 jyl qorytyndysy boıynsha aýdannyń «Úzdik meenaty» dıplomymen marapattaldy. Al, sol kezdegi Jaqaevshylar qozǵalysynyń belsendi múshesi, BLQJO-nyń sezine delegat bolyp qatysqan, «Eńbektegi erligi úshin» medaliniń ıegeri, kóp jyl basshylyq qyzmette bolǵan, qazirgi tańda aýyl ardagerler keńesiniń tóraǵasy Berikqara Ábjapbarov óz esteligin bylaı aıtady:
– Ybyraıdyń batasyn alǵan sol kezdegi kóp kúrishshilerdiń birimin. Mektep bitirgen kezde túgel synyp bolyp úndeý qabyldap, kúrish egýge qaldyq. Ybyraı atamyzdyń qolynan eńbek attestatyn alyp, batasyn aldyq. Kúrish ekkennen jaqsy ónim alyp, Máskeýge BLQJO-nyń sezine delegat bolyp qatystym. Qazaqstan delegaııasynyń atynan sóıleıtin bolyp, minberge shyqtym. Bizdi zalǵa qarap sóıleısińder dep úıretken. Minberge shyǵyp zalǵa qarap edim, zaldaǵy adamdardyń kózi aqbókenniń kózindeı bolyp samsap, kózimdi shaǵystyryp, qaıtyp qaǵazǵa qaraǵanda dym kórinbeı, aldymdaǵy jazýdyń bári aǵaryp ketti. Shamalydan keıin baryp árip kórine bastady. Tezdetip oqyp shyǵyp túse bastadym, meniń baǵyma menen keıin RSFSR-diń delegaty sóıleıtin bolyp ornynan tura berip edi, dereý sonyń ornyna otyryp alyp, shamaly demalyp, tynystap, ózime-ózim kelgennen keıin óz ornyma otyrdym. Meni qarapaıym qazaqtyń qara balasyn Máskeýdiń tórinde sóıletken, Máskeýge tabanymnyń tıgeni eńbektiń qudireti. Ybyraı qolymyzǵa ustatqan eńbek atestatynyń, atamyzdyń batasynyń qudireti dep bilemin, – dep sózin aıaqtady.
«Bata alǵan azbaıdy da tozbaıdy» dep halqymyz aıtqandaı, táńirimiz aqyrdyń Paıǵambaryn jaratqannan keıin dúnıege, halqyna demeý, qoldaý bolsyn dep Ybyraı sııaqty ǵasyrlarda bir týatyn, sózi dýaly, bolmysy ǵajap tulǵalardy dúnıege keltirgen. Olardyń batasy qabyl bolǵan, solar arqyly jaratýshy jerdegi pendelerine bereke, birlik, baq, dáýlet syılaǵan.
Osy sózderimizdiń dáleli retinde Jaqaevqa ekinshi márte Altyn juldyzben marapattaýǵa arnalyp, kolhozda ótken saltanatty jınalysta dańǵaıyr dıqan Begalıev Serikbaıdyń: – Burynǵy zamanda anadaı áýlıe, mynadaı áýlıe ótipti dep sıynyp jatamyz, osy zamannyń naǵyz áýlıesi, naǵyz arýaǵy bizdiń Ybekeń ǵoı, – degen sózin keltirsek artyq bolmas.
Ybyraı atamyzdyń dúnıeden ozǵanyna otyz jyldan asa ýaqyt bolsa da kúnnen kúnge abyroıy asqaqtaı, halqynyń sanasynda jańaryp, jasaryp, rýhy aspandap bıikteı túsýde. Aýdanda atamyzdyń týǵanyna 125 jyl tolý merekesin qarsy alýǵa daıyndyq jumystary qyzý júrgizilýde. Arnaıy komıssııa qurylyp, ony aýdan ákimi Qaıratbek Áýbákiruly Sársembaevtyń ózi basqaryp, ótkiziletin is-sharalar naqtylandy. Bıylǵy jyl shıelilikter úshin jyldyń basynda Ybyraı jyly bolyp belgilendi. Ybyraıdy qurmetteý Elbasymyz kóterip otyrǵan Máńgilik el ıdeıasynyń iske asýy, qurmettelýi, al bata – Máńgilik eldiń ıdeologııasy, túp qazyǵy, qozǵaýshy kúshi, bet-beınesi. Batany ardaqtaý Máńgilik el azamattarynyń mindeti, abyroıy, maqsaty. Bata alǵan, ony ardaqtaǵan, ómiriniń qozǵaýshy kúshine aınaldyrǵan azamattardyń ómiri, abyroıy, shyqqan bıigi – toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini.
Esirkep ShÁDIBEKOV,
zeınetker,
Qyzylorda oblysy,
Shıeli aýdany
"Aıqyn"